O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi. Toshkent davlat agrar universiteti

 

2.Fond birjasining tashkiliy asoslari 

Klassik  ko’rinishdagi  fond  birjasi  –  professional  ishtirokchilar  tomonidan 

uyushtirilgan, eng yaxshi qimmatli qog’ozlarning doimiy ravishda amal qilib turuvchi 

ulgurji  bozori  bo’lib,  u  savdo-sotiqning  hamda  qimmatli  qog’ozlar  va  brokerlarga 

savdolarga ruxsat berishning alohida o’ziga xos bo’lgan tartib tamoyillariga egadir. 

Fond birjasining asosiy o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:  

-  birjaga  faqat  muayyan  talablarga  javob  beradigan  eng  yaxshi  qimmatli 

qog’ozlarga ruxsat etiladi; 

-  birja  savdolariga  fond  birjasi  a’zolarining  maxsus  muossasasiga  aloqador 

bo’lgan shaxslarga ruxsat etiladi; 

-  qimmatli  qog’ozlar  bilan  savdolar  qilishning  muvoqqat  tartibi  va 

andozalashtirilgan savdo-sotiq tadbirlarining mavjudligi; 

- savdo-sotiqni muayyan joyda markazlashtirish; 

-  birjaning  o’zini-o’zi  tartibga  solishi,  ya’ni  birjani  boshqarishni  birja  savdolari 

ishtirokchilarining o’zlari amalga oshiradi. 

Fond birjalari real kapitalning rivojlanishini aks ettirgani holda ularning o’sishiga 

ko’p  jihatdan  yordam  beradi.  Ular  qimmatli  qog’ozlarni  sarmoyadorlarning  keng 

qatlami  ichida  tarqalishini  rag’batlantiradi,  bu  esa  iqtisodiyotni  rivojlantirish  va 

jamiyatni katta qismining moddiy ahvolini yaxshilanishiga ko’maklashadi. 

Fond  birjalari  bozor  o’zgarishlari  yo’liga  qadam  qo’ygan  yosh  mustaqil 

davlatlarda  alohida  ahamiyatga  ega.  Mazkur  mamlakatlarda  birjalar  iqtisodiyotni 

xususiylashtirish va davlat tasarrufida chiqarishning asosiy vositasi hisoblanadi. 

1991 yilning bahorida O’zbekston Xukumatining qarori bilan respublikamizning 

eng  yangi  tarixida    birinchi  “Toshkent”  O’zbekiston  Respublikasi  tovar-xomashyo 

birjasi tashkil etildi. Mamlakat iqtisodiyotida yuz berayotgan tarkibiy o’zgarishlar va 

tezkorlik  Bilan  boshlangan  xususiylashtirish  jarayoni  sababli  o’sha  yilning  o’zida 

ya’ni  avgust  oyida  ushbu  birja  negizida  “Toshkent”  O’zbekiston  Respublikasi 

universal  tovar-fond  birjasi  tashkil  etildi  va  ushbu  birjaning  tarkibida  QQlar 

bozorining  dastlabki  rasmiy  tashkiloti  –  Fond  bo’limi  ochildi.  1992  yilning  yanvar 

oyidan  boshlab  ushbu  bo’lim  tomonidan  qimmatli  qog’oo’lar  bilan  muntazam 

ravishda  savdo  qiligsh  ishlarini  boshlagan.  Respublikada  «Birjalar  va  Birja  ishi 

---

to’g’risida”  gi  qonuni  qabul  qilinib  mazkur  qonun  talablaridan  kelib  chiqqan  holda 

1992  yilning  oxirida  “Toshkent”  birjasi  “O’zbekinvest”  –O’zbekiston  moliya-

investitsiya  kompaniyasi  aksiyadorlik  kompaniyasiga  aylantirildi.  Tashkil  etilgan 

yangi  birja  tarkibida  ham  fond  bo’limi  saqlanib  qoldi.  YUqorida  ta’kidlanganidek 

Respublikamizda qimmatli qog’ozlar bozori faoliyatining rivojlanib borishi natijasida 

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yilgi maxsus Farmoniga muvofiq 1994 

yil 8 aprelida uning negizida «Toshkent” fond birjasi tashkil etildi.       

O’zbekiston  Respublikasining  qonun  hujjatlariga  ko’ra  fond  birjasi    -  bu 

qimmatli  qog’ozlar  bir  maromda  muomilada  bo’lishining  zarur  shart  sharoitini 

ta’minlash, ularning bozor bahosini belgilash va ularga doir ma’lumotlarni keragicha 

tarqatish,  qimmatli  qog’ozlar  bozori  qatnashchilarining  kasb  mahoratini  yuqori 

darajada saqlab borishfaoliyatining alohida sohasi bo’lgan tashkilotdir. 

Fond  birjasida  qimmatli  qog’ozlar  bilan  operatsiyalar  quyidagi  asosiy 

tamoyillarga muvofiq amalga oshiriladi: 

-  birja  savdolarining  ishtirokchilari  shuningdek  birja  xizmachilari  tomonidan 

qonunchilik va birja qoidalariga qat’iy amal qilinishi; 

- birja savdolarining barcha ishtirokchilari uchun teng sharoitlar yaratilishi; 

-  birja  savdolari  o’tkazilishini  oldindan  belgilangan  joy  va  vaqt  Bilan 

reglamentlash yo’li orqali ushbu savdolarning reglamentlanishini ta’minlash; 

- tuziladigan bitimlarning ixtiyoriyligi; 

- amalda yuzaga kelgan talab va taklif asosida narxni belgilash; 

- birja savdolariga ruxsat etilgan qimmatli qog’ozlar haqidagi ishonchli va to’liq 

ma’lumotlarni  zudlik  Bilan  e’lon  qilish  hamda  birja  savdolari  ishtirokchilarini  birja 

bitimlari narxlari to’g’risida xabardor qilish; 

-  qonun  yo’li  bilan  talab  etiladigan  birja  axborotini  taqdim  etish  va  e’lon  qilish 

kabilardir.