O'zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI


MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOShKENT AXBOROT TEXNOLOGIYaLARI UNIVERSITETI
“ Kompyuterli modellashtirish”
fanidan
Mustaqil ish
Bajardi: Kompyuter injinering ta’lim yo‘nalishi

024-18 guruh

Sayriddinov Dilshod

talabaning F.I.Sh.
Qabul qildi: TURAQULOV SH. X.

Toshkent 2023

Mavzu: Yozuvlar va ma'lumotlar bazalari modellashtirish


Reja:

1. 
   Ma'lumotlarni modellashtirish jarayoni
   
2. 
   Ma’lumotlar bazasi va ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi
   

Ma'lumotlarni modellashtirish jarayoni

Kontekstida ma'lumotlarni modellashtirish Biznes jarayoni Integratsiya.^[6]
Kontekstida biznes jarayonlarini birlashtirish (rasmga qarang), ma'lumotlarni modellashtirish uchun qo'shimcha biznes jarayonlarini modellashtirishva natijada ma'lumotlar bazasini yaratishga olib keladi.^[6]
Ma'lumotlar bazasini loyihalash jarayoni ilgari tavsiflangan uch xil - kontseptual, mantiqiy va fizikaviy sxemalarni ishlab chiqarishni o'z ichiga oladi. Ushbu sxemalarda hujjatlashtirilgan ma'lumotlar bazasi dizayni a orqali o'zgartiriladi Ma'lumotlarni aniqlash tili, undan keyin ma'lumotlar bazasini yaratish uchun foydalanish mumkin. To'liq atributlangan ma'lumotlar modeli tarkibidagi har bir ob'ekt uchun batafsil atributlarni (tavsiflarni) o'z ichiga oladi. "Ma'lumotlar bazasi dizayni" atamasi umumiy dizaynning turli qismlarini tavsiflashi mumkin ma'lumotlar bazasi tizimi. Asosan va eng to'g'ri, uni ma'lumotlarni saqlash uchun ishlatiladigan ma'lumotlar bazasi tuzilmalarining mantiqiy dizayni deb hisoblash mumkin. In munosabat modeli bular jadvallar va qarashlar. In ob'ekt ma'lumotlar bazasi sub'ektlar va munosabatlar to'g'ridan-to'g'ri ob'ekt sinflari va nomlangan munosabatlarga mos keladi. Shu bilan birga, "ma'lumotlar bazasini loyihalash" atamasi nafaqat ma'lumotlar bazasining tuzilmalarini, balki ma'lumotlar bazasining umumiy dasturining bir qismi sifatida ishlatiladigan shakllar va so'rovlarni loyihalashning umumiy jarayoniga ham qo'llanilishi mumkin. Ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi yoki DBMS.
Jarayonda tizim interfeyslar joriy tizimlarning rivojlanishi va qo'llab-quvvatlash xarajatlarining 25% dan 70% gacha. Ushbu xarajatlarning asosiy sababi shundaki, ushbu tizimlar umumiy ma'lumot modelini taqsimlamaydi. Agar ma'lumotlar modellari tizim asosida tizim asosida ishlab chiqilgan bo'lsa, unda bir xil tahlillar bir-birini takrorlaydigan sohalarda takrorlanibgina qolmay, balki ular orasidagi interfeyslarni yaratish uchun keyingi tahlillarni o'tkazish kerak. Tashkilotning aksariyat tizimlari ma'lum bir maqsad uchun qayta ishlab chiqilgan bir xil asosiy ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Shu sababli, samarali ishlab chiqilgan asosiy ma'lumotlar modeli tashkilot tarkibidagi turli tizimlarning maqsadlari uchun minimal o'zgartirishlar bilan qayta ishlashni minimallashtirishi mumkin^[1]
Modellashtirish metodologiyalari
Ma'lumotlar modellari qiziqishning axborot sohalarini aks ettiradi. Shunga ko'ra ma'lumotlar modellarini yaratishning ko'plab usullari mavjud Len Silverston (1997)^[7] faqat ikkita modellashtirish metodologiyasi ajralib turadi, yuqoridan pastga va pastdan yuqoriga:

• 
  Pastdan yuqoriga ko'tarilgan modellar yoki View Integration modellari ko'pincha a natijasidir muhandislik harakat. Ular odatda mavjud ma'lumotlar tuzilmalari shakllari, dastur ekranlaridagi maydonlar yoki hisobotlardan boshlanadi. Ushbu modellar odatda jismoniy, dasturga xos va to'liq bo'lmagan korxona istiqboli. Ular ma'lumot almashishni targ'ib qilmasligi mumkin, ayniqsa, ular tashkilotning boshqa qismlariga murojaat qilmasdan qurilgan bo'lsa.^[7]
  
• 
  Tepadan pastga mantiqiy ma'lumotlar modellari, aksincha, mavzuni biladigan odamlardan ma'lumot olish orqali mavhum tarzda yaratiladi. Tizim mantiqiy modeldagi barcha ob'ektlarni amalga oshirmasligi mumkin, ammo model mos yozuvlar nuqtasi yoki shablon sifatida xizmat qiladi.^[7]
  

Ba'zan modellar ikkita usul aralashmasi asosida yaratiladi: ma'lumotlarga bo'lgan ehtiyoj va dastur tuzilishini ko'rib chiqish va mavzu doirasidagi modelga izchil murojaat qilish orqali. Afsuski, ko'plab muhitlarda ma'lumotlar mantiqiy modeli va jismoniy ma'lumotlar modeli o'rtasidagi farq xiralashgan. Bundan tashqari, ba'zilari Ish vositalar mantiqiy va jismoniy ma'lumotlar modellari.^[7]
Shaxs-munosabatlar diagrammasi
Asosiy maqola: Shaxs-munosabatlar modeli
Ma'lumotlar modellari
Asosiy maqola: Ma'lumotlar modeli



Ma'lumot modellari qanday foyda keltiradi.^[1]
Ma'lumotlar modellari uchun asos yaratadi ma'lumotlar ichida ishlatilishi kerak axborot tizimlari aniq ta'rif va formatni taqdim etish orqali. Agar ma'lumotlar modeli doimiy ravishda tizimlar bo'ylab ishlatilsa, ma'lumotlarning muvofiqligi ta'minlanishi mumkin. Agar bir xil ma'lumotlar tuzilmalari ma'lumotlarni saqlash va ularga kirish uchun ishlatilsa, u holda turli xil dasturlar ma'lumotlarni uzluksiz almashishi mumkin. Buning natijalari diagrammada ko'rsatilgan. Biroq, tizimlar va interfeyslarni qurish, ishlatish va texnik xizmat ko'rsatish ko'pincha qimmatga tushadi. Ular, shuningdek, biznesni qo'llab-quvvatlash o'rniga uni cheklashlari mumkin. Bu tizimlar va interfeyslarda tatbiq etilgan ma'lumotlar modellarining sifati yomon bo'lganda yuz berishi mumkin.^[1]
Ma'lumot modellarida uchraydigan ba'zi bir umumiy muammolar:

• 
  Ishlarning ma'lum bir joyda qanday amalga oshirilishiga xos bo'lgan biznes qoidalari ko'pincha ma'lumotlar modeli tarkibida o'rnatiladi. Bu shuni anglatadiki, biznes yuritishdagi kichik o'zgarishlar kompyuter tizimlari va interfeyslarida katta o'zgarishlarga olib keladi. Shunday qilib, biznes qoidalari murakkab bog'liqliklarga olib kelmaydigan moslashuvchan tarzda amalga oshirilishi kerak, aksincha ma'lumotlar modeli etarlicha moslashuvchan bo'lishi kerak, shunda biznesdagi o'zgarishlar ma'lumotlar modeli ichida nisbatan tez va samarali tarzda amalga oshirilishi mumkin.
  
• 
  Korxona turlari ko'pincha aniqlanmaydi yoki noto'g'ri aniqlanadi. Bu ma'lumotlarning takrorlanishiga, ma'lumotlar tuzilmasiga va funktsional imkoniyatlariga, shuningdek, ushbu takrorlashning rivojlanish va texnik xizmat ko'rsatish xarajatlariga olib kelishi mumkin. Shuning uchun noto'g'ri talqin qilish va takrorlashni kamaytirish uchun ma'lumotlarning ta'riflari imkon qadar aniq va tushunarli bo'lishi kerak.
  
• 
  Turli xil tizimlar uchun ma'lumotlar modellari o'zboshimchalik bilan farq qiladi. Buning natijasi shundaki, ma'lumotlarni almashadigan tizimlar o'rtasida murakkab interfeyslar talab qilinadi. Ushbu interfeyslar joriy tizimlar narxining 25-70 foizini tashkil qilishi mumkin. Ma'lumotlar modelini loyihalashda talab qilinadigan interfeyslarni tabiiy ravishda ko'rib chiqish kerak, chunki ma'lumotlar modeli o'z-o'zidan turli tizimlar interfeyslarisiz foydalanib bo'lmaydi.
  
• 
  Ma'lumotlarni mijozlar va etkazib beruvchilar bilan elektron tarzda bo'lishish mumkin emas, chunki ma'lumotlar tarkibi va ma'nosi standartlashtirilmagan. Amalga oshirilgan ma'lumotlar modelidan maqbul qiymatni olish uchun ma'lumotlar modellari biznes ehtiyojlarini qondirishini va izchil bo'lishini ta'minlaydigan standartlarni aniqlash juda muhimdir.^[1]
  

Kontseptual, mantiqiy va fizikaviy sxemalar

ANSI / SPARC uch darajali arxitekturasi. Bu ma'lumotlar modeli tashqi model (yoki ko'rinish), kontseptual model yoki jismoniy model bo'lishi mumkinligini ko'rsatadi. Bu ma'lumotlar modellarini ko'rib chiqishning yagona usuli emas, lekin bu foydali usul, ayniqsa modellarni taqqoslashda.^[1]
1975 yilda ANSI ma'lumotlar modelining uch turini tavsifladi misol:^[5]

• 
  Kontseptual sxema: domenning semantikasini tavsiflaydi (model ko'lami). Masalan, bu tashkilot yoki sanoatning qiziqish doirasi modeli bo'lishi mumkin. Bu domendagi muhim narsalarni aks ettiruvchi mavjudlik sinflaridan va mavjudlik sinflari juftliklari o'rtasidagi assotsiatsiyalar haqidagi munosabatlar tasdiqlaridan iborat. Kontseptual sxema model yordamida ifodalanishi mumkin bo'lgan faktlar yoki takliflarning turlarini belgilaydi. Shu ma'noda, u model doirasi bilan cheklangan doiradagi sun'iy "tilda" ruxsat berilgan iboralarni belgilaydi. Oddiy qilib aytganda, kontseptual sxema ma'lumotlarga bo'lgan talablarni tartibga solishda birinchi qadamdir.
  
• 
  Mantiqiy sxema: ba'zi bir ma'lumot sohasining tuzilishini tavsiflaydi. Bu (masalan) jadvallar, ustunlar, ob'ektga yo'naltirilgan sinflar va XML teglarining tavsiflaridan iborat. Mantiqiy sxema va kontseptual sxema ba'zan bir xil tarzda amalga oshiriladi.^[2]
  
• 
  Jismoniy sxema: ma'lumotlarni saqlash uchun ishlatiladigan jismoniy vositalarni tavsiflaydi. Bu bo'limlar, protsessorlar, jadvallarva shunga o'xshash narsalar.
  

ANSI ma'lumotlariga ko'ra, ushbu yondashuv uchta istiqbolni bir-biridan nisbatan mustaqil bo'lishiga imkon beradi. Saqlash texnologiyasi mantiqiy yoki kontseptual sxemaga ta'sir qilmasdan o'zgarishi mumkin. Jadval / ustunlar tuzilishi kontseptual sxemaga ta'sir qilmasdan (albatta) o'zgarishi mumkin. Har holda, albatta, tuzilmalar bir xil ma'lumot modelining barcha sxemalari bo'yicha izchil bo'lishi kerak.



Misol IDEF1X IDEF1X-ni o'zini modellashtirish uchun foydalaniladigan shaxs-munosabatlar diagrammasi. Ko'rinishning nomi mm. Shuningdek, domen ierarxiyasi va cheklovlari berilgan. Cheklovlar metamodelning rasmiy nazariyasida jumlalar sifatida ifodalanadi.^[8]
Ma'lumotlarni modellashtirish uchun bir nechta yozuvlar mavjud. Haqiqiy model tez-tez "mavjudlik-munosabatlar modeli" deb nomlanadi, chunki u ma'lumotlar tasvirlangan sub'ektlar va munosabatlar nuqtai nazaridan tasvirlangan ma'lumotlar.^[4] Korxona-munosabatlar modeli (ERM) - bu tuzilgan ma'lumotlarning mavhum kontseptual namoyishi. Shaxs-munosabatlarni modellashtirish relyatsion sxemadir ma'lumotlar bazasini modellashtirish ishlatiladigan usul dasturiy ta'minot turini ishlab chiqarish ma'lumotlarning kontseptual modeli (yoki semantik ma'lumotlar modeli) tizimning, ko'pincha a relyatsion ma'lumotlar bazasiva uning talablari a tepadan pastga moda.
Ushbu modellar birinchi bosqichda qo'llanilmoqda axborot tizimi davomida dizayni talablar tahlili axborotga bo'lgan ehtiyojni yoki turini tavsiflash uchun ma `lumot bu a-da saqlanishi kerak ma'lumotlar bazasi. The ma'lumotlarni modellashtirish har qanday narsani tasvirlash uchun texnikadan foydalanish mumkin ontologiya (ya'ni ishlatilgan atamalar va ularning o'zaro aloqalari haqida umumiy ma'lumot va tasnif) nutq olami ya'ni qiziqish doirasi.
Ma'lumotlar modellarini loyihalash uchun bir nechta texnikalar ishlab chiqilgan. Ushbu metodologiyalar o'zlarining ishlarida ma'lumotlar modellashtiruvchilariga rahbarlik qilishlariga qaramay, bir xil metodologiyadan foydalangan ikki xil odamlar ko'pincha juda boshqacha natijalarga erishadilar.

Ma’lumotlar bazasi va ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) tushunchalari o‘rtasidagi farq

• 
  
  

Ko‘pchilik, terminlarni tushunish bo‘yicha biroz qiynalishadi, lekin aynan terminlarni bilish, qo‘yilgan vazifalarni yechishda yoki paydo bo‘lgan xatoliklarni bartaraf etishda juda kerak bo‘ladi. Misol uchun, biror muammo paydo bo‘lsa, biz darhol Google’ni yordamga chaqiramiz, agar Google qidiruv tizimiga terminlar orqali so‘rov bersangiz, muammo yechish qiyinchilik tug‘dirmaydi, agar terminlarsiz oddiy so‘zlar bilan qidirishni amalga oshirsangiz, muammoni yechishga ancha vaqt ketib qoladi.
Bu maqolada ma’lumotlar bazasiga oid juda kerakli va ko‘pchilik(!) adashtiradigan ikki terminni tushuntirishga harakat qilaman: Ma’lumotlar bazasi va Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT).
Ma’lumotlar bazasi bu — tartiblangan ma’lumotlarni saqlovchi va qayta ishlovchi axborot modeli hisoblanadi. Soddaroq qilib aytganda, bir hil turdagi axborotlarni o‘zida saqlovchi va berilgan so‘rovlar orqali ularni taqdim etuvchi model. Misol uchun, kitoblar javoni, bu ma’lumotlar bazasi hisoblanadi, ya’ni bir hil turdagi (kitoblarni) ob’yektlarni o‘zida saqlaydi, yoki bo‘lmasa telefon raqamlar yozilgan kitobcha, bu yerda ism, telefon raqam kabi bir hil tipdagi ma’lumotlar saqlanadi, bu ham ma’lumotlar bazasi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi — bu ma’lumotlar bazasini hosil qiluvchi, ma’lumotlarni qayta ishlovchi va qidiruvchi tizim hisoblanadi. Qisqa qilib aytganda, MBBT barcha jarayonlarni amalga oshiradi. Ma’lumotlar bazasi faqat ma’lumotlarni saqlaydi, qolgan barcha ishlarni MBBT bajaradi.
Ma’lumotlar bazasidagi ma’lumotlar, SQL so‘rov tillari orqali boshqariladi, bu tilda MBBT’ga so‘rov beriladi, bu so‘rov u yerda qayta ishlanib, natija olish uchun ma’lumotlar bazasiga murojaat qiladi, u yerdan so‘rovga mos ma’lumotni olib, so‘rovga javob beradi:
So‘rov berish:
SQL so‘rov -> MBBT -> Ma’lumotlar bazasi
natija olish:
Ma’lumotlar bazasi -> MBBT — > So‘rovga javob
Quyidagi dasturlar MBBT’ga misol bo‘la oladi:
— Oracle;
— MySQL;
— Microsoft Office Access;
— MariaDB;
— Microsoft SQL Server;
Hulosa shuki, siz o‘ylagan bu dasturlar, ma’lumotlar bazasi emas, balki MBBT hisoblanadi.
Ma’lumotlar bazasi MBBT’ning bir qismidir, demak bu dasturlarni ishlatganda «ma’lumotlar bazasi sifatida Oracle’ni tanladim» emas, balki «Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi sifatida Oracle’ni tanladim» to‘g‘ri bo‘ladi.