O‘zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti himoyaga ruxsat berildi

3.3. Mehnatning ekologiya jihatidan xavfsiz sharoitlarini yaratish 
 
Mehnat faoliyatiga ob-havo muhitining ta’siri Sanoat korxonalarining ishlab 
chiqarish zonalari (texnosfera) havo muhiti quyidagi ko‘rsatkichlar orqali 
belgilanadi: 
- havo harorati, °C;
- havoning nisbiy namligi, %;
- havo bosimi, mm. simob ust. yoki Pa; 
- havo harorati yo‘nalishi, m/c bilan aniqlanadi.
Bulardan tashqari metereologik sharoitga ta’sir etuvchi ishlab chiqarish 
omillari ham mavjud bo‘lib, ulardan ishlab chiqarish korxonalaridagi har xil 
qurilma-uskunalar va ishlov berilayotgan materiallar, moddalar yuzasidan 
tarqaladigan issiqlik nurlari havo haroratining oshishiga olib keladi. Aynan mana 

---

62
shu omillar ish joylaridagi mikroiqlimm tashkil etadi.
Mikroiqlim omillari insonning mehnat faoliyatiga, sog‘lig‘iga juda katta 
ta’sir ko‘rsatadi. Chunki, mikroiqlim omillarining bir vaqtda hammasi deyarli ta’sir 
qiladi. Masalan, sovuq sharoitda isituvchi omillar hamda shu bilan birga 
texnologik jarayonlardan ajralib chiqadigan bug‘ va parlar hisobiga nisbiy namlik 
ortib ketganida, uni normallashtiruvchi omil bo‘lishi mumkin. Ba’zi hollarda bu 
omillarning bir-biriga qo‘shilib ketishi natijasida zararli ta’sirlar ortib ketishi 
mumkin. Masalan, nisbiy namlik va haroratning ortib ketishi inson uchun og‘ir 
sharoitni vujudga keltiradi. Bundan tashqari ish joylaridagi havo harakatining 
oshishi harorat yuqori bo‘lgan vaqtda ijobiy natija beradi, harorat past bo‘lgan 
vaqtda esa salbiy natijaga olib keladi. Bundan ko‘rinadiki, ishlab chiqarishning
ob-havo omillari inson organizmi issiqlik boshqarilishining buzilishiga sabab 
bo‘ladi. Organizmning issiqlik boshqarilishi fiziologik va kimyoviy jarayonlar 
asosida tana haroratining bir xil chegarada (36-37,6°C) saqlab turish demakdir.
Tana haroratining ko‘rsatilgan darajadan ortib ketishini «issiqlash», 
sovushini esa «sovish» deb ataladi. Issiqlash va sovush mehanat faoliyatini 
buzuvchi halokatli holatni vujudga keltirishi mumkin. Shu sababdan ham inson 
organizmining tashqi muhit bilan moslashuvi (fiziologik mexanizmi) markaziy 
nerv sistemasining nazorati ostida bo‘ladi. Bunday fiziologik mexanizmning asosiy 
vazifasi organizmda modda almashuvi natijasida issiqlikning ortiqchasini 
tashqariga chiqarib, issiqlik balansini ushlab turadi. Tashqi muhitga moslashuv 
ikki xil: fizik va kimyoviy bo‘ladi.
Kimyoviy tashqi muhitga moslashuv, organizmning issiqlash davrida modda 
almashinuvini kamaytirishi va sovushida esa modda almashuvini oshirishi 
mumkin. Organizmning tashqi muhitga issiqlik chiqarishi uch yo‘l bilan o‘tishi 
mumkin:
- odam tanasining umumiy yuzasidan infraqizil nurlanish orqali (radiatsiya) 
havo almashinuvi; 
- tanani o‘rab turgan havo muhitini isitish (konveksiya); 
- terming terlab, bug‘lanishi va nafas olish yo‘llari orqali suyuqliklarning 

---

63
bug‘lanishi natijasida. 
Normal sharoitda kuchsiz havo harorati bo‘lgan holda harakatsiz odam 
organizmi infraqizil nurlanishi orqali organizm ishlab chiqargan issiqlikning 45%, 
konveksiya orqali 30% va terlash orqali 25% ni yo‘qotishi mumkin. Infraqizil 
nurlanish va konveksiya orqali issiqlikni yo‘qotish faqat tashqi muhit harorati tana 
haroratidan past bo‘lgan hollarda bo‘lishi mumkin. Shuni qayd qilish kerakki 
tashqi muhit harorati qancha kam bo‘lsa, issiqlik yo‘qotish shuncha kuchli bo‘ladi. 
Agar tashqi muhit harorati tana haroratidan yuqori yoki teng bo‘lsa, u holda 
issiqlik ajralish terlab bug‘lanish hisobiga bo‘ladi. Masalan, 1 g. tering bug‘lanishi 
uchun 2,5 KJ (0,6 kkal) issiqlik yo‘qotilishi mumkin. Organizmdan chiqadigan 
tering miqdori tashqi muhit haroratiga va bajarilayotgan ish turiga bog‘liq. 
Jumladan: harakatsiz organizmda tashqi muhit harorati 15°C bo‘lsa, terlash juda 
kam miqdorni (soatiga 30 ml) tashkil etadi, harorat yuqori b o isa (30°C va undan 
yuqori), ayniqsa, og‘ir mehnat ishlami bajarganda organizmning terlashi juda ortib 
ketadi. Masalan, issiq sexlarda, og‘ir ishlar bajarilishi natijasida terlashning 
miqdori soatiga 1-1,5ga yetadi, terlashga sarflanadigan issiqlik miqdori esa 2500- 
3800 kj (600-900 kkal) ni tashkil etadi. Tering bug‘lanishi havoning harakatiga va 
nisbiy namligiga, kiygan kiyimning materialiga bog‘liq. 
Agar issiqlik yo‘qotilishi faqat terlash orqali amalga oshirilayotgan sharoitda 
havoning nisbiy namligi 75-80% dan ortiq bo‘lsa, terining bug‘lanishi qiyinlashadi 
va organizmning tashqi muhitga moslashuvi buzilib, organizmda issiqlik 
ko‘tariladi. Kuchsiz issiqlik ko‘tarilishi tana haroratining yengil ko‘tarilishi, 
haddan tashqari ter chiqishi, sovuq qotish, nafas olish va qon tomirlar urushining 
tezlashishi bilan xarakterlanadi. Agar kuchli issiqlash yuz bersa, unda nafas olish 
qiyinlashadi, qattiq bosh og‘rig‘i kuzatiladi, bosh aylanadi, nutq qiyinlashadi. 
Inson tanasida issiqlik ko‘tarilishi uning terlashi orqali ko‘p miqdorda kerakli 
tuzlarning kamayishiga olib keladi. Bu holatda teri hujayralaridagi tuz miqdorining 
kamayishi, tering namlikni (suvini) ushlab turish xususiyatining susayishiga olib 
keladi. Bunda inson organizmi tinmay ichilayotgan suvni chiqarib yuborib, kuchli 
chanqoqlikni keltirib chiqaradi. 

---

64
Bu esa organizmning suv bilan zaharlanishiga olib keladi. Bunday holatlarda 
organizm paylarida qaltirashlar paydo bo‘lishi, qonning quyuqlashishi va kuchli 
terlash hamda tana haroratining 40-41°C ga ko‘tarilishi kuzatiladi. Qaltirash 
kasalligi va tana harorati ko‘tarilishining oldi olinmasa,o‘lim bilan yakunlanishi 
mumkin.Shuning uchun ishlab chiqarish korxonalarida tashkil qilinayotgan 
gigiyenik shart-sharoitlar yuqoridagi qaltirash va issiqlik urish kasalliklarining 
oldini oladi. Yuqori haroratli ishlab chiqarish tarmoqlarida aynan organizm 
yo‘qotadigan tuzlarni tiklash uchun maxsus ichimliklami tayyorlash (fitobar) 
tashkil etilgan. Inson organizmiga past haroratli ta’sirlar ham uning fiziologik 
jarayonlarining buzulishiga, ish qobiliyatining susayishiga va organizmning 
kasallanishiga olib keladi. 
Past harorat ta’sirida qon tomirlari torayadi, uzoq vaqt ta’sir qilishi natijasida 
qon tomirlari faoliyati buzilib, organizmnmg sovuq qotishi seziladi. Asab 
tizimlarining sovuq qotishi natijasida suyak, qo‘l, oyoq va bel bo‘g‘imlarida kuchli 
og‘riq, o‘pkaga suv yig‘ilishi (plevrit), bronxit va boshqa shomollash bilan bo‘gliq 
kasalliklar yuzada keladi. Inson organizmiga sovuqning ta’siri, ayniqsa, havo 
harakati kuchli bo‘lib, havoning nisbiy namligi yuqori bo‘lgan vaqtda kuchli 
bo‘lmadi. Chunki, sovuq haroratdagi nam havo issiqlikni yaxshi o‘tkazadi va 
konveksiya orqali issiqlik yo‘qotilishini kuchaytiradi.