O‘zbekiston respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi

KIBERJINOYATCHILIK
Kiberjinoyatchilik bu – kompyuter yoki boshqa qurilmalarga qarshi qilingan yoki kompyuter va boshqa qurilmalar orqali qilingan jinoiy faoliyat turi bo’lib, uning eng keng tarqalgan turlari - kompyuter qaroqchiligi, onlayn firibgarlik, kompyuter tizimlariga hujum qilish, shaxsiy ma’lumotlarni o’g’irlash va noqonuniy yoki taqiqlangan ma’lumotlarni tarqatish. Kiberjinoyatni amalga oshirganda quyidagilar asosiy maqsad sifatida qaraladi:
- pul, qimmatli qog’ozlar, kredit, moddiy boyliklar, tovarlar, xizmatlar, imtiyozlar, ko’chmas mulk, yoqilg’i xom ashyosi, energiya manbalari va strategik xom ashyolarni noqonuniy olish;
- soliq va turli yig’imlarni to’lashdan bosh tortish;
- jinoiy daromadlarni legallashtirish;
- qalbaki hujjatlar, shtamplar, muhrlar, blankalar, shaxsiy yutuqlar uchun kassa chiptalarini qalbakilashtirish yoki tayyorlash;
- shaxsiy yoki siyosiy maqsadlarda maxfiy ma’lumotlarni olish;
- ma’muriyat yoki ishdagi hamkasblardan shaxsiy dushmanlik munosabatlari uchun qasos olish;
- shaxsiy yoki siyosiy maqsadlar uchun mamlakat pul tizimini buzish;
- mamlakatdagi vaziyatni, hududiy ma’muriy tuzulishni beqarorlashtirish yoki siyosiy maqsadlar uchun tartibga solish;
- talonchilik, raqibni yo’q qilish yoki siyosiy maqsadlar uchun muassasa, korxona yoki tizim ishining tartibini buzish;
- boshqa turdagi jinoyatlarni yashirish uchun;
- tadqiqot masalalarida;
- shaxsiy intelektual qobiliyat yoki ustunlikni namoyish qilish uchun.
Kiberjinoyatlar hajmini keskin oshishiga quyidagilar motiv bo’lib xizmat qilmoqda:
- moliyaviy qiyinchilikdan chiqish;
- jinoyatchidan bo’lgan qarzdorlikni kechikmasdan jamiyatdan olish;
- kompaniyadan va ish beruvchidan o’ch olish;
- o’zini tengsizligini ko’rsatish uchun.
Kiberjinoyatchilikning turlari. Kiberjinoyat turlarini qat’iy bir tasniflashning imkoni yo’q. Quyida kriminologiya sohasida aloqador holda kiberjinoyatlarning turlari keltirilgan:
- iqtisodiy kompyuter jinoyatchiligi;
- inson va fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklariga qarshi qaratilgan kompyuter jinoyatchiligi;
- jamoat va davlat xavfsizligiga qarshi kompyuter jinoyatchiligi.
Iqtisodiy kompyuter jinoyatchiligi amalda ko’p uchraydi. Ular jinoyatchilarga miliionlab AQSh dollari miqdoridagi noqonuniy daromadlar keltiradi. Ular orasida keng tarqalgani firibgarlik bo’lib, u asosan bank hisobraqamlari va bank kartalari orqali amalga oshiriladi. Xalqaro amaliyotda plastik kartalar bilan sodir etilgan jinoyatlar yo’qolgan yoki o’g’irlangan kartalar, soxta to’lov kartalarini yaratish yoki ulardan foydalanish, karta taqdim etmasdan bank hisobvarag’i ma’lumotlarini olish va noqonuniy foydalanish bilan, shuningdek, karta egasi tomonidan sodir etilgan jinoyatlar bilan bog’liq. Kiberjinoyatlarning yana bir turi inson va fuqorolarning huquqlari va erkinliklariga qarshi jinoyatlar - “kompyuter qaroqchiligi”dir. Ushbu jinoyatlar dasturiy ta’minotni noqonuniy nusxalash, ishlatish va tarqatishda namoyon bo’ladi. Bu dasturiy ta’minot va ma’lumotlar bazasini yaratish bilan bog’liq huquqiy munosabatlarga (mualliflik huquqi) jiddiy zarar yetkazadi. Bundan tashqari, dasturiy ta’minot kompaniyalariga katta moliyaviy yo’qotishlarni olib keladi. “Maykrosoft Armaniston” kompaniyasining direktori Grigor Barsegyanning takidlashicha, “kompyuter qaroqchiligi” ishlab chiqaruvchilarga yetkazgan zarari yiliga 66 milliard dollarni tashkil qiladi. Uning so’zlariga ko’ra Armanistonlik istemolchilar o’zlarining moliyaviy resurslarini tejash uchun viruslarni yuqtirish xavfi yuqori bo’lgan dasturlardan ongli ravishda foydalanadilar. Kompyuter jinoyatchiligining oxirgi turi jamoat yoki davlat xavfsizligiga qarshi kompyuter jinoyatchiligi bo’lib, ularga davlat yoki jamoat xavfsizligiga qaratilgan jamoat uchun xavfli bo’lgan xatti - harakatlar kiradi. Ular ko’pincha ma’lumot uzatish qoidalarini buzilishi, mamlakat mudofaa tizimining yoki uning tarkibiy qismlarining buzilishi bilan bog’liq bo’ladi.