O„zbekiston respublikasi

Birinchisi ingliz iqtisodiyoti borasida to‗plangan amaliy 
ma‘lumotlarning Rikardo iqtisodiy ta‘limotlaridan farqlanishi: 
Jumladan, Maltusning ―Nufus qonuniga‖ asosan aholi sonining o‗sishi 
bilan daromad kamayishi ta‘kidlangan, lekin Mill bunga zid g‗oyani, 
yani texnologiyalar rivojlanishi natijasida daromad o‗sishini isbotladi. 
Ikkinchidan, iqtisodiyot fani borgan sari kasbga aylanib 
borayotganligi va mos ravishda qabul qilingan ta‘limotlarga ko‗proq 
tanqidiy fikrlar bildiriladi. Iqtisodchilar Rikardoning nazariy g‗oyalari, 
ya‘ni qiymatning mehnat nazariyasi va narxlarni belgilashda foydaning 
rolini hamda uning talabga bo‗lgan ta‘sirini aniqlash asosida ishlashni 
boshlashdi.
Uchinchidan iqtisodiy g‗oyalarning texnik tarkibiga e‘tibor 
bermasdan kelayotgan bir qator gumanitar va jamiyatshunos yozuvchilar 

---

135 
Rikardoning 
iqtisodiy 
ta‘limotlarini o‗zida aks ettirgan va 
rivojlanayotgan kapitalistik iqtisodiy ta‘limotlarni tanqid qilishdi. 
Bir qator iqtisodiy ta‘limotlar va hodisalar D.Rikardo 
ta‘limotlarining tanqidi natijasida vujudga keldi. Sey qonuni D.Rikardo 
va Djems Mill tomonidan ilgari surilgan nazariya, ya‘ni iqtisodiyot 
avtomatik ravishda to‗liq bandlikni ta‘minlashi, talab va taklif asosida 
o‗zini-o‗zi tartibga solishi ba‘zi ortodoksal iqtisodchilar, jumladan, 
K.Marks tomonidan rad qilindi. Bundan tashqari Fransiya, Shvetsariya, 
Germaniya va Angliya sotsial adabiyoti namoyondalari tomonidan 
klassik ta‘limot, ya‘ni iqtisodiy kelishuv kapitalistik iqtisodiyotning 
to‗siqlardan xoli bo‗lishi orqali eng yaxshi natijalarga erishishiga shubha 
bildiriladi. XIX asrdagi bu ta‘limotning eng kulminatsiasi Marksning 
―Kapital‖i edi.
25
J.S.Mill klassik iqtisodiy maktabning yakunlovchilaridan biri 
sifatida iqtisodiy ta‘limotlarning rivojlanishiga juda katta hissa qo‗shdi. 
Biz quyida uning asosiy iqtisodiy nazariyalarini ko‗rib chiqamiz.