O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`lim vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti «Milliy g`oya, ma`naviyat asoslari va huquq ta`limi» kafedrasi
Download 462.62 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Utilgan mavzu buyicha savollar.
- 2. Xristianlikning okimlari.
- 7-mavzu. Islom. R e j a
- Joxiliya. Islom dinining paydo bulishi va uning ta`limoti.
- Muxammad xaeti va faoliyati.
|
4. Buddaviylik manbalari. Buddaviylikning tarkalishida – buddaviylar jamoati Sangxalar katta rol` uynagan. Sangxa a`zolari yilina 9 oy davomida shaxarma shaxar kishlokma-kishlok yurib targibotchilik ishlari bilan shugullangan. Fakat uch oy davomida (musson emgirlar mavsumida) uz ibodatxonalarida Budda e`tikod etish bilan bant bulganlar. Imperator Ashoka davrida (273-232 y) Buddaviylik kushni xududlarga tarkalgan. Ashoka bu din targibotchilariga raxnomalik kilgan va erdam kursatgan. Buddaviylik jamoati xislatga egaki, boshka dinlar madaniyatlar kurshovida bulgan da xam uz ta`sirini asrlar davomida saklab kolish va vakti kelganda ya`na ta`sir kursatishi mumkin. Bunday xolat Xindstonda musulmon xukmdorlari, portugal, golland va ingliz mustamlakachilari Shri-Lankada, Xitoy va Yaponiyada konfutsiylik davrlarida yuz bergan. Shu tarika Buddaviylik kiska vakt ichida urta Osieda, Xitoyda, Yaponiyada, Koreyada, V`etnamda tarkalgan, lekin Xindstonning uzida bu din ayrim sabablarga kura keng tarkalmadi. Bizning eramizning I asrda Kushon podsholigi davrida amudare xavzasida va Uzbekistonning janubiy xududlarida Buddaviylik xukmron din bulgan. Kushon podshoxi Kanishkaning uzi Buddaviylikka e`tikod kilgan va uning tangalarida Buddaning aksi tushirilgan. Xitoy manbalarining ma`lumot berishicha VII asrning boshlarida Termezda 10 buddaviylarning monastыri bulgan va unda minga yakin rokiblar yashagan. Arxeologik kazilmalar natijasida buddaviylik madaniyatiga tegishli bir kancha estaliklar topilgan. Bulardan eng kattasi Ayrtam shaxarchasi (Termezdan 17 km), buddaviylik markazlari Kora tepa va Fayaztepa (Termez ostanasida), Darvinzin-tepa (Surxondare viloyatining, Shurchi tumanida), Kuva (Fargona vodiysida). Buddaviylik ta`limotining asoslari tuplam shakliga keltirilgan muayyan kitoblarda keltirilgan. Ulardan eng asosiysi «Tripitaka» bulib xisoblanadi. «Tripitaka» yana Buddaviylik mukaddas kitobi xam. «Tripitaka» suzi «Uch savat donolik» ma`nosini anglatadi, chunki rivoyatlarga kura Sidxartxa uch savat ta`limot koldirgan. Bular: 1.
Sutta – pitaka (duolar). 2.
Vinaya-pitaka (axlokiy normalar). 3.
Abxidxammapitaka (diniy falsafiy masalalar baeni)lardir. Keyinrok sanskrit, xitoy, tibet, kxmer va yapon tillarida ezilgan manbalar xam paydo bulgan lekin ular katta tarixiy axamiyatga ega emaslar. Budda xaeti bilan boglik barcha rivoyatlar «Tripitaka»da jamlangan. Utilgan mavzu buyicha savollar. 1.
Buddaviylikning asoschisi kim 2.
Buddaviylik kachon va kaerda din bulib shakllangan 3.
Buddaviylik nechta amaliy bulimnan iborat 4.
Buddaviylikning asosiy okimlari. 5.
Buddaviylikning tarkalishida kimning roli kuchli bulgan 6.
«Sangxa» deganimiz nima 7.
Urta Osiega Buddaviylik kachon kirib kelgan 8.
Buddaviylik kaysi davlatlarning davlat dini bulib xisoblanadi 9.
Buddaviylikning mukaddas kitobi Adabietlar. 1.
2.
Men` A. Istoriya religii. M., 1994 3.
Juraev U., Saydjanov I. Dune dinlari tarixi. T., 1998 4.
Dinshunoslik. (ma`ruzalar matni). T., 2000 6 mavzu Xristianlik. Reja
1.
Xristianlikning paydo bulishi va ta`limoti. 2.
Xristianlikning okimlari. 3.
Bibliya – Xristianlikning mukaddas kitobi. 4.
Urta Osie tarixida Xristian dinining urni. 5. Xristianlikning paydo bulishi va ta`limoti. Xristian dini asosan evropa, Shimoliy va Janubiy Amerika, Avstraliya, Janubiy Afrika va Osiening Sharkiy xududlarida tarkalgan. Xristianlik milodning I asrda Rim imperiyasining Sharkiy xududlari bulmish Falastinada paydo bulgan. Diniy manbalar buyicha uning paydo bulishi, Rim imperiyasining tashkil topganining 747 yili Falastinaning Vifleem shaxri enidagi Nazaret kishlogida bokira kiz Maryam (Mariya) Xudoning amri bilan dunega keltirgan Iso Masix (Iisus Xristos) nomi bilan boglik. Ilimiy manbalardan Iso duradgor Iosif va uning xotini Maryamdan dunega kelgan. Xristianlik - buddaviylik va Islom dinlari kabi, jaxon dinlari biri bulib xisoblanadi. Bu din uz e`tikodchilari soni buyicha duneda birinchi urinda turadi, chunki saeramiz axolisining 1\3 kismi (1 mlrd 600 mln) xristianlar (nasroniylar) bulib xisoblanishadi.
Bu davrda yaxudiylar xokimiyatining uch tabakasi bilan boglik ogir tushkunlikni boshdan kechirar edilar. Bir tomondan Rim imperatori va uning noiblari, ikkinchi tomondan Falastin podshoxi Irod Antipa, uchinchi tomondan esa ruxoniylar xalkni turli soliklar va majburiyatlar bilan kumib tashlagan edilar. Va shu tarixa yaxudiylar urtasida kutilaetgan xaloskor (messiya)ning kelishi yakinlashib kolganligi xakida xabar tarkaldi. Falastin axolisi boshidan kechiraetgan mislsiz azob ukubatlar, zulm olami «bogritosh dunening kalbi»ga aylana oladigan yangi din uchun kulay vaziyatni vujudga keltiradi. Shu tarika kuplagan kishilar xristian dinining xaloskorlik goyalariga maxlie buldilar. Aynan bu davrda Iso Masix yaxudiylikni islok kilish va uni turli xurofotlardan tozalash goyasi bilan chikib, xristian diniga asos soldi. Dastlabki yillari Isoni va uning izdoshlarini Falastinadan kuvgin kildilar. Iso 33 eshida fitnachilikda ayblanib, katl etishga Rim imperiyasining noibi (prokurator) Pontiy Pilat xukm kildi. Iso nomiga kushiluvchi Mosix suzi kadimiy yaxudiy tili – ivritdagi «moshiax» suzidan olingan bulib, «silangan» eki «siylangan» ma`nolarini beradi. Grekcha bu suz «xristos» shakliga ega. Bu dinning «Xristianlik» eki «masixiylik» deb atalishi xam shu suzlar bilan boglik. Bundan tashkari xristianlik Isoning tugilgan kishlogi – «Nazaret» bilan boglab, Nazroniya deb xam atalgan. Keyinchalik bu nom nasroniyya, nasroniylik shaklini olgan. IV asrning boshlariga kelib kichik sektalar birlashib, xristianlik katta goyaviy okimga aylandi va daslab Rimda, yakin Sharkda, Shimoliy Afrikada va evropada tarkaldi. Tadkikotchilar urtasida shunday xulosalar mavjud, bu din dastavval kullarning dini sifatida paydo bulgan, chunki millionlab kullar xristianlikning xaloskorlik goyalariga maxlie buldilar. Frantsuz tarixchisi Sharl` Enshlen bunday degan edi: «Spartak maglubiyatga uchraganligi tufayli Iso galaba kildi». Vaktlar utishi bilan bu din xukmron tabakalar diniga aylangan. Buning sabablari imperiya zaiflasha borgan sari xukmron doiralar (imperatorlar) xam imperiya xalklarini birlashtiradigan, bir biriga yakinlashtiradigan dinga muxtojlik sezildi. Shu tarika 324 yili Rim imperatori Konstantin Xristianlikni davlat dini deb joriy etdi va uning amri bilan 325 I umumxristian Sobori (Kurultoyi) chakirildi. Bu Sobor tarixga Nikey Sobori atamasi bilan kirdi va unda Xristianlikning asosiy akidalari tasdiklandi, cherkov kitoblari kabul etildi. Xristian cherkovi rasmiy davlat cherkovi deb joriy etdi. Cherkov Rim imperatorin xudoning erdagi Noibi deb e`lon kildi. Xristianlik diniy ta`limoti mazmunini asosan kuyidagilar tashkil etadi: -
xudo mukaddas mukaddas uchlikda (troitsa) namoen buladi. Ya`ni xudo uch kiefali, lekin yagonadir. Bu degani xudo xudo-Ota, xudo-Ugil, xudo-Mukaddas Rux. Birok bu uch kiefali xudolar ayni paytda shaxslariga kura fark kiladilar. Masalan: Xudo-Otani xech kim
tugmagan va yaratgan emas. Xudo-Ugil esa tugilgan. Mukaddas Rux esa xudo-Otadan paydo bulgan. Asosiy akidalar kuyidagilardir: -
xristianlikning asoschisi. -
Iso uldirilgandan keyin osmonga kutarilib ketgan, u kelajakda tiriklar va uliklar ustidan xukm chikarish uchun oxirat kuni erga kaytib keladi. -
-
Bibi Mar`yam xudoning onasi, u kizlik iffati saklangan xolda xamilador bulgan va Isoni tukkan. -
Ikonalarga siginish. -
Xudo xamma narsadan ustun turadi va abadiydir. Uni xech kim yaratgan emas. Xudo dunening yaratuvchisi u duneni 6 kunda yaratgan. -
Xudo yaratgan barcha mavjudotlarning gultojisi inson, chunki uni uziga uxshash kilib yaratgan. Bu uxshashlikning asosiy kirralari –bu insonga berilgan akl idrok, iroda, abadiy ulmasliklarida.
2. Xristianlikning okimlari. Xristianlik xech vakt yagona bir okim bulmagan katta xududlarga tarkalgani bois, u maxaliy urf odatlarga maxsus sharoitlarga moslashib borgan. Xristianlikdagi bulinishlar (sxizma) natijasida katolik, pravoslav va protestantlik okimlari (yunalishlari) paydo buldi. Xristianlikning bulinishining asosiy sabablari birinchi navbatda Rim imperiyasining siesiy axvoli. Tarixdan belgili ichki va tashki sabablarga kura 395 yili Rim imperiyasi ikkiga bulindi Garbiy va Sharkiy Rim imperiyalariga. 476 yili Garbiy imperiya butunlay kuladi, shu sababli markazlashgan xokimiyat barxam topdi. Vujudga kelgan davlatlar xali mustaxkam emas edi. Natijada bu xol Rim cherkovi boshligini (Papa)ning obrusi mislsiz darajada oshishiga olib keldi. Sharkiy imperiyada ya`ni Vizantiyada kuchli imperator xokimiyati soklanib kolganligi Sharkiy Imperiya Cherkovining (Konstantinopol` cherkovi) cheklanmagan xukukka ega bulib olishiga imkon bermadi, bu erda cherkov imperatoriga buysundirildi. Bundan tashkari diniy ta`limotlarni talkin etishda xam cherkovlarni nazorat kilish, daromatlarni taksimlashda xam ikki cherkov urtasida nizolar kelib chikkan. Okibatda 1054 yilda Rim papasi Lev IX va Konstantinopol` patriarxi Kirudariy bir birini la`natllladilar. Xristianlik ana shu sanadan boshlab ikkiga bulindi Rim papasiga buysinuvchi Katolik (butun dune) cherkovi va Pravoslavie cherkovi. Bu ikki cherkov «Mukaddas troitsa»ga e`tikod kiladilar va boshkada umumiy tamoyillarni ton oladilar. Lekin katoliklar mukaddas rux xudo-Ota va xudo-Ugildan paydo bulgan deb xisoblasa, pravoslaviyada mukaddas-rux fakat xudo-Otadan paydo bulgan. Katolitsizmda cherkov xokimiyati Papaning kulida buladi. Diniy marosimlar katta dabdaba bilan va fakat lotin tilida olib boriladi (fakat 1965 yildan boshlab ularni maxalliy tillarda olib borilishiga ruxsat berildi). Katolik ruxoniylari ulanmaslik axdin beradi (pravoslaviyada fakat rokiblar). Katoliklarda Kardinallar Instituti mavjud (Kardinal Papadan keyingi ikkinchi shaxs). Kardinalarni Papa ta`inlaydi, kardinallar yigini bulsa Papani saylaydilar, xozirgi kunda duneda 140 kardinal mavjud. Pravoslaviyada Katolitsizmnan farkli yagona cherkov xokimiyati yuk. Xozirgi davrda 15 avtokafel (mustakil) pravoslav cherkovlar mavjud: Konstantinopol`, Aleksandriya. Antioxiya, Ierusalim (Kuddus), Rus, Gruzin, Serb, Rumыn, Bolgar, Kipr, Ellada, Alban, Polyak, Chex va Amerika. Protestantlik okimi XVI asrda Germaniyada paydo bulgan va bevosita Martin Lyuter ismi bilan boglik. Lyuter 1517 yili nemets cherkovining Katolik cherkovidan ajratilishini talab kilgan va cherkov isloxatlarini utkazilishini talab kilgan. 1526 yili Reyxstag nemets knyazlariga xoxlagan diniga e`tikod kilish xukukini berdi, lekin 1529 yili buni bekorladi. Bunga karshi 5 nemets knyazi norazilik ya`ni protest bildirdilar va ular protestantlar deb atala boshladi. 1555 yili bu knyazlar Rim papasi bilan bitim imzoladilar va unga kura ular katolik eki lyuteran diniga e`tikod etish xukuki berildi. Mana shu davrdan boshlab Lyuter tarafdorlari Protestantlar deb ataldi, ularning cherkovi esa protestantlik eki Lyuteran cherkovi deb nomlanadi. Protestantlar xristian ta`limotini tan oladilar, lekin ular kuyidagi 3ta yangi koidani joriy etdi. -Shaxsiy e`tikod bilan najot topish, -dinga ishonuvchi barcha kishilarning ruxoniy bulish mumkinligi, -
injilning oliy nufuzi. Xristian dinida yana bir necha sektalar xam mavjud. «Kal`vinizm» - asoschisi Jon Kal`vin. «Prosveterian»lar (grek «eng kadimiy»), uning tarafdorlari Puritanlar deb atalgan. Anglikan cherkovi – 1534 yili paydo bulgan. Chunki bu yili maxaliy katolik cherkovi Angliya kiroli Genrix VIII chini cherkov boshligi deb joriy etdi ya`ni cherkov Kirol xokimiyatiga buysundi. Anglikan cherkovida marosimlar inglis tilida olib borildi, ruzalar bekor kilindi, ruxoniylarning uylanmaslik axdi majburiy bulmay koldi. «Baptizm» (grek «Suvga chuktirish») XVIII asrning boshlarida paydo buldi. Baptistlarning asosiy koidasi «Xech kim, xatto ota-onasi xam odamni muayyan dinga e`tikod etishga majburlay olmaydilar. Insonning uzi ongli va ixtieriy ravishda dinni kabul kiladi». XIX asrning 30 yillarida Amerikada «Adventistlar» xarakatining asosini Vil`yam Miler soldi.
6. Bibliya – Xristianlikning mukaddas kitobi. Xer bir jaxon dinining mukaddas kitobi bulganidek Xristianlikning xam shunday kitobi mavjud bulib u «Bibliya» deb ataladi. «Bibliya» suzi grekcha bulib. «Kitob» degan ma`noni bildiradi. «Bibliya» yaxudiylik va xristianlik diniy ta`limotlari buyicha Xudo yaratgan mukaddas kitob va uzida barcha diniy akiydalarni va axlok normalarini aks ettirgan. «Bibliya»ning birinchi va katta xristianlikdan oldin paydo bulgan va yaxudiylik diniga mansub kismi «Eski axd» («Vetxiy zavet») deb nomlangan va u miloddan avvalgi XIII asrda yaratilgan. «Bibliya»ning xristianlik bilan boglik bulgan ikkinchi kismi «Yangi axd» («Novыy zavet») deb nomlanadi va u milodiy I asrda yaratilgan. Yaxudiylar xristianlar tegishli kismini mukaddas deb tan olmaydilar. Zamonaviy «Bibliya» katolik nashrieti buyicha 72 kitobdan, protestantlik nashrietida 66 kitobdan iborat. Yaxudiylar manbalari buyicha «Eski axd» 24 kitobdan iborat bulgan. Protestantlar yaxudiylar va Trident soboridan sung (1545-1563 yy) katoliklar xam «yangi axd» tarkibiga 45 kitob Yaxudiylar «Eski Axd»ni uch kismga buladilar. Birinchi kismiga «Musoning besh kitobi» - «Tavrot» ikkinchi kismiga «Paygambarning birinchi va sungi kitoblari » («Netiim»). -uchinchi kismiga boshka kitoblar. «Yangi axd» 27 kitobdan ya`ni «Injil» (evangeliya) dan iborat. «evangeliya» suzi grek tilidan «xushxabar» ma`nosini bildiradi va uning soni turtta. 1. Matfey evangeliyasi. 2. Luka evangeliyasi. 3. Ionna evangeliyasi. 4. Mark evangeliyasi. evangeliyalar –bu Isoning erdagi faoliyati uning targoboti, mujizalari, ulimi va tirilishi xakida baen etdi. «Xavoriylar faoliyati» («xavoriylar» Iso shogirdlari, xristianlikning dastlabki targibotchilari) kitobi xavoriy (apostol) Luka kalamiga mansub. 7. Urta Osie tarixida Xristian dinining urni. Urta Osie xar kanday dinlar uchun xaetbardosh xudud bulib xisoblangan. Turkmanstonnan Garbda Kozokstonga deyin Sharkda keng xududda xristianlarning ibodatxonalari mavjud bulgan Urta Osiega xristianlikning kirib kelishi, arxeologik tadkikotlar buyicha III asrda boshlangan. 280 yil Talasda, 310 yili. Samarkandda, Marvda, Xorazmda episkop kafedralari mavjud bulgan. Bu davrlarda xristianlarni «mel`kitlar» deb atashgan va bu xududda asosan «nestorlik» okimi xukmron bulgan. Xristian dini islomgacha bulgan davrda katta nufuzga ega bulgan. Sharkda xristian targibotchilaridan eng mashkuri episkop Iliya bulib xisoblangan, va u tarixga «tyurklar apostoli» nomi bilan kirgan. Islom dinining kirib kelishi bilan Xristianlikning ta`siri kamaydi. XIX asrning urtalarida xristianlikning Urta Osiega kirib kelishining yangi boskichi boshlandi va bu asosan Chor Rossiyasining mustamlakachilik siesati bilan boglik buldi. Mustamlakachilik siesati kengayishi bilan xristian dini xam kirib keldi. Birinchi statsionar cherkov Sirdare viloyatining Raim kurgonida 1847 yili barpo etildi. Davlat Kengashining 1871 yili 4 maydagi va Sinodning 17 iyul`dagi farmoniga muvofik Turkestan eparxiyasi tasdiklandi. Pravoslavlardan boshka Turkistonga katoliklar, lyuteranlar va boshkadan kichik sekta vakillari mennonistlar, baptistlar, adventistlar va boshkalar kirib keldilar.
1.
Xristian dini kachon va kayerda paydo buldi? 2.
Messiya degan nima? 3.
Nima sababtan Xristian dini kullar dinidan, xukmron tabakalar diniga aylandi? 4.
Nima sababtan Xristian dinida bulinish yuz berdi? 5.
Xristianlikning asosiy akiydalari. 6.
Katolik va pravoslav cherkovlar nimasi bilan fark kiladi. 7.
Xristianlikning mukaddas kitobi. 8.
Xristianlikning Urta osiega kirib kelishi davrlarini aniklang. Adabietlar 1.
2.
Religioznыe traditsii mira. Buddizm. Iudaizm. Xristianstvo. Islam. Bishkek., 1997 3.
Nikol`skiy K.M. Istoriya russkoy tserkvi. M., 1985 4.
K istorii xristianstva v Sredney Azii. T., 1998 5.
Axmedov A. Ot Morko Polo do Ioanna. Iz istorii evropeyskogo proniknoveniya v Turkestan. Pravda Vostoka. 11 iyun` 1999 g. 6.
Juraev U. Saidjanov Y. Dune dinlari tarixi. T., 1998 y. 7.
Dinshunoslik (ma`ruzadlar matni). T., 2000 yil. 7-mavzu. Islom. R e j a 1.
Joxiliya. Islom dinining paydo bulishi va uning ta`limoti. 2.
Muxammad xaeti va faoliyati. 3.
Islom dinida Makka davri. 4.
Madina Islom davlati.
1. Joxiliya. Islom dinining paydo bulishi va uning ta`limoti. Joxiliya (arabcha “Joxil” suzi “nodonlik” ma`nosini anglatadi) suzi Arabiston yarimorolining islomgacha bulgan davriga nisbatan ishlatiladi. Bu davrda arablar orasida asosan politeizm ya`ni kupxudolik xukmron edi, alabcha al`-Vasaniya Arabiston yarimorolining Makka, Madina. Toif, Xaybar singari shaxarlarni uz ichiga olgan kismi kodimdan Xijoz deb atalgan va aynan shu erda politeizmning ta`siri kuchli edi. Arablar orasida totemizm, fetishizm, animizm va boshkada dinning ibtidoi shakllari mavjud edi. Masalan totemizmning ta`sirin ayrim arab kabilalarining nomlarida uchratish mumkin: asad (sher), kalb (it), bakr(butalok), sa`lab(tulki), zib(buri) va xokazo. Islom –Allox yagona degan e`tikod bilan unga buysunmoklik itoat etmoklik va butun kalb bilan unga ixlos kilmoklik Alloxga itoat kilgan va uning paygambariga ergashgan kishi musulmon (“musldim” -sadokatli) deyiladi. Bundan tashkari miloddan avvalgi VIII asrdan arablarda Sanamlarga siginish urin oldi. Xar bir arab kabilasining uzining Sanami bulgan va Arabistonning ayrim joylarida mua`yyan sanamlar ibodatxonalari bulgan. Makka Arabistonning diniy markazi aylangach, bu erda joylashgan Ka`ba sanamlarning panteoniga aylandi.
2. Muxammad xaeti va faoliyati. Arab tadkikotchisi Ibn al`-Asirning ma`lumot berishicha 630 yil Muxammad (a.s.) Makkani egallagach bu erdagi 360 sanamni yuk etishga xukm bergan. Bu sanamlarning fakat beshtasining nomi Vadd, Suva, Yagus. Yauk va Nasr nomlari saklanib kolgan chunki ular Kur`oni –Karimda xam eska olingan. Bu davrda Xijoz xududidan kadimgi duneda mashxur bulgan xalkaro savdo yuli utgan edi. Bu karvon yulining kachon paydo bulganligi ma`lum emas. Ba`zi manbalar bu yul tuyalar kulga urgatilgan vaktdan paydo bulganligini ta`kidlashadi. 2000 km ga chuzilgan bu yul orkali Arabiston kushni davlatlar Vizantiya, Eron, Misr Falestin bilan iktisodiy madaniy munosabatlarda bulgan. Lekin vaktning utishi bilan bu savdo yul uz nufuzini yukatadi va shu sababli Arab jamiyati inkirozga yuz tutadi va kelishmovchiliklar boshlanadi. Shu sababtan yangi mafkuraga ya`ni arablarni birlashtirishga kodir yangi dinga extiej paydo buldi. Aynan shu davrda Kuraysh kabilasining Xoshimiylar xonodaning vakili, Makkali savdogar Muxammad ibn Abdullox yangi din ya`ni islom dini paygambari va targibotchisi sifatida tarixiy saxnaga chikdi. Islom dini jaxon dinlari ichida eng esh dindir, e`tikod kiluvchilar soni jixatdan esa xristianlikdan keyin ikkinchi urinda turadi. “Islom ” suzi kuyidagi ma`nolarni anglatadi. 1. Itoat va buysunish. 2.Ixlos va turli ofatlardan salomat bulish. 3. Sulx va omonlik. Islom dini ta`limoti uning mukaddas kitobi Kur`oni- Karimda baen etilgan. Islom ta`limotining asosini iymon, islom va exson tashkil etadi. Iyman (e`tikol, ichki ishonch) 7 akidaga asoslanadi. Bular: 1) Alloxga; 2) Farishtalarga; 3) Mukaddas Kitoblarga; 4) Paygambarlarga 5) Oxiratga 6) takdirga; 7) ulgandan keyin tirilishga ishonishdir. Barcha 7 akida tulaligicha Iymoni mufassal deb ataladi. Shuningdek Islom dinida “ islom arkonlari” degan tushuncha xam mavjud. Bu tushuncha 5 ta asosiy narsani –diniy marosim talablarini uz ichiga oladi. Bular: 1) Kalimai shaxodat 2) namoz ukish 3) Ruza tutish 4) zakot berish 5) Xaj kilish. 2.
Kur`oni Karimda 25 nafar paygambarning nomi zikir etilgan. Diniy ta`limotga kura xech kim paygambarlikka uz xarakati, bilimi va niyati bilan erisha olmaydi. Paygambarlik Alloxning uzi suygan bandasiga xodya etadigan exsondir. Muxammad ibn Abdullox 570 yilda Makkada kuraysh kabilasiga mansub Xoshimiylar xonadonida tugilgan. Otasi Abdullox Muxammad tugilmasidan ikki oy oldin 25 eshida vafot etgan edi. Usha zamondagi Makka shaxri odatiga kura Muxammad boshka bir xonadonda 4 eshgacha Xalima ismli ael tarbiyasida buldi. Muxammad 6 eshida onasi Aminadan, 8 eshida bobosi Abd al-Mutallibdan ular vafoti tufayli ayrildi va amakisi Abu Tolib karamogiga utdi. Abu Tolib Muxammadni tijorat ishlariga jalb etdit va savdo karvonlari bilan chet davlatlarda bulib tijorat bilan shugullandi. 25 eshida u Yammanlik 40 eshli ael Xadicha bilan tanishadi va u bilan oila kuradi. Xadicha uz davrining ukimishli aeli boy. Komil odob egasi bulgan. Ular 6 nafar farzand (2 ugil, 4 kiz) kurgan edilar. Afsuski farzandlari asosan eshlik choglaridaek vafot etgan edilar, fakat kizi Fatima unib ulgaydi va otasining izidan borib katta xurmatka sazovar bulgan. Xadicha eriga paygambarligidan oldin xam, paygambarlik davrida xam xar tomonlama madadkor bulgan. Natijada Muxammad Makkaning ancha badavlat kishilarining biriga aylandi. Amakisining kichik ugli Alini uz eniga oldi va keyinchalik kizi Fotimani unga turmushga berdi. 610 yilda diniy manbalar buyicha muxammadning xaetida keskin burilish pallasi yuz berdi. Endi uning xaetida paygambarlik davriboshlandi. Ya`ni ilk iloxiy vaxiy kela boshlagan. Ana shu adabietlarda kursatilishicha paygambarlik iloxiy vaxiyga suyanadi. Chunki Allox insonlardek gapirmaydi. Allox bilan gaplashishga inson kodir emas. Shu sababli Allox xikmatiga kura, vaxiy orkali gapiradi va u uz irodasini 3 xil shaklda bildiradi. 1.
Vaxiy orkali (bu paygambarlarning kalbiga tushgan ilxomdir). 2.
Parda orkasidan gapirish orkali. 3.
Farishtalar yuborish orkali.. Bu vaktda Muxammad 40 eshda edi, va paytdan boshlab u paygambarga Alloxning rusuliga (elchisiga) aylandi. Bu faoliyat 23 yil davom etdi va uning bir kismi Makkada (610- 622), bir kismi Madinada (622-632) uch yillik yashirin faoliyat davomida islom diniga kirganlar 30 nafarni tashkil etdi xolos. Islom paydo bulishi bilan endi makkaliklar ikkiga ajralishdi bular Alloxning birligiga va Muxammadning paygambar ekanligiga ishonganlar ya`ni mumin musulmonlar va ishonmaganlar ya`ni mushriklar edi. Mushriklar 23 yil davomida muxammad va uning tarafdorlariga karshi kurashdi buning sabablari: Birinchidan: islom utish bu butlar(sanamlarga) siginishdan voz kechish edi. Buni arablar istamagan edi, chunki ular kuz kurib bulmaydigan Alloxga siginishdan kuzi kurib turadigan sanamlarga siginishni afzal kurdilar. Ikkinchidan Makkalik zodangonlar emon, axloksiz ishlarga fe`l atvorlarga berilib ketgan edi, chunki butlarimizga kurbonlik keltirsak gunoximiz yuviladi deb xisoblar edilar. Islom bunday ishlarni man etdi. Uchinchidan Kur`oni Karim oyatlari xammaning Allox oldidagi tengligini e`tirof etgan. Insonlar bir biridan mol dunesi bilan emas, balki takvosi, kalb sofligi bilan ajralib turadi. Butparastlik yukori tabakalarga uchun boylik va shon shuxrat manbai edi va ular bulardan ajralishni istamas edi. Turtinchidan Kuraysh kabilasining Xoshimiylar xonadoniga karshi bulgan boshka xonadonlar xoshimiylardan paygambar chikishni istamas edilar. Mushriklar kundan kunga musulmonlarga karshi kurashni kuchaytirdi. Ular xatto Muxammadni jismonan yuk kilmok payiga xam tushganlar. Natijada musulmonlar 3 yil toglarda yashirinib yurishga majbur bulganlar. 619 yili Muxammadning amakisi Abu Tolib va xotini Xadicha vafot etdilar va mushriklar kurashni yanada kuchaytirdilar. 622 yili Muxammad uz safdoshlari bilan Makkadan Madinaga kuchadi va xodisa tarixida Xijrat deb nom oldi. Bu kuchish musulmonlar xijriy yil xisobining boshlanishiga asos kilib olingan. Kuchib borganlar islom tarixida “Muxojirlar” degan nom olganlar. Bu erda Muxammad avvalo tarkok arablarni, yaxdiylarni va muxojirlarni birlashtirdi. Madinadagi bir biri bilan rakobat kilib kelgan eng katta kabila AVS va xazrajli yarashtirib, bir jamoa (umma) tashkil etdi. Shunday kilib, Madina shaxrida rakobatlar yukotilib, Muxammadga ishonadigan umma tashkil topdi va u kiska vakt ichida kichik, lekin kuchli davlatga aylandi. Diniy, ma`muriy va xarbiy xokimiyat butunlay Muxammad paygambar kuliga utdi. Madina atrofidagi barcha arab kabilalari buysundirildi. 630 yilda Makka xam buysundirildi. Makka zodogonlari Muxammadning erdamchilariga aylandilar, keyinchalik musulmonlar jamoasida katta lavozimlarni egalladilar. 632 yili Paygambar Makkaga xaj kildi. Bu xaj tarixda “vidoloshuv xaji” deb yuritildi va u 10 kun davom etdi. Mazkur xam chogida muxammad xajga tuplangan 124 ming musulmonga karata tuya ustida utirib Vido xutbasin suzlagan. 632 yilning 8 martida suzlangan bu nutk katta tarixiy xodisa buldi, chunki bu nutk insoniyat tarixida eng buyuk inkilob yasagan. Vido xutbasi ukilaetgan kuni musulmonlik bor kudrati saloxiyati bilan butun dunega xitob etar, eski joxiliyat davrining butun xurofotlarni butun emonliklarni, kon da`volarini, sudxurlikni, kimor, foxishalikni urgadan bir bir yukotar edi. Muxammad Vido xajidan Madinaga kaytgach 632 yilning 27 mayida 63 eshida vafot etadi. Bu davrga kelib anchagina mustaxkam bulgan musulmon davlati vujudga kelgan edi va Muxammad vafotidan keyin uning urinbosarlari (xalifalar) davlatni boshkarganlar va shu munosabat bilan musulmonlar davlati tarixda «Arab xalifaligi» deb nom olgan. 632 yildan –661 yilgacha bulgan nisbatan kiska vakt ichida turt nafar xalifa xukmroklik kildilar. Bular Abu Bakr, Umar, Usmon va Ali. Bu davrda Arab xalifaligi er yuzining katta kismida uz xukmronligini urnatdi. 661-750 yillar islom tarixida Umaviylar sulolasining xukmronlik davri deb ataladi. Bu davrdan boshlab arablar istilosining yangi davri boshlandi. Utilgan mavzu buyicha savollar. 1.
Joxiliya suzining ma`nosi? 2.
Arablar orasida ibtidoi dinlarning kandaylar mavjud edi? 3.
Butparastlik ya`ni sanamlarga siginish arablarda kachon urin oldi? 4.
«islom» suzi kanday ma`nolarni anglatadi? 5.
Islom dinining asosini nimalar toshkil etadi? 6.
Islom arkonlari deganimiz nima? 7.
Kur`oni Karimda necha paygambarning nomlar zikir etilgan? 8.
Muxammadning Paygambarlik faoliyati kachon boshlandi? 9.
Islom ta`limoti buyicha Allox insonlarga uz gaplarini kanday shakllarda bildiradi? Adabietlar. 1.
2.
Islom Karimov. Uzbekiston XXI asr busagasida… T., 1997 y 3.
Azimov A. Islom va xozirgi zamon. T., 1991 y 4.
Boboxonov Sh. Musulmonlik asoslari. T., 1993 5.
Dinshunoslik asoslari. T., 1995 6.
Juraev X. Saidjanov Y. Dune dinlari tarixi. T., 1998 y 7.
Dinshunoslik (ma`ruzalar matni). T. 2000 |
