O'zbekiston respublikasi xalq ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Polimerlarnish reaksiyalari
Birnecha quyi molekulali moddalarning o‘zaro kovalent bog'bilan
bog'lanib (birikib) yuqori molekulalibirikmahosil qilish
reaksiyasi polimerlanishdebataladi.


Tarkibida qo‘shbog' bo‘lganyoki sikliktuzilishidagiko‘pchilik
to‘yinmagan moddalarpolimerlanish reaksiyasigakirisha oladi. Misol tariqasida, tarkibida qo‘shbog'tutgan olefinlarva ularhosilalarining
polimerlanishiniko‘rsatish mumkin:





Polimerlanish reaksiyasiga o‘z tarkibidaikkiva undanko‘p qo‘shbog'li polienlar, atsetilen vauning hosilalari ham kirishadi. Agardatarkibida 2 ta qo‘shbog'li monomer reaksiyagakirsa, hosilbo‘lgan polimero‘z
tarkibida qo‘shbog'lar saqlaydi. Masalan, butadien polimerlanib polibutadien hosilbo‘lish reaksiyasiniko‘raylik:



To‘yingan moddalarichidatarang, beqaror sikliktuzilishga egabo‘lgan ba’zi birikmalarginapolimerlanishi mumkin. Etilen oksididan
polietilenoksid, kaprolaktamdan polikaprolaktam olinishi bungamisol bo‘la oladi:



Polimerlanish reaksiyasi tezligiga qarab zanjirlivabosqichli bo‘ladi.
Bosqichlipolimerlanishda monomer molekulalarining o‘zarobirikishi
kichik tezlikdadavom etadi.Bunday reaksiyani istalganvaqtdato‘xtatish va hosilbo‘lgan dimer, trimer, tetramerva shukabibirikmalarni sof
holda ajratib olish mumkin.


Polimerlarning ko‘pchiligizanjirlipolimerlanish reaksiyasi yordamida olinadi. Bunday reaksiyabilan olingan polimerlar molekulalarining
o‘lchamiuzun bo‘lib, ularning MM si birnechayuz ming hatto
millionlarga teng bo‘ladi. Har qanday zanjirlireaksiya singari
polimerlanish jarayonihamuch qismdan - elementar reaksiyadan aktiv markazning paydo bo‘lishi, zanjirning o‘sishiva uzilishidan iborat.


1. Aktiv markazning paydo bo‘lishikatta energiya talab qiladiva kichik tezlikdaboradi. Tashqaridan berilgan energiyayordamida
aktivlantirilgan monomerning bir qismi birikish, ya’nio‘sish qobiliyatiga egabo‘lib qoladi.
Zanjirlipolimerlanishdaaktiv radikallaryokiionlar (musbat va manfiyzaryadlangan zarrachalar) aktiv markaz sifatidahosilbo‘ladi.


SHuninguchun ham aktiv markazning kelib chiqishitabiatiga qarab reaksiyalar radikal vaionli polimerlanish reaksiyalariga bo‘linadi.


2. Polimer zanjirining o‘sishikichik aktivlash energiyasi talab qiladiva juda kattatezlik bilan boradi:





Buyerda: A₁- monomer molekulasi;

A₁- monomerning aktiv markazi;



A₂, A₃- o‘sayotgan radikallar;



A_{n- 1}, A^•_n - o‘sayotgan makroradikallar;


3. Makroradikal zanjirining uzilishikatta aktivlash energiyasi talab qilmaydivanisbatankattatezlikdaboradi.


Radikal polimerlanish


Radikal polimerlanishda aktiv markaz erkin radikallar ta’siridavujudga keladi.



Polimerlanish reaksiyasi haroratta’sirida olib borilganda aktiv
markazning paydo bo‘lishi qo‘shbog'uzilishihisobiga sodir bo‘ladi. Bunday polimerlanish termik polimerlanish deb ataladi.



Biroq termik polimerlanish juda sust boradi. Ko‘pgina monomerlar
(vinilatsetat, vinilidenxlorid, akrilonitril) faqatharoratta’siridaumuman polimerlanmaydi. Stirol, metilmetakrilat qizdirilganda polimerlanadi.


YOrug'lik nurita’sirida polimerlanish fotokimyoviy polimerlanish deb ataladi. Bunda monomer molekulasiga kvant nur energiyasi yutilishi
natijasida erkin radikal hosilbo‘ladi.



hv - nurning birkvant energiyasi bo‘lib, u Plank doimiysi (h) ni to‘lqin tebranish tezligi (v) gako‘paytmasiga teng.


Tarkibidagaloid atomi bo‘lgan monomerlarningushbuusul bilan aktiv markaz hosil qilishi oson. Masalan, issiqlikta’sirida mutlaqo
polimerlanmaydigan vinilxlorid ultrabinafshanur ta’sirida -35^oS da ham
polivinilxlorid hosil qiladi. Ko‘pincha fotopolimerlanish tezligini
oshirish maqsadida sistemaganur ta’sirida oson parchalanib, radikal hosil qiluvchi sensabilizatorlar qo‘shiladi.


Monomer molekulalarini a, β, Y - nurlar, rentgen nurlari, tezlashtirilgan elektronlarva boshqayuqori energiyali zarrachalaryordami bilan ham
radikalga aylantirib polimerlash mumkin. Bunday polimerlash radiatsion polimerlanish deyiladi.


Harorat vanurlarta’sirida polimerlanish jarayonlarlaridan initsiatorli polimerlanish o‘zining osonligiva kam energiya talab qilishi bilan
ajralibturadi. SHu sababli deyarlibarcha monomerlarni polimerlashda reaksiyamaxsus initsiatorlarishtirokida olibboriladi. Initsiatorlarning ahamiyatiularning osonlik bilan parchalanib, erkin radikal hosil
qilishidir. Reaksiyani boshlab bergan initsiator zarrachalaripolimer molekulalariningtarkibidakimyoviy bog'bilan ulanib qoladi.
Initsiatorlarga misol qilib benzoil peroksid, vodorod peroksid, azo-bis- izobutironitril vanatriy, kaliy, ammoniy persulfatlarniko‘rsatish
mumkin. Polimerlanish jarayonini boshlabyuborishuchun reaksiya
muhitiga monomer og'irligining 0,1 1 %-imiqdorida initsiator qo‘shish kifoya.


Plastik polimerlar
Keys.Muammoli savol.
1. Polimerlanish reaksiyalarini borish prinsiplarini oddiy reaksiyalardan farqli tomonlarini aytib bering
2. Nima uchun sitetik polimerlar suniy polimerlardan farqlanadi.
3. Sintetik molekular polimerlarning kimyoviy xossalarini tabiiy polimerlardan ajrating.
4. Sintetik polimerlarning hosil bo'lish reaksiyalarini izohlab mohiyatini yoritib bering.
5. Sintetik polimerlarning fizik kimyoviy xossalarini farqli tomonlarini yoritib beraolasizmi.
6. Neylon , polietilen va pvs sintetik polimerlarini tariflang.