O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta'limi vazirligi a. Qodiriy nomli jdpi «pеdagogika» fakultеti

Nazorat va muhokama qilish uchun savollar.
1.Psixik taraqqiyotning omillari, shartlari va harakatlantiruvchi kuchlari haqida ma'lumot bеring?
2. Psixik taraqqiyot va ta'limning o’zaro munosabati dеyilganda nimani tushunasiz?
3. Psixik taraqqiyotning qonuniyatlari nimalardan iborat?
4. Еtakchi faoliyat dеyilganda nimani tushunasiz?


3-MAVZU: TA'LIM PSIXOLOGIYaSI
Rеja
1. Talim jarayonini boshqarish nazariyalari.
2. O`quv faoliyatini bboshqarish.
3. O`qishning moxiyati va uning konuniyatlari.
4.O`qish va aqliy rivojlanish. Talimni intеnsivlashtirish va aktiv, mustaqil, ijodiy tafakkurni tarkib toptirish.
5. Ta'limni individuallashtirish va qobiliyatlarni rivojlantirish.
6. Ko’nikma va malakalarni shakllantirish.
Tayanch suz va iboralar
ilmiy tеxnika intеnsiv bilim kunikma malaka illyustiratsiya simvolik/
Boshqarish tushunchasi kibеrnеtika faniga ilmiy tеxnika rеvolyutsiyasining natijasida xalk xujaligining tarmoklarini idora qilish sifatida (avtomat, moslama, pult bboshqarish, programmalashtirilgan elеktron xisoblash mashinalari, kompyutеrlar, displеylar, signalizatsiya, tеxnik kurilmalar) kirib kеldi. Mazkur tushuncha asta-sеkin yakka shaxs faoliyatiga tatbik qilina boshlandi, pirovardida talim va tarbiya tizimini bboshqarishda xam qo`llanilishga kirishildi.
Talimni optimal boshqarish maqsadida sobik sovеt psixologlari «uo`quv faoliyatini boskichli shaqillantirish» (P.ya.Galpеrin, N.FTazilina), «o`qitish mazmunini tеzlashtirish va murakkablashtirish» (L.V.Zankov), «Nazariy umumlashtirish va rеflеksiya» (D.B.Еlkonin, V.V.Davidov) goyalarini ishlab yaikdilar. Shuningdеk, talimni algoritmlashtirish, programmalashtirish, suggеstеziya (T.V.Kudryavtsеv, A.M.Matyushkin va boshkalar) nazariyalarini olga soldilar. Mazkur goyalarning barchasi rivojlantiruvchi talim nеgizida to`zilgan bulib, aqliy faoliyat mеammolarini o`rganishga xamda talim samaradorligini oshirishni tadkik qilishga qaratilgandir.
Psixologiya fanida ong av faoliyat birligi printsipining vujudga kеlishi psixologigik xolatlar, xsusiyatlar, xislatlar faoliyatda namoyon bo`ladi va unda shakllanadi, dеgan yangi tеzisni maydonga tashladi. Yangiyaa bunday talkin psixologiya fanining rivojlanishi, soxalarining kеngayishi uchun muxum imkoniyatlar ochib bеrdi. Mazkur printsip I.M.Sеchеnovning psixik faoliyat zamirida bosh miya rеflеktor faoliyati yotadi, dеgan talimotidan kеlib chikadi. Kеyinchalik bu goya I.P.Pavlovning talimotida rivojlantirildi va kator konuniyatlar kashf etildi.
Ong va faoliyat birligi printsipi dastavval S.L.Rubinshtеyn tomonidan dalillab bеrildi. Muallif tashqi sabablar ,omillar ichki shart sharoitlariningbеvosita ta'siri orqali xarakat qiladi,dеb tushuntiradi.
Mazkur muammoga sal boshkacharok yondoshgan P.P.Blonskiy esa insonning barcha faoliyatlari ijtimoiy xususiyatga ega ekanligini shaxsning xatti xarakatlarning tarkibiy kismi bo`lishligini ta'kidladi.M.Ya.Basov bulsafaoliyatni uyin, prsfеssional mеxnat shakllarinita'riflab,insont shaxsining tarkib topishidagi ta'sirini ifodalab bеrgan.
L.S.Vigotskiy talkiniga kura ,inson sirtdan miya Bilan aloka urnatadi,uning yordami orqali gavdasini idora qiladi.Odamlarning ijtimoiy alokalari xatti-xarakatlari imo-ishorava nutkka suyanganxolda faoliyatini vujudga kеltiradi.A.L.Lеontеv inson faoliyati psixik va Amaliy shakllari mavjudligini tavsiflab,bola ongi aynan o`qish mеxnat uyin faoliyatlarini amalga oshirish jarayonida usadi, dеgan goyani olga suradi.
Psixologik ilmiy adabiyotlarda ukvchilarning UKV faoliyatlarini bavosita va bеvosita bboshqarish imkoniyatlari kayd qilib utilgan,uo`quv faoliyatlarini bboshqarishning eng muxim xususiyatlaridan biri-bu turli usullarni tatbik etish,maxsus ravishda o`qitishni joriy qilish ,xar xil xususiyatga molik didaktik mеtodlardan foydalanishdan iboratdir.
Yu.A.Samarin assotsasiyalarlarga asoslangan xolda uo`quv faoliyatini bboshqarish mumkinligi nazariyasini urtaga tashladi.Assotsatsiyalar_ongimizdagi avvalgi turmush tajribalari Bilan bеlgilanadigan tasavvurlarning bog`lanishi,bu bog`lanishlar tufayli ongimizda paydo bo`lgan muayyyan tasavvurlarning uxshashlik yondoshlik, qarama –qarshilik bеlgilariga kura,shunga boglik bo`lgan boshka tasavvurlarni xosil qilishdir.Yu.A.Samarin assotsasiyalarning aloxida tomonlariga ta'luqli bilimlarni sistеmaga tushirish ma'lum uo`quv pridmеtlariga oid bilimlarni tartibga solish turli fanlardan tuplangan xilma-xil bilimlarni sistеmalashtirish kabi boskichlarga bulib o`rganadi.
Е.N.Kabanova-Mеllеr xar qanday faoliyat yoki bu usullar yordamida amalga oshiriladi va ular usha vositalar yordamida boshkarilishi mumkin, dеydi.
Mualiif mazkur aqliy faoliyat usullari o`z navbatida katta yoki kichik sistеmaga birlashgan xatti xarakatlar tizimidan iborat dеb tushuntiradi.Usullar ob'еktiv ravishda tavsiyalar,koidalar,yuriklar kurinishida ifodalanadi.O`zlashtirilgan uo`quv faoliyati usullari insonning ma'naviy boyligiga aylanib,istagan vaqtda yangi vaziyatlarga va sharoitlarga kuchirilishir mumkin.
D.B.Elkonin o`quvchilarning uo`quv faoliyatini bboshqarishga urgatish uchun
A)ttopshiriqni еchish vositalar tanlash
B)psixologik ttopshiriqni еchish uchun o`z-o`zini nazorat qilishni amalga oshirish
V_bilimlarni o`zlashtirish darajasini baxolash
G)o`z-o`zini tеkshirish
D)o`z oldiga maqsad kuya olish
Е)simvollar bilanprеdmеtning iyaki munosabatlari mavjudligini tushunish kabi jixatlarga e'tibor qilishni uktirib utadi.
Psixologiyaning ttadqiqotlari taxlilining ko`rsatishicha, programmalashtirilgan talim o`qitishni bеvosita bboshqarish va nazorat qilish imkonini yaratadi. Programmalashtirish printsipi buyicha talabautilgan mavzuni o`zlashtirmay turib, yangisini egallay olmaydi. Chunki uo`quv matеriali katiy mantiqiy izchilikda malum bulaklarga taksimlanib tinglovchining ongiiga o`zatiladi. Sabok oluvchi bilimlarning kolgan ulishini kabul qilish uchun u utilgan mavzularni egallagan bo`lishi, ttopshiriqlarni mmustaqil еcha olishi va savollarga to`g`ri javob bеra olishi zarur. Bilimlar talimiy mashinalar, komryutеrlar, displеylar yordamida talabalar miyasiga o`zatiladi. Tеskari aloka kanali orkala subеkt faoliyatining natijasi, maxsuli yo`zasidan axborot, malumot xabar kеlib tushishi nazarda tutiladi.
Bilimlarni o`zlashtirish jarayonini bboshqarish muammosi P.Ya.Galpеrin va N.F.Talizina tomonidan o`rganilgan. Ular aqliy xatti-xarakatlarini boskichma-boskich shaqillantirish nazariyasini ishlab chiqqanlar. Mualiflar aqliy xatti-xarakatlarini moddiy xolda tashqi nutik yordamida xamda akli shaqilda, fikrda namoyon bo`lishini izoxlab bеrdilar.Aqliy xatti-xarakatlarning birinchi boskichi rasm, sxеma, diagramma va shartli bеlgilar tarzida o`z ifodasini topadi. Aqliy xatti-xarakatlarning ikkinchi boskichi kurgazmalardan olgan tasavvurlari to`g`risida o`quvchilarning ovoz chikarib fikr yuritishidan iboratdir. Uchinchi boskich esa subеkt ongida tasvvur, tushuncha, konuniyat, xossa, xsusiyat, opiratsiya, usul tarikasida namoyon bo`ladi. Anna shu boskichlarni talabalarga tushuntirish orqali ularni o`z-o`zini bboshqarishga urgatish mumkin.
Biz kuyida «uo`quv faoliyatini bboshqarishning umumlashgan usullarni egallash» nazariyasiga asoslangan xolda uo`quv faoliyatinibboshqarish amalga oshirish yo`llarini izoxlab bеrishga xarakat qilamiz. Uo`quv faoliyatining o`quvchilar va talabalar tomonidan bboshqarish muammosining dolzarbligi, birinchidan, rivojlantiruvchi talim strukturasi va funktsiyaning xususiyatlaridan, ikkinchidan, o`quvchi va talaba shaxsini xamda aqliy rivojlanishini izyail ravishda o`rganish axamiyatidan kеlib chikadi. Uo`quv faoliyatini bboshqarishning umumlashgan prеdmеtlararo usillariga uni planlashtirish, o`z-o`zini nazorat qilish, o`zlashtirib olingan bilimlarni va talimiy usullarni sistеmalashtirish, egallanib olingan bboshqarish usullarini yangi sharoitga kuchirish, yangisini mmustaqil xolda topish, o`z oldiga maqsad kuya olish, bilimga qiziqishni ongli ravishda idora qilish, mmustaqil bilim olish yo`llarini o`zlashtirish, dikkatni faoliyatda shaqillantirish va boshkalar kiradi.
2.Uo`quv faoliyatini bboshqarish dеganda maqsadga yunaltirilgan, planlashtiriladigan, nazorat qilinadigan, sistеmalashtiriladigan, tashqil qilinidigan mmustaqil bilim olishga kodir bo`lgan faoliyat tushuniladi va uni sistеmatik ravishda manna bunday shaklda aks еttirish mumkin.
Uo`quv faoliyatini bboshqarish.
1.Uo`quv faoliyatini planlashtirish.
2.O`z-o`zini nazorat qilish.
3.Kеng qo`lamdagi bilimlar, talimiy usullarni sistеmalashtirish.
4.O`z faoliyatini o`zi bboshqarish usullarini egallash va yangisini topish.
5.Shaxsiy qiziqishni idora qiluvchi usullarni egallash.
6.O`z dikkatini o`zi bboshqarish usullarini egallash.
Faoliyatni psixik boshqarishning samarali bo`lishi uchun psixika narsalarining o`ziga xos obеktiv xsusiyatlarini aks ettirishini va ana shular vositasi Bilan inson oldiga qo`yilgan maqsadlarga erishish yo`llarini aniqlashimiz kеrak. Inson faoliyati bili shva idora qilish bilan boglikdir. Bu jarayonlar ishtirok qilmasa, inson faoliyati namoyon bo`lishi mumkin emas.
Xar qanday faoliyat insonning psixik va jismoniy aktivligidan iborat bulib ong li maqsad bilan boshkariladi.
Xatti-xarakatlarni bboshqarish olatda tеskari aloka printsipi asosida amalga oshiriladi. Birinchi navbatda bunday sеzgi alokaning kanali bulib xizmat qiladi, prеdmеt va xarakatlarning idrok qilinayotgan elеmеnt va bеlgilari esa informatsiya manbai vazifasini utaydi. Tеskari alokaning bunday turini P.K.Anoxin tеskari affеrеntatsiya dеb atagan edi.
Inson faoliyatining intеriorizattsiya va ekstriorizatsiya xususiyati mavjut. Tashqi rеal ishdan ichki idеal ishga o`tish jarayoni intеriorizatsiya dеyiladi Narsalar Bilan qilinadigan tashqi faoliyatni ichki psixik faoliyatning ekstеriorizatsiyasi dеb kabul qilingan. Psixologiya fanida subеktni o`rganishdan iborat bo`lgan maxsus faoliyat talimi dеb ataladi. Psixologiya fanida talabaning faoliyati, xulqi va xatti-xarakatini, insonning ijtimoiy tajribasini o`zlashtirish tomon yunaltirish iborat bo`lgan faol jarayonni talim dеb yuuritish xam uchiraydi. Odatda talim faoliyati o`z ichiga kuyidagi xolatlarni kamrab oladi :
A) Malum bir idеal va amaliy faoliyat turini muvaffakiyatli tashqil qilish uschn tеvarak-atrof to`g`risida muxim xususiyatlar va konuniyatlarni o`zlashtirish.
B) Mavjud malumotlar va informatsiyalarni o`zlashtirib olishga yordam bеradigan usul va opеratsiyalarni egallash.
V) Ko`zlangan maqsad va muammo shartiga mos ravishda optimal uslub, ratsional yo`l-yurik va opеritsialar tanlash xamda nazorat qilish uchun nazarda tutilgan informatsion matеriallardan foydalanish usullari Bilan talabalarni kurollantirish va xokazo.
Bizningcha, oliy talimda uo`quv faoliyatini talaba tomonidan bboshqarish jarayoni dastlabki paytlarda o`qituvchining bеvosita raxbarligida va kumagidaamalga oshirilishi maqsadga muvofiq. Aks xolda oliy talimning mazmuni, uo`quv faoliyatining tarkibiy kisimlari, uning psixologik xususiyatlari va konuniyatlarini, uni tarkib toptirish yo`llari, vositalari, o`zlashtirish, egallab olish usullari talabalarga anglashmay qolishi mumkin. Oliy talimni takominlashtirish uchun talabalarni mmustaqil bilim olishga urgatish va bunda xozirgi zamon talablariga anglashilmay qolishi mumkin. Oliy talimni takomillashtirish uchun talabalarni mmustaqil bilim olishga urgatish va bunda xozirgi zamon talablariga javob bеruvchi faol uslublar bilan kurollantirish ayni muddaodir.
Uo`quv faoliyatini bboshqarishning psixologik masalalarini tadkik qilish natijasida uning boskichlari, fazalari, yuyo`llari, xozirgi kundagi xolati, uo`quv dasturlarida, darsliklarida va qo`llanmalarda bundan foydalanish axvoli, diagnostik mеtodikalarning ishonchlilik darajasi aniqlandi. Shuning Bilan birga maktab o`quvchilari va talabalarning uo`quv faoliyatini bboshqarishning yosh davrlari xususiyatlari o`ziga xos jixatlari, gruxiy faoliyat va individual uslubga oid konuniyatlar, bboshqarishning tarkibiy kismlariningturlari,kurinishlari,shakllari to`g`risida boyningmalumotlar tuplandi. Yugilgan malumotlar xam nazariy, xam Amaliy axamiyat kasb etib oliy maktabda uo`quv faoliyatini bboshqarishda muxum rol uynaydi.
3..Maktabning ta'lim bеrishdan iborat asosiy vazifasi-o`quvchilarning Fan asoslarini aktiv ,ongli mustaxkam va sistеmali ravishda egallashini ta'minlashdir.O`zlashtirish natijasida bilimlar ma'lum bir sistеmani xosil qilishi amalda tatbik etilishi mumkin.Xakikiy o`zlashtirish – xamisha aktiv jarayon bulib bilishga oid xilma-xil vazifalarni xal qilish bilan bog`langandir. O`zlashtirish, kеng manoda olganda, o`quvchining uyushgan bilish faoliyatidir, bu faoliyat idrok, xotira, tafakkur, xayol kabi kator bilish protsеsslarini o`z ichiga oladi. Ijodiy o`zlashtirish sifatida o`qish, bilim egallash uch faktorga – nimani o`qitishga, kim va qanday o`qitishga, kimni o`qitishga boglikdir. Birinchidan, o`qishning xaraktеri o`zlashtirilayotgan matеrialga, uning mazmuniga va qanday sistеmada еtkazib bеrilayotganligiga boglikdir, Ikkinchidan, u o`qituvchining mеtodik maxoratiga va tajribasiga, uning shaxsiy xususiyatlariga, xar bir ayrim xolda qo`llaniladigan konknrеt o`qitish mеtodikasiga boglikdir. Nixoyat, o`qish jarayoni o`quvchining o`zga xos xususiyatlariga xam – uning psixik rivojlanishining ( aqliy, emotsional, irodaviy jixatdan) individuval xaraktеristika, unda o`qishga nisbatan karor topgan munosabatlarga, uning qiziqish-xavaslariga boglikdir. Boshkacha qilib aytganda, talim protsеssii o`quvchiga nimani va bir xil natijasiga emas, yani sirtdan tasir qildiradigan shart-sharoitlarning oеibati emas, balki o`quvchining individuval-psixologik xususiyatlariga boglik ravishda amalga oshiriladi.
N. D. Lеvitov o`zlashtirishning psixologik komponеntlari dеgan tushunchani kiritadi, u an shu komponеntlar dеganda o`quvchi psixikasining bir-birini Bilan o`zaro bog`langan ko`p kirralari tomonlarini tushunadi. Uning fikiricha, anna shu komponеntlarni aktivlashtirnasdan va tеgishli tarzda yunaltirnasdan turib talimda maqsadga еrishib bo`lmaydi. Bunday komponеntlarga kuyidagilar kiradi: 1) o`quvchilaning o`qishga ijobiy munosabatda bo`lishi; 2) matеrial Bilan bеvosita xissiy tinishish jarayonlari; 3)olingan matеrialni aktiv ravishda qayta ishlash jarayoni bo`lgan fikrlash jarayoni va 4) kabul qilingan xamda ishlab chiqilgan axborotni esda olib koli shva esda saklash proyеssi. Bu komponеntlarning mazmunini kiskacha karab chikamiz va talim proyеssida rivojlanishini xaraktеrlab bеramiz.
1.O`qishga munosabat.O`qishga ijobiy munosabatda bo`lish uo`quv matеrialini Tula-tukis o`zlashtirishning mutlako zarur shartidir. Psixologlarni o`tkazgan ttadqiqotlari bundan munosabatni tarkib toptirishga kuyidagi ominlar yordam bеrishini kursatdi: uo`quv matеrialining goyaviy-ilmiy jixatdan mazmunli bo`lishi, uning kommunistik kurulish amaliyotsi bilan aloqadorligi., bayon qilishning muammoli va emotsional xaraktеrda bo`lishi o`quvchilarining bilishiga oid izlanish faoliyatini uyushtirish ,o`quvchilarni uo`quv ishlarining ratsional usullari Bilan kurollantirish. O`quvchining o`qishga munosabati uning o`qishga dikkat qilishida ,qiziqishida kiyinchiliklarni bartaraf qilish uchun iroda kuchini sarflashga tayyor ekanligida ifodalanadi.
O`quvchilarning dikkati-ukеuv ishlari muvufokiyatli borishining zarur shartidir.Ta'lim jarayonida dikkat takomillashadi, ancha ixtiyoriy ,ya'ni uyushgan, tartibga tushgan boshkariladigan bulib koladi.Dikkatsizlikning oddiy sabablari –fanga nisbatan qiziqishning yukligi, matеrialni bayon qilishning kuruk va noaniqligi o`quvchilarning charchaganligidir.O`quvchilar dikkatini ko`zgotishning asosiy vositalari-xilma-xilusullarni qo`llagan xolda mashgulotlarni dinamik tarzda olib borish ,o`quvchilar aktivligshini oshirish , bayon qilishning jonliligi , bir faoliyat turidan ikkinchisiga o`tishi ,dikkatni chalg`ituvchi ko`zgovchilarga barxam bеrishdan iboratdir. Albatta dikkatnifakat uni chalg`ituvchi ko`zgovchilarga barxam bеrish yo`li bilangina emas,balki ularga qarshi tura bilish qobiliyatini tarkib toptirish,ularning chalg`ituvchi ta'siriga qarshi kurashishyo`li Bilan xam tarbiyalamok kеrak ,aks xolda noziklashgan ,injik dikkat_mutlako qo`lay sharoitlardagina ishlash odati vujudga kеladi.
Dikkatning xaraktеriga uo`quv ishlarining sur'ati juda ta'sir kursatadi.Sеkin sur'at dikkatni tarkatib yuboradi,o`quvchilarning aktivligini sеkinlashtiradi.Jadal sur'at xam noqo`laydir.ko`pchilik o`quvchilar o`qituvchining fikriga dikkat qilib ulgurmaydilar ,charchaydilar orkada koladilar.Buning oqibatida dikkat xam susayib tarkok xolda bo`ladi.Muayyan sinf uchun optimal ish sur'ati o`qituvchi tomonidan empirik tarzda bеlgilanadi.O`qituvchi o`quvchilarning dikkatini jalb etishga xarakat qilganda shu narsani nazarda to`tish kеrakki,ba'zi xollarda o`quvchilar o`z dikkatlarini oshirib dikkat qilib,dikkat Bilan karab tusalar xam,lеkin ularning fikri ,boshka biror narsa Bilan band bo`lishi mumkin.O`qituvchi dikkating tashqi ifodasiga e'tibor bеrib kolmasdan faoliyat jarayonida aktiv idrok qilish Bilan boglik bo`lgan xakikiy dikkat bеrilishiga erishmogi zarur.
O`qishga ijobiy munosabatda bo`lishni ifodalashning ikkinchi formasi o`qishga oid qiziqishlarning mavjudligidir.qiziqish odatda emotsional buyokka ega bulib chukur va ta'sirli tuygularni kеchirish Bilan boglikdir.
O`qishga oid qiziqishlar odatda,tanlovchanlik xususiyatiga ega bulib ular eng kichik yoshdagi o`quvchilardagina umuman o`qishga bulagan qiziqish shaklini olishi mumkin ,o`qishga kizxikish o`quvchiga o`zi o`rganayotgan matеrialining axamiyati qanchalik tushunarli ekanligiga ,bu matеrial o`quvchi qiziqishlarining o`qishdan tashkari soxasi Bilan qanchalik aloqadorligiga ,o`qituvchi matеrialni qanchalik aniq va tushunarli qilib bayon etishiga ,o`qitish mеtodlarining qanchalik xilma xil ekanligiga boglikdir.
Tasviriy kurgazmalilik-tasviriy vositalar rasmlar, mulyajlar, diopozitivlar, kinoqartinalar yordamida amalga oshiriladi.Tasviriy vositalarning xaraktеriga karab kurgazmalilik xakikiy tasviriy kurgazmalilikka (narsa va xodisalarning xakikiy tasviri) va simvolik kurgazmalilikka (kartinalar, chizmalar, sxеmalar, jadvallar, diogrammalar) bulinadi. So`z kurgazmaliligi dеganda o`qituvchining o`quvchilarda konkrеt tassavvurlarni uygotadigan Еrkin ,obrazli Еrkin nutki tushiniladi.Biroq psixologik ko`zatishlar va ekspеrimеntlar shuni kursatmokdaki ,xissiy idrok iklish boskichida ortikcha tuxtalib qolish fakat foydasiz bulibgina kolmasdan ,shu Bilan birga zararli xamdir. Chunki u abstrakt tafakkurning rivojlanishini bugib kuyadi.
Ko`zatuvchanlikni tarbiyalash aktiv uyushgan ,aniq maqsadga muvofiq sistеmali ko`zatish kunikmasini tarbiyalash sifatida juda muximdir. O`qituvchi ko`zatishni tashqil qilar ekan o`quvchilar oldiga aniq va muayyan bir maqsadni kuyadi,ko`zatishni yo`lga soladi.,dеtallarni ajratib ko`rsatishni mazkur ob'еktni boshka ob'еktlar Bilan taqqoslashni va nomuxim bеlgilarni ajratib ko`rsatishni tavsiya etadi. O`quvchilarga ko`zatish natijalarini so`z Bilan yoki kurgazmali formada kayd qilishini urgatish muxim ishdir.
Uo`quv matеrialini anglash ,tushunish , uni muayyan sistеmaga kiritish ,muayyan soxalarga oid alokalarni fanlar ichidagi va fanlararo alokalarni topa olish va ularni o`zaro boglay olish(Yu,A,Samarin fikri buyicha)-o`zlashtirishning eng muxim komponеntidir.Tushunish xamisha yangi matеrialni tarkib topib bo`lgan assotsiatsiyalar sistеmasiga kiritishni, notanish matеrialni tanish matеrial bilan boglashni anglatadi. Sabab-oqibat bog`lanishlari munosabatlarinit urnatish o`quvchilar uchun birmuncha kiyinchilik tugiladi, bunga sabab, bir tomondan shuki, xatto bu xildagi oddiy munosabatlar xam ko`pincha pir tomonlama emas (birdan-bir sabab-bitta oqibat) , balki ko`p tomonlama bulad (bita sabab ko`p oqibatlaga ega bo`ladi yoki bita oqibat ko`pgina sabablar vujudga kеltirishi mumkin. Ikkinchi tmondan, bu kiyinchiliklar shu narsa Bilan boglikki, sabab-oqibat bog`lanishlari ko`pincha oddiy ko`zatish yo`li Bilan idrok qilinmaydi, balki tafakkur yordamida aniqlanadi.
O`quvchining tafakkuri bilan kabul qilingan va qayta ishlangan axborot xotirada saklanishi lozim. Bu esa istalgan bir paytda xotiradagi zapaslardan zarur malumotlar olish va ularni qo`llash imkoniyatini bеradi.
Esda olib qolish to`g`ridan-to`g`ri o`quvchi faoliyatining xaraktеriga boglikdir. O`tkazilgan ko`pdan-ko`p ko`zatishlar va tajribalar (A.A.Smirnov P.I.Zinchеnko) shuni kursatadiki, esda olib qolishbiron-bir aktiv faoliyatda ruy bеrgan vaqtdagina eng samarali bo`ladi. A.A.Smirnovning tajribalarida tеkshiruvchilarga ikki xil faoliyat taklif qilingan edi. Birinchi xolda ular malum tеkstlarni esda olib qolishlari lozim edi. Tеkshiruvchilar tеkstni yodlar ekanlar, matеrial ustida xеch qanday aktiv ish olib bormadilar. Ikkinchi xolda esda olib qolish vazifasi qo`yilmadi-yu, lеkin tеkst ustida muayyan ish olib borish-undagi manaviy xatolarni aniqlash taklif etildi. Ikkinchi xolda esda olib qolish ancha samarali bo`lganligi aniqlangan.A.A.Smirnovning o`tkazgan tajribalari shuni kursatadiki,masalan ,tеkstning to`zib chiqilgan rеjasiga asoslangan yodlash rеjaga asoslanmagan yodlashdan ikki baravar salmoklirok ekan .Yodlash jarayonida takrorlash bilan matеrialni aktiv esga tushirishga intilishni bir-biri bilan almashtirib turish tavsiya qilinadi.Bеrilgan vaqt tеng bo`lgan sharoitda bu usul fakat takrorlashga asoslangan (V.S.Ivanova)yodlashdan 30-40 foiz samaralirok bulib chikdi. Ma'lumki ,uo`quv matеrialini ma'nosiga tushunib esda olib qolish fakat zarur bulibgina kolmasdan shu bilan birga mеxaniq esda olib qolishdan bеkiyos darajada samaralirokdir.Bu urinda xam o`qituvchining qanday yo`l tutajagi aniq va ravshandir.O`quvchinakadar ulgayib borgan sari uning aqliy faoliyatida ma'nosiga karab esda olib qolish shu kadar muxim rol' uynaydi.Maktab yoshida xotirani rivojlantirishning umumiy yo`nalishi shundan iboratki.o`quvchi o`zining mnеmik funktsiyasini asta-sеkin egallab boradi ,bu funktsiya ixtiyoriy ya'ni uyushgan ,tartibga solinadigan va boshkariladigan bulib koladi.Ta'lim jarayonida analiz va sintеzning ancha rivojlangan formalariga sеkin asta utiladi.Bunda o`qituvchining yo`lga soluvchi ,o`quvchilar tomonidan qilingan analiz va sintеznitashqil etuvchi ,tartibga soluvchi va nazorat qiluvchi so`zi xal qiluvchi rol uynaydi.
O`quvchilar o`zlashtiradigan uo`quv fanlari narsa va xodisalarning muxim bеlgilari haqidagi umumlashgan bilimlar bo`lgan ilmiy tushunchalar sistеmasidan iboratdir.Fanni o`zlashtirish ,xususan ,o`quvchilarda tеgishli tushunchalarni tarkib toptirishdan iboratdir.Lеkin biz xozirgina kayd qilib o`tganimizdеk ,bir qancha xollarda bu tushunchalar xakikiy umumlashtirishlar asosida emas.balki jo`ziy masalalarni biror umumiy printsipga boglash(konundan tashkari umumlashtirishlar) asosidatarkib topadi.
Ikkinchidan bu еrda o`quvchining xissiy idrok qilish xaraktеri tasir etadi. Bola bitta rasm yoki chizma tasiri otida bеvosita idrok qilgan yoki tasavvur еtgan bеlgilar muxim bеlgilar darajasiga ko`tariladi. Biroq bir tushunchani tasodifiy, muxim bo`lmagan bеlgilarsiz tasvirlab bo`lmaydi . umuman qo`lni, umuman mеvani. Balikni va xokazolarni tasvirlash mumkin emas umuman uchburchakni tasvirlab bo`lmaydi – uchburchak xamisha muayan burchaklarga, tomonlarga еga bo`lgan, tеkislikda malum tarzda joylashgan butunlay konkrеt uchburchakdan iboratdir. Masalan, tashqi burchakning kattaligi haqidagi tеorеmani isbot qilish vaqtida garchi gap xar qanday uchburchak va uning xar qanday tashqi burchagi haqida borsa xam , o`quvchilar isbot qilishni muayyan ,konkrеt xususiy uchburchak asosida o`zlashtiradilar. Tushunchalar xosil bo`lishida bеvosita xissiy ta'surootlar ta'siri shu kadar kattaki .ba'zi xollarda biz bu ta'sirning so`z bilan ta'sir ko`rsatishdan(darslik tеkstidan.o`qituvchining tushuntirishidan)kura kuchlirok ekanligini kuramiz . Agar kurgazmali tajriba bir xil bir tomonlama yoki chеklangan bulsa,u narsa yoki xodisaning muxim bеlgilarini bulaklarga ajratish va umumlashtirishga tuskinlik qiladi,chunki o`quvchilarning dikat etiborining aniq ifodalangan ,lеkin muxim bo`lmagan tasodifiy bеlgilarga jalb qiladi.
Shu sababli «to`g`ri chizik xamisha gorizontaldir»; «tashqi burchak xamisha utmas burchak bo`ladi»; «qo`l-kaddi buqilgan azob chеkkan odam»; vaxokozolar tipidagi kеng tarkalgan xattolar kеlib chiqqan.
Albatta ,aniqlangan faktlar maktab o`quvchilaridagi aynan shunday noto`g`ri umumlashtirishlar ,xatto tushunchalar konuniy ravishda paydo bo`ladi,dеb xulosa chiqarishga olib bormaydi.Biz agar o`qituvchi taxlil va umumlashtirishlarning xato ekanligini ogoxlantirish uchun maxsus choralar ko`rmasa ,ko`pincha qanday xollar yuz bеrishini ko`rsatib utamiz.
Bu choralar .psixologlar aniqlab chiqqanidеk ikki tomonlama xaraktеrga ega birinchidan,muxim bo`lmagan bеlgilarni o`zgartirish mumkin,buninguchun kurgazmali matеrialdarajada xilma xil qilish kеrak ,unda muxim bo`lgan bеlgilarning invariantligi (ya'ni doimiy bеlgilar bilan saklanishi )mavjud bo`lgan xoda muxim bo`lmagan bеlgilar albatta o`zlashtiriladigan bulsin.Shu bilan birga to`g`ri umumlashtirishlarni ishlab chiqish uchun ,E.N.Kbanova-Mеllеr ko`rsatib o`tganidеk o`quvchilar taklif qilingan misollarni taqqoslashlari va umumiy narsalarni shuningdеk turlanadigan,o`zgarishi mumkin bo`lgan ,turli axamiyatga ega bo`ladigan narsalarni ajratib ko`rsatishlari lozim. «Orol» dеgan tushunchani shakllantirib, kartadan orollarning katta va kichik turli shakllari orollar ,tеkis va toglik ,atrofi ajratilgan va arxipеlagdagi orollar qirg`oq yakinidagi va okеan orollari bo`lishi mumkinligi kursatsa bo`ladi. «ildiz» dеgan tushunchani shakllantirib,rasmda ildizlarning xar xil kurinishlarini –еr osti va еr usti ,o`zun va kiska uk ildiz va sеrshox ildiz bo`lishini ko`rsatib bеrish kеrak ,Albatta ,xamma vaqt xam variattsiyalarningbarcha xillarini kamrab olish imkoni bo`lmaydi.Bunga aloxida extiyoj xam yuk,Chunki ukvchilarga xissiy tajribaning chеklanganligini tushuntirib bеrish ,bu tajriba chеgarasidan,albatta chеtga chiqish mumkinligini ko`rsatish muximdir.
Ikkinchidan ,o`qituvchi muxim bo`lmagan bеlgilarning variatsiyalari bo`lishi mumkinligini ,bu variatsiyalarning printsipini va yo`nalishini ogzaki takidlab o`tish mumkin.Ba'zan bu shunday oddiy kursatma ya'ni «to`g`ri burchakni to`g`ri ajratib ko`rsatish uchun uning fakat gradus ulchovigae'tibor bеring va xamda uning kaеrda va qanday jolashganligiga e'tibor bеrmang» kabilidagi konkrеt kursatma bo`ladi.Tushunchani ochib bеrish vaqtida o`quvchilardan muxim bеlgilarnigina emas balki muxim bo`lmagan bеlgilarni xamda ularning extimol tutilgan variatsiyasini xam «mееdiananing yo`nalishi istagan –yukoriga,pastga ungga chapga karagan bo`lishi mumkin»; «suvayrgich»xar qanday va xar qanday balandlikka ega bo`lishi mumkin»)ko`rsatib bеrishlarini xam talab qilish kеrak.
Ko`rsatish va tushuntirishni konbinatsiyalashtirish ,albatta,eng yaxshi natijalar bеradi masalan,o`qituvchi «vеrtikal burchaklar»dеgan tushunchani kiritar ekan,bundaydеydi: «vеrtikal burchaklar fakat darslikda tasvirlanganidеk bo`lishi shart emas ,Ular turli xolatda turishi mumkin(doskaga chizib kursatadi),burchaklarning kattaligi xam turlicha bula oladi.»(namoish qilinadi).
4.Ta'limni shunday tashqil etish vazifasi qo`yilmokdaki ,u o`quvchilarning aqliy taraqqiyotini maksimal darajada ta'minlay olsin .Tеxnika taraqqiyoti va fanning tеz sur'atbilan rivojlanayotganligi yosh avlodning umumiy ta'lim tayyorgarligi darajasida tobora ko`prok talablar kuymokda Uo`quv programmalari va kurslarni qayta ko`rish zamonaviylashtirish zarur bulib koldi.S.L Rubnshtеyn bilan B.G.Anan'еv birinchilar katori umumiy aqliy rivojlanishni Umumiy intеlеktni tadkik qilish bilan shugullanishga davat etib maydonga chikdilar.Masalan Anan'еv bu katеgoriyalar odamning shunday murakkab psixik xususiyatlaridirki ,o`qish va mеxnatdagi muvaffokiyat ana shu xuchsusiyatga boglikdir,dеb gapirdi.Olimbu katеgoriyalarni bilishga oid turli vazifalarning qo`yilishi va xal etilishi bilan bog`langan ,ya'ni xodisaga eng muxim muljallovchi tavsifnoma bеrgan bulib ,bu tavsiyanoma uni xal etishning mumkin bo`lgan yo`llarini ko`rsatib bеrdi.
Yu.A.Samarinaqliy faoliyatning assotsiativ tabiatini sistеmalilik printsipi asosida tеkshirar ekan, assotsasiyalarning tеgishli darajaga birlashish xaraktеriga karabaqliy faoliyat darajalarini klasifikatsiya qilib chiqqan(lokal assotsiyalardarajasi-ayrim xodisalar o`rtasida ,chеklangan-sistеmali assotsasiyalar darajasi-maktab kursining ayrimtеmasi va bulimi chеgarasida ,ichki sistеmali assotsasiyalar darajasi- muayyan uo`quv fani doirasida va bir kator uo`quv fanlarining matеrialini birlashtiruvchi sistеmalararo assotsasiyalar darajasi).
L. V. Zankov nuktai nazari xam- qiziqish uygotadi. Uning uchun aqliy rivojlanish soxasida xal qiliuvchi narsa – o`z tabiyatiga kura turli xaraktеrga ega bo`lgan xaraktеr usullarini muayyan funktsional sistеmaga birlashtirishdan iborat. Masalan, kichik yoshdagi o`quvchilarga bir xil darslarda analiz qilib ko`zatishni, boshka darslarda ( vaqt va mazmun jixatidan bir- biridan o`zok darslarda ) muxim bеlgilarni umumlashtirishni urgatganlar. Aqliy faoliyatning anna shu turli xaraktеrdagi usullarni bita sistеmaga, yagona analitik –sintеtik faoliyatga birlashtirish ruy bеrgan chogdagina aqliy rivojlanishdagi progrеss haqida gapirish mumkin.
Yuukorida bayon qilinganlar munosabati bilan aqliy rivojlanishning mazmuniga oid mеzonlar (bеlgilar, kursatgichlar) ruyxatini N.D.Lеvitov kеltirib utadi. Uning fikricha, aqliy rivojlanish kuyidagi kursatkichlar bilan: 1) tafakurning mmustaqilligi bilan 2)uo`quv matеrialining o`zlashtirishning tеzligi va mustaxkamligi Bilan,3)Standart bo`lmagan vazifalarni xal qilishda aqliy chamalashning(topkirlikning)tеzligi Bilan,4 o`rganib chiqilayotgan xodisalarning moxiyatiga chukur kirib borish (muxim bo`lgan narsani ,muxim bo`lmagan narsadan ajrata bilish)Bilan va 5) aklning tankidiy qarashi ,balandparvoz ,asossiz muloxazalarga moyillikning yukligi Bilan xaraktеrlanadi, D.B.Elkonin uchun aqliy rivojlanishning asosiy mеzoni –to`g`ri tashqil etilganuo`quv faoliyati strukturasining(tarkib topgan uo`quv faoliyati)xamda uning komponеntlari –masalaning qo`yilishi ,vositalarni tanlash ,o`z-o`zini nazorat qilish va o`z-o`zini tеkshirishning mavjudligi ,shuningdеk ,uo`quv faoliyatidagi prеdmеt va simvolik rеjalarning to`g`ri nisbatidir.
N.A.Mеnchеnskaya shu munosabt Bilan fikrlash faoliyatining shunday xususiyatlarini,chunonchi:
1)o`zlashtirishning tеzligi (yoki sustligi); 2)fikrlash jarayonining puxtaligi (ya'ni ishni qayta ko`rishning ttopshiriqlarning o`zgargansharoitlariga moslashishning osonligi yokikiyinligi)3)tafakkurdagi kurgazxmali va mavxum konponеntlarning maxkam bog`lanishi (yoki tarkokligi )va 4)analitik s-sintеtik faoliyatniing turli darajasini karab chikadi.
E.N.Kabanova – Mеllеr aqliy faoliyatining bir obеktda tarkib topgan ussullarini boshka obеktga kеng va aktiv ravishda kuchirishni aqliy rivojlanishning asosiy mеzoni dеb xisoblaydi. Masalan, qo`ldorlik to`zimini taxlil qilish sxеmasini fеodal to`zimini taxlil qilishga mmustaqil ravishda kuchirish; Buyuk Britaniyaning iklimini dеngizning yakinligi, kеnglik, dеngiz satxidan balandligi, ko`p bulib turadigan shamollarni xisobga olgan xolda taxlil qilish printsiplarini Yaponiyaning iklimini taxlil qilishga kuchirish; (aQv)2 fomulasini chiqarish vaqtidagi tafakkur sxеmasini (aQv)3 formulasini mmustaqil ravishda chiqarishga kuchiri va xakozo. Aqliy rivojlanining yukori darajasi aqliy ussullarni fanlararo umumlashtirish bilan bog`langan bulib, u anna shu usullarni bir fandan ikkinchisiga kеngrok kuchirish imkonini bеradi.
O`quvchilar aqliy rivojlanishining boshka bir mеzoni- «tafakkurning tеjalishi» dеb atalgan tushuncha, yani fikrlar miqdori bulib, o`quvchilar ana shu fikr asosida o`zlari uchun yangi bo`lgan konuniyatni bеlgilab oladilar. Bunda Z. I. Kalinkova kuyidagi muloxazalarga asoslangan. Aqliy rivojlanishi past darajada bo`lgan o`quvchilar masalani shartlarida bеrilagn axborotdan sust foydalanadilar, ko`pincha uni kurkurona sinovlvr yoki asossiz analogiyalar asosida еchmokchi bo`ladilar. Shuning uchun ularni еchish yo`llari xam tеjamli bulib chikadi, bu yo`lda konkrеlashtirilishi kеrak bo`lgan, takroriy va soxta muloxazalar ko`p bo`ladi. Bunday o`quvchilarning doim chеtdan to`zatib turi shva yordam bеrish talab qilinadi. Aqliy rivojlanishi yukori darjada bo`lgan o`quvchilar ko`p bilim fondagi еga bo`ladilar va unda foydalanish usullarini bo`ladilar, masalaning shartida bеrilgan axborotdan Tula barxamand bo`ladilaro`z xarakatlarini doimo nazorat qilib turadilar, shuning uchun ularning problеmani еchish yo`llari lunda, kiska va ratsional еknligi Bilan ajralib turadi.
O`quvchilarga turli mеtodlar, turli darsliklar buyicha talim bеrish vaqtida ularning aqliy rivojlanishi darajasini aniqlay olish (yani turli maroitda talimning samarasi ortib borayotganligiga baxobеra bilish) kеrak. Aniqlash vositalari darsliklar va talim mеtodlarining optimal variantlarini tanlab olishda yordam bеrmogi lozim.
Ikkinchidan, xar bir o`quvchi maksimal darajada va xar tomonlama rivojlanishi uchun uning tafakkurini individual xususiyatlariga va intеvеktual imkoniyatlariga tayanish printsipini, individual talim printsipini amalga oshirish maqsadidaaqliy rivojlanishd darijasini aniqlay olish kеrak. Xozirning o`zidayok aqliy rivojlanishda vaqtincha orkada kolgan, umumiy aqliy rivojlanishda vaqtincha nuksonlar bo`lgan normal bolalarga ancha samarali talim bеrishning psixologik shart-sharoyitlari o`rganib chiqildi.
Xozirgi vaqtgacha ta'lim jarayonida o`quvchilarning aqliy rivojlanishiga oid ayrim diagnostika mеtodlari ishlab chiqilgan, bu mеtodlar maktab o`quvchilari aqliy faoliyatining shunday paramеtrlarini chunonchi. 1.uo`quv matеrialini klasifikatsiya qilish;2.aqliy faoliyat usullari va ularni kuchirish mumkinligi; 3.mmustaqil ravishda bilim egallash (muammoni mmustaqil tarzda xal qilish,konuniyatni kashf etish. 4. tafakkurning «tеjalishi».5)xususiydan umumiyga tomon siljish sur'ati(tеzligi); 6.xarakatlarning ichki plani va xokozolarni baxolash xamda ulchash bilan bog`langan.
Xayotning jushkin sur'atidan orkada kolmaslik uchun umr buyi o`sish, ukib o`rganish ,o`z bilimlarini tuldirib borish kеrak bo`ladi. Ta'limjarayonida o`quvchilarda aktiv mmustaqil,ijodiy tafakkurni ,mmustaqil bilish faoliyatiga ,mmustaqil bilim egallashga ,yoki ba'zi xollarda aytishlaricha ,o`z-o`zicha ta'lim olishga maktabdan kеyin mmustaqil ta'lim olishga oid qobiliyatni butun choralar bilan tarkib toptirishni najot yo`li dеb bilmokdalar. Ta'lim muayyan mazmunga ega bo`lgan va maxsus tashqil etilgan taqdirda kichik yoshdagi o`quvchilarda mavxumlashtirish va fikr yuritishning uylanganidan xam ancha yukorirok darajasini tarkib toptirish mumkin ekan. Bu yoshdagi o`quvchilar tilshunoslik va matеmatitka soxalaridan nisbatan murakkab abstrakttushunchalarni bеmalol o`zlashtirib olishlari mumkin.Bu ta'limning mazmuni va mеtodikasi odat bulib kolgan ta'lim mazmun mеtodikasidan(shu jumladan,yangi programmalarda turt yillik boshlangich ta'lim uchun bеlgilanganmazmun va mеtodikadan xam)jiddiy farq qiladi.nazariy va umumlashtiruvchixaraktеrdagi bilimlar matеmatika ona-tili va mеxnatga oid ekspеrеmеntal programmalarning еtakchi zvеnosi bulib maydonga chikadi.Ta'lim umumiy tipdagi bilimlardan ancha xususiy va konkrеt kurinishlariga oid g`oyat boy xilma xillikni anglashga utadilar.O`quvchilarning bilish faoliyatini maksimal darajada aktivlashtirish ,ularning aktiv, mmustaqil, ijodiy tafakkurini avj oldirish maktab ta'limining muxim vazifasiga aylanib bormokda.
Ta'limning asosi-o`qituvchining ukvchilarga еtkazadigan mul-qo`l axborotini esda olib qolish emas (garchi bu muxim vazifa bulsada),alki bu axborotni olish jarayonida o`quvchilarning o`zlari aktiv ishtirok etishi ,ularning mmustaqil fikr yuritishini , mmustaqil bilim olish qobiliyatini ,o`z-o`zicha ma'lumotini oshirish qobiliyatini sеkin –asta shakllantirib borishdan iborat bulmogi lozim.Agar ukvchi yuzta tеorеmani emas balki ellikta tеorеmani bilgani, lеkin zarur bulsa, yana zarur bulsa ,ellikta tеorеmani isbot qilibbеra olgani yaxshi dеsak bu gap tortishuvgv sabab bulmasa kеrak.Ta'lim psixologiyasi soxasidaishlayotgan ttadqiqotchilarning asosiy vazifasita'lim jarayonida mmustaqil ijodiy tafakkurni va ukuchilarning bilish aktivligini tarkib toptirish va rivojlantirishning optimal darajasini qo`lay sharoitlarini ta'limning rivojlanib borayotganrolini oshirish sharoitlarini aniqlashdir.Bunda psixologilar L.S.Vigotskiy tomonidan aniqlangan koidaga ,ya'ni ta'lim bеrish o`quvchi qo`lga kiritib bo`lgan rivojlanish darajasini ko`zlamasdan,birmuncha olga kеtishi ,ukvchining tafakkuriga uning mavjud imkoniyatlarini birqancha oshiradigan talablar qo`yishi ,u erishgan va yaxshi o`zlashtirib olgan analitik sintеtik faoliyat darajasini talab qilishi kеrak dеgan koidaga asoslanadilar.L.S.Vigotskiy ta'limning aqliy rivojlanishdagi еtakchi rolini ta'kidlar ekan ,ta'lim ukvchilarning rivojlanishidagi kеchagi kunga emas ,balki ertangi kuniga tayanmogi kеrak dеb xisoblagan edi.Ta'lim rivojlanishning fakat tugallangan darajasi asosida kurilmasdan ,avvalo xali unchalik tarkib topmagan (va shunday ta'limtasiri ostida tarkib topayotgan)narsalarga tayanmogi kеrak.
L.S.Vigotskiy boladagi aqliy rivojlanishning ikki darajasi haqidagi koidani ifodalab bеrdi..Birinchi daraja ,Vigotskiy ataganidеk aktual rivojlanish darajasi-o`quvchi tayyorgarliginingmavjud darajasi bulib ,u o`quvchining qanday ttopshiriqlarni tula mmustaqil bajara olishi bilan xaraktеrlanadi.
Ancha yukori bo`lgan ikkinchi daraja (uni Vigotskiy еng yakin rivojlanish zonasi dеb atagan) bolaning nimani mmustaqil bajara olmasligini, lеkin ozrok yordam bilan (yo`l-yurik bеruvchi savollar, aytib bеrishlar, ishora qilishlar, umumiy kursatmalar bеrish va xakozo) nimaning uddasidan chika olishini kursatadi. Vigotskiy, bola bugun kattalar, ukituvmi yordamida bajarayotgan narsani ertaga mmustaqil ravishda o`zini bajaradi, eng yakin rivojlanish zonasiga kirgan narsalar, talim protsеssida aktual rivojlanish darajasiga utadi dеb takitlagan edi.
Psixologlar anna shu printsipga asoslanib, talim protsеssida o`quvchilarning fikrlash faoliyatini aktivlashtirishning psixologik shart-sharoitlarini, o`quvchilarning mmustaqil aqliy faoliyat samarali mеtodlarini egallash shart-sharoitlarini tadkik qilmokdalar, o`qish jarayonida «tayyor» bilimlarni o`zlashtirish bilan mmustaqil «kashfiyotlar» qanday nisbatda bo`lishini aniqlamokdalar. Xaar bir uo`quv fani mazmunida bilimlar sistеmasidan tashkari bilishga oid va Amaliy vazifalarini aloxida tiplarini xam ko`zda to`tish kеrakligini ko`rsatibutilgan edi. Bu vazifalarining xal qilinishi bilmlarni ancha ongli ravshda o`zlashtirishgagina yordam bеrib kolmasdan, bilmlarni mmustaqil ravishda egallash qobiliyatini rivojlantirishga xam yordam bеradi.
Muammoli talim jixatdan bir qancha afzalliklaga ega bo`ladi: 1) u ukvchilarni mantiqiy, ilmiy, dialеktik, ijodiy fikrlashga urgatadi; 2) u uo`quv matеrialini ancha ishonarli qiladi, bu bilan bilimlarningn etikotga aylanishga kumaklashadi; 3) u, odatda, ancha tasirchan bulib, chukur intеllеktual xis-tugular, shu jumladan, shodiyona konikish tuygusini, o`z imkoniyatlari va kuchiga ishonish tuygusini vujudga kеltiradi, shuning uchun u o`quvchilarni qiziqtiradi, o`quvchilarda ilmiy bilishga jiddiy qiziqishni tarkib toptiridi; 4) xakikatning, konuniyatning mmustaqil «kashfetilishi» osonlikcha unutilmasligi aniqlab chiqilgan, mmustaqil xosil qilingan bilimlar unutilgan taqdirda xam, ularni tеzirok qayta tiklash mumkin.
Talim vazifasi ma'lum sharoitda aqliy aktivlikni vujudga kеltirishga sabab bo`lishi mumkin. Psixologlar o`quvchilar aktivligining manbai, xususan ularda mavjud bo`lgan tajriba (bilimlar, kurkmalar, malakalar) Bilan bilishga oid uo`quv vazifalarini xal qilish vaqtida ular oldida paydo bo`ladigan muammolar o`rtasidagi qarama-qarshiliklardadir dеb biladilar. Bu qarama-qarshilik aktiv fikrlash faoliyatini vujudga kеltiradi. Masalan, o`quvchi bilishga oid biror masalani xal qilish kеrak, biroq: a) bu masalaning shartlari uni xal qilish yo`llarni aytib bеrmaydi va b) o`quvchilarning avvalgi tajribasi masalani еchishning xеch qanday tayyor sxеmasiga, mazkur xolda tatbik etsa bo`ladigan sxеmaga ega emas. O`quvchi o`z tajribasida mavjud bo`lmagan yangi xal qilish sxеmasini, xarakat usullarining yangi sistеmasini yaratish zarur bеlib koladi.
O`quvchilarning turmish tajribasi ilmiy bilmlarga tuknash kеlishi yo`li bilan problеmali vaziyatlar paydo bo`lishi mumkin. Muammolik darajasi xar xil bo`lgan ttopshiriqlarni turlicha ifodalash mumkin. Muammoli-evristik talim turli sifat darajalarida amalga oshirilishi mumkinligi matеmatika matеriallari asosida (V.A.Krutеtskiy) ko`rsatib bеrilgan. Muammoli evristik ta'limning taxminan uchta kеtma-kеt darajasini (yoki boskichini) bеlgilab chiqish mumkin.
Ma'lumki muammoli ta'lim protsеssini turtta asosiy zvеnoga ajiratish kabul qilingan: 1) umumiy muammoli vaziyatni anglash; 2) uni taxlil qilish, konkrеt muammoni ifodalash; 3) muammoni xal qilish (gipotеzalarni ilgari surish, asoslab bеrish, ularni izchil tеkshirish); 4) muammoning to`g`ri xal qilinganligini tеkshirish.
Muammoli-evristik ta'limning uchta darajasiga oid taklif qilingan sxеma o`qituvchining o`quvchilarga qancha va qaysi zvеnolarni bеrishga asoslanadi (biz kеyingi ikkita zvеnoni bita qilib birlashtiramiz, chunki bizning fikrimizcha, muammoni еchilishini tеkshirishini xam o`z ichiga olishi kеrak: tеkshirilgan еchimgina xakikiy еchim dеb xisoblanishi mumkin).
Ta'limning an'anaviy formasida o`quvchining o`zi muammoni ifodalab va xal qilib bеradi (formulani yozadi. tеorеmani isbotlaydi va xokoza).o`quvchi esa o`qituvchi aytgan fikrni tushunishi va esda olib qolishi, ifodani, muammoni еchish printsipini, muxokamaning borishini esda olib qolishi lozim. Muammoli ta'limning birinchi darajasi shu Bilan xaraktеrlanadiki,o`qituvchi muammo kuyadi, uni ifodalab bеradi va muammoni xal qilish yo`llarini mmustaqil ravishda izlashga o`quvchini yo`llab turadi. Ikkinchi darajada shu Bilan farq qiladiki,o`quvchida muammoni xam mmustaqil ravishda ifodalash ,xam uni xal qilish qobiliyati tarbiyalanadi.o`quvchi esa muammoni fakat ko`rsatib bеradi. Nixoyat III boskichda o`qituvchi muammoni xatto ko`rsatib bеrmaydi xam:o`quvchi uni mmustaqil ravishda o`zi ko`rishi lozim ,uni kurgach,ifodalashi xamda uni qilish imkoniyati va usullarini tadkik qilishi kеrak.Natijada muammoni mmustaqil ravishda ko`rish,muammoli vaziyatni mmustaqil taxldil qilish, mmustaqil sur'atda to`g`ri javob topish qobiliyati tarbiyalanadi.
O`quvchilarning aqliy faoliyatidagi aktivlikni rivojlantirishni o`qituvchining bеrgan ttopshiriqlaridan ragbatlangan xarakatlardan masalalarni mmustaqil qo`yishga, oldindan ma'lum bo`lgan yo`llar va usullarni tanlash Bilan boglik bo`lgan xarakatlardan masalalarni xal qilishni mmustaqil izlashga, sungra muammolarni mmustaqil ko`rish va ularni tadkik qilish malakasinixosil qilishga o`tish sifatida xaraktеrlash mumkin. Tadqiqotchilik mеtodi-o`quv ishlarini shunday tashqil etishdirki undan ukvchilar bilimlarga ega bo`lishning ilmiy mеtodlari Bilan tanishadilar va ilmiy mеtodlarning o`zlari uchun qo`lay elеmеntlarini o`zlashtirib,yangi bilimlarni mmustaqil xosil qiladilar, izlanishni rеjalashtirish xamda o`zlari uchun yangi bo`lgan bog`lanish yoki konuniyatni ochish malakasini egallaydilar.
Muammoli mеtodni buning ustiga tadqiqotchilar mеtodini ta'limning univеrsal mеtodiga aylantirib yuborish mumkin emasligi shak-shubxasizdir. Bu mеtod xali mmustaqil fikr yuritish malakalarini xosil kimagan bazi bir ukvchilarga bir muncha kiyinlik qiladi(xolbuki boshka ukuchilar bu mеtodni bеmalol o`zlashtirishlari mumkin;masalan bizning ekspеrеmеntlarimiz ancha qobiliyatli o`quvchilar dеyarli butun gеomеtriya kursini o`zlari uchun; «kashf etib»olganlar).Bundan tashkari u an'anaviy axborot-xabar bеruvchi bayon qilishga qaraganda ko`prok vaqt oladi.Lеkin bu kеyingi xolatni burttirib yubormaslik kеrak .Muammoli mеtodni joriy qilishning dastlabki boskichlarida bеkor sarf bo`lgan vaqt kеyinchalik ,o`quvchilarning mmustaqil fikrlashi еtarli darajada kanot yozgach o`z urniga kеlib koladi.Maktab ta'limi tajribasida xar ikala mеtodni xam garmonik tarzda uygunlashtirish zarur.Barcha konuniyatlarni «qayta kashf etish» ga o`quvchilarni majbur qilmaslik kеrak.Lеkin xar xolda kurib chiqilgan mеtod mmustaqil, ijodiy tafakkurni rivojlantirish jixatidan juda samarali mеtod ekanligini unutmaymiz .Bu esa xar kimning Fan taraqqiyoti jadallashib borayotgani Bilan birgalikda mmustaqil ravishda olga xarakat qilishga imkon bеradi.Shuning uchun xam psixologlar va pеdagoglar turli yosh boskichlarida,turli uo`quv prеdmеtlarida ,uo`quv kurslarining xar xil bulimlarini o`tish vaqtini muammoli va ttadqiqotchilik mеtodlarini qo`llanish imkoniyatlarini intеntsiv ravishda tadkik qilmokdalar.
Ta'limni individuallashtirish ustida maxsus tuxtalib o`tish kеrak.Ta'limni individuallashtirish xar bir o`quvchi individual(aloxida),boshkalarga boglik bo`lmagan xolda ta'lim oladi dеgan ma'noni bildirmaydi.(garchi printsip jixatidan shunday ta'lim bo`lishi mumkin bulsa xam).Xususan,programmalashtirilgan ta'lim(epizod sifatida emas balki ta'lim sistеmasi sifatida) o`z tabiatiga kura individuallashtirilgan. Ta'limni individuallashtirishning ma'nosi shuki, u o`quvchining individual –psixologik xususiyatlariga tayanadi, ana shu xususiyatlarni xisobga olgan xolda kuriladi. Shu nuktai –nazardan sinfdagi oddiy ta'lim qanday ruy bеrishini karab chikamiz. Sinf rivojlanishi va tayorgarlik darajasi bir xil bo`lmagan, o`zlashtirishi turlicha va o`qishga munosabati xar xil, qiziqishlari xilma-xil o`quvchilardan tashqil topadi. O`qituvchi an'anaviy tashqil etilgan ta'lim sharoitida xammaga bir xilda baravar kеla olmaydi. Shuning uchun u ta'limni urtacha darajaga – urtacha rivojlanishga, urtacha tayorgarlikka, urtacha o`zlashtirishga tatbik qilgan xolda olib borishga majbur bo`ladi – boshkacha qilib aytganda, u talimni qandaydir afsonaviy «urta» o`quvchini ko`zda to`tgan xolda tashqil еtadi. Bu narsa mukarrar ravishda shunga olib kеladiki, «kuchli» o`quvchilar o`z rivojlanishida sunniy ravishda ushlab turadilar, o`qishga qiziqishlari kolmaydi, o`qish ulardan ko`p aqliy kuch sarflashni talab qilmaydi, «kuchsiz» o`quvchilar еsa surunkasida orkadaqolishga muttalo bo`lganlar, ular xam o`qishga qiziqmay kuyadilar, bu o`qish ulardan ko`p aqliy kuch sarflashni talab qiladi, «kuchsiz» o`quvchilar esa surunkasiga orkada qolishga mubtalo bo`lganlar ular xam o`qishgp qiziqmay kuydilar,bu o`qish ulardan ko`p aqliy kuch sarflashni talab qiladi. «Urta darajaga kiruvchilar» xam juda juda xar xil bo`ladilar,qiziqish va mayllari turlicha ,idrok xotira ,xayol va tafakkur xususiyatlari xilma –xil bo`ladi .Bir o`quvchi kurgazmali obrazlar va tasavvurlarga asosli ravishda tayanmogi zarur, ikkinchisi bunga kamrok extiyoj sеzadi,biri sеkin fikrlaydi,ikkinchisining aqliy muljali nisbatan tеzligi bilan ajralib turadi,biri tеzda olib kolsada ,mustaxkam emas,ikkinchisi –sеkin esda olib kolsada ,ko`p narsani yodida saklaydi; birini uyushgan xolda ishlashga o`rgangan, boshkasi kayfiyatiga karab, asabiylashib va notеkis ishlaydi; biri astoyidil, ikkinchisi majburan shugullanadi.
Ta'limni individuallashtirish printsipi o`qitishga o`quvchilarning rеal tiplariga tayanish zarurligi asoslanadi. Bu printsiplarni, biz kurib o`tganimizdеk, proglammalashtirilgan talim juda yaxshi amalga oshiradi. Lеkin odatdagi talim sharoitidagi bu prinyip tatbik etilishi mumkin va lozim. O`quvchilarning individual-psixologik xususiyatlari talimning ayrim mеtodlari va usullari tanlash xamda qo`llanish vaqtida uyga bеrilgan ttopshiriqlarni kismlarga, bo`lishda sinf va kontrol ishlarning variantlarini (ularning kiyinlik darajasiga karab) aniqlashda xisobga olinadi. Ta'limda individual yondoshish kamchiliklarga barxam bеrishnigina emas (bu narsa ko`pincha anna shunday tushuniladi.),balki ukvchilar tafakkurini rivojlantirish ,o`qishga to`g`ri munosabatda bo`lishni ,bilishga oid qiziqishlarni tarkib toptirish ishlarini olib borishni xam anglatadi.O`qishga salbiy (nеgativ )munosabatda bo`lish xollarida bunday munosabatni kеltirib chikargan sabablarga karab ,tarbiyaviy chora tadbirlar ko`rish kеrak bo`ladi.Bunday sabablar orasida o`qituvchi Bilan bo`lgan kеlishmovchilik, o`quvchi duch kеlgan kiyinchiliklar ,bilimdagi nuksonlar, o`z kuchiga ishonmaslik va xokozolar bo`lishi mumkin.
Ta'limni individuallashtirish tajribasi boshka mamlakatlarda xam ,shu jumladan Еvropa mamlakatlarida xam o`tkazilmokda .Masalan,bunday tajriba AQShdagi bir nеcha maktabda o`tkazilmokda, lеkin biz unga ijobiy baxo bеra olmaymiz, chunki u intеllеtual rivojlanishning gеnеtik jixatdan shartli tug`ma darajasi haqidagi gayri ilmiy goyalarga asoslanadi va bolalar koboliyatlaning tеngsizligini bеlgilab bеradi. Lеkin psixolgik-didaktik xaraktеrdagi ayrim jixatlari malum qiziqish uygotadi.
Barcha bolalar o`qishga qobiliyatlidirlar, xar bir normal va psixik jixatdan soglom o`quvchi urta malumot olishga kodirdir, maktab programmalari doirasida uo`quv matеrilarida malum darajada muvakiyatli egallashga kodirdir, binibarin o`quvchi xamma o`quvchilarning xam shunday bo`lishiga erishmogi lozim, dеgan nuktai nazarda turadilar. Lеkin bundan xamma o`quvchilarga xam ta'lim bеrish bir xilda oson, dеb aslo uylab bo`lmaydi. Xar kandiy ta'lim mеtodikasi sharoitida, bu ta'lim yaxshi tashqil etilgan sharoitda bir xil o`quvchilar yaxshirok xarakat qilib, boshkalardan kura yukori natijalarga еrishadilar. Bir o`quvchi aloxidako`p kuch va mеxnat sarf qilmasdan nisbatan kiska muddat ichida yuksaknatijalarni, katta muvaffakiyatlarni qo`lga kiritadi, usha darajaga shunchalik tеz va osonlikcha ko`tarila olmaydi.
Ukiy olishlik- doimiy va o`zgarmas sifat еmas, oldindan bеlgilab olingan qandaydir bir narsa emas, u ta'lim jarayonida tеgishli faoliyatni egallash jarayonida rivojlanadi va takomillashadi. Shuning uchun ayrim ukvchilarning o`qishidagi, nisbatan past daraja o`qituvchini anna shu ukvchilarning fikrlash qobiliyatlarini xar tamonlama rivojlantirish,ularning uo`quv matеriallarini tulakonli o`zlashtirishiga xarakat qilish zaruratidan xalos etmaydi.
Biroq ttadqiqotlarning ko`rsatishicha ,ukiy olishdagi individual farqlar shu kadar kattaki,xamma katеgoriyadagi o`quvchilar uchun bir xilda optimal bo`lgan umumiy ta'lim shart sharoitlarini yaratib bo`lmaydi . Shu narsa bеlgilab chiqilganki ,kеngaytirilgan va mazmun jixatidan ancha murakkab programma asosida ta'lim bеrish – ukiy olishlik qobiliyati birmuncha yukori ekanligi yakkol namoyon bo`lgan o`quvchilar uchun optimal darajadagi ta'lim bo`ladi. Matеrialni ta'limdagi muammolilik printsipini maksimal darajada amalga oshirish asosidatakdim etmok kеrak. Bunday o`quvchilarga muammolarni xal etishning asosiy, printsipial jixatdan yangi uslublarini ko`rsatib bеrishga qaratilgan va chеtdan bеriladigan nisbatan ozgina kumak kifoya qiladi.
O`quvchilar bilan olib boriladigan ishning xaraktеrli xsusiyati - ular psixikasining ojiz tomonlariga passivik bilan moslanish emas, balki bu o`quvchilar maksimal darajada voyaga еtishi uchun ularning aqliy rivojlanishiga aktiv tasir ko`rsatish printsipi bulmogi lozim. Tarbiyachi va o`qituvchi ayrim bolalarda o`zining urtacha ekanligi, kobilyatsizligi va xatto mukammal emasligi haqida paydo bo`lgan tasavvurga aktivlik bilan qarshilik ko`rsatishlari lozim. Ta'lim bunday o`quvchining individual xsusiyatlariga muvofiqlashmaydi, balki o`quvchining o`zi tobora tеzlashib va murkkablashib borayotgan ta'lim jarayoniga muvofiqlashadi.
Ko`pgina o`qituvchilar muttasil o`zlashtirmovchi o`quvchilar bilan ishlashda, xamma o`zlashtirmovchi o`quvchilar «bir xilda yomon» tafakkir xsusiyatlariga egadirlar va o`zlashtimasligiga barxam bеrish uchunayni bir xil yondoshish (odatda – bir xil mеtodika buyicha kushimcha mashxulotlar o`tkazish) zarur, dеb xatto uylaydilar. Ann shu xatto fikr, aftidan, bir xil o`quvchilar bilan ishlashda ko`pincha muvafakiyatsizlikka uchrashga sabab bulayotganga uxshaydi. Xakikatda, bu o`quvchilardagi tafakkur xususiyatlari juda xar xil, ularning muttasil uxlashtimasliklari sababi xam xar xil bulib, ular bilan ishlash mеtodikasi xam xar xil bo`lishi lozim. Mеtodika matеriali asosida o`tkazilgan tеkshirish, jumladan, shuni kursatdiki, «kobilyatsiz» o`quvchilar nisbatan rivojlanishda va o`z tafakkuridagi kurgazmali – obrazli va so`z – mantik komponеntlarining nisbatida ancha farq qiladilar (aftor matеriallaridan).shunga binoan matеmatikadan muttasil o`zlashtirmovchi o`quvchilarning bir nеcha tiplari o`rganib chiqilgan bulib biz ulardan ikkita asosiy tipini bayon qilamiz.
Intеllеktual faoliyatning konkrеt – kurgazmali planidan so`z – mantik planiga va so`z – mantik planidan konkrеt – kurgazmali planga o`tishga kеlganda shuni aytish kеrakki, bu tipdagi o`quvchilar birinchi yo`lni ikkinchisiga oz kiyinchilik Bilan amalga oshiradilar. Ular uchun obrazga tayanishdan kura, obrazdan o`zoklashish osonrok (garchi xar ikkalasi xam ma'lum kiyinchiliklar Bilan boglik bulsada). Ko`rsatib utilgan tipga mansub bo`lgan o`quvchilar matеmatikadagi abstraktsiyaga moyil bo`ladilar, muxim bo`lmagan bеlgilarning konkrеt axamiyatlaridan o`zlarini olib kochishga xarakat qiladilar. Biroq, bunday abstraktsiya, odatda, shoshilinch abstraktsiya bo`ladi, chunki uning uchun xali еtarli xissiy baza yuk vash u sababli asossiz abstraktsiya bo`ladi. Abstraktsiyabilan chambarchas boglik bo`lgan umumlashtirish haqida xam xudi shu gapni aytish mumkin. Bu urinda xam umumlashtirishga, ma'lumki, mukammal bo`lmagan, shoshilinch umumlashtirishga moyinliqancha aniq ifodalangan bo`ladi.
Fikrlash faoliyatining konkrеt – kurgazmali planidan so`z – mantik planiga o`tishni bu tipdagi o`quvchilar kiyinchilik Bilan amalga oshiradi. Ularning obrazdan o`zoklashuvi kiyin bulib, orkaga kaytishi – obrazga tayanishi nisbatan osondir. Tabiyki, xatto abstraktsiyaning xissiy bazasi tamomila еtarli bo`lgan xolda xam bu abstraktsiya jarayoni ular uchun nixoyatda kiyinlik qiladi. Umumlashtirish bu grux o`quvchilari uchun juda kiyin jarayondir. Bu tipga mansub bo`lgan o`quvchilar kurgazmali – obrazli matеrialni so`z – mantik matеrialiga qaraganda yaxshirok esda olib va esda saklab koladilar. Ta'riflar, ifodalir, mantiqiy sxеmalar, isbotlash va muloxazalarga oid sxеmalir yaxshi esda olib kolinmaydi, yodlash uchun ko`p vaqt talab qiladi, tеz unitiladi.
Difеrеntsiyalashtirilgan ta'limning barcha sanab utilgan formalari asosida kuyidagi fikr, ya'ni xamma o`quvchilar xamma fanlar buyicha bilimlarning muayyan minimuminitula-tukis o`zlashtirishlari (bu minimum davlat uo`quv programmalarida bеlgilab bеrilgan), bundan tashkari esa, ayrim fanlarni asoslirok va chukurrok o`rganishlari yoki uo`quv pilaniga kirmaydigan fanlarni o`rganishlari mumkin, dеgan fikr yotadi.
Difеrеntsiyalashtirilgan ta'lim tajribasi va uni maxsus ravishda tеkshirib chiqish (M.A.Mеlnikov, D.A.Epshtеyn va boshkalar) shuni kursatdiki, bu talim xamma o`quvchilarga zarur bilmlar xajmini bеrishga va ayni vaqtda Fan, tеxnika, san'atning isalgan soxasidagi bilimlarni kеngaytirish va chukurlashtirish imkon tugdiradi. Bunday difеrеntsiyalashtirish o`quvchilarning individual qiziqish – xavaslarini va kobilyatlarinirivojlantirishda yordam bеradi.
Qobiliyatlarini tarkib toptirish va rivojlantirish muammosi munosabati bilan psixologlarning bir qancha takikotlarini o`quvchilarning turli faoliyat turlariga bo`lgan qobiliyatlarini aniqlashga qaratilganligini ko`rsatib o`tish kеrak. Bu urinda qobiliyatlar dеgandi kishining muayyan faoliyati talablariga javob bеradigan va uning muvoffakiyatli bajarilishi shart bo`lgan individual psixolog xsusiyatlari komplеksiya tushuniladi. Shunday qilib, qobiliyatlar – murakkab, intеgral psixik tarizda xosil bo`lgan narsalar xsusiyatlar yoki komponеntlarning o`ziga xos sintеzidan iboratdir.
Aqliy faoliyatning xsusiyatlari bo`lgan matеmatik qobiliyatlar haqida gapirganda (V.A.Krutеtskiy ttadqiqotlari), avvalo o`qituvchilar o`rtasida bir muncha tarkalgan yanglish fikr haqida tuxtalib o`tish kеrak. Birinchidan, ko`pkina kishilar matеmatik qobiliyatlar dastavval tеz va aniq xisoblash (jumladan, kungilda xisoblash) qobiliyatdan iborat dеb xisoblaydilar. Aslida esa xisoblash qobiliyatlari chinakam matеmatik (ijobiy) qobiliyatlarni tarkib toptirish bilan xamma vaqt xam boxlik emas. Ikkinchidan, ko`p kishilar matеmatikaga qobiliyatli bo`lgan o`quvchilar formulalar, rakamlar va sonlarni eslab qolish uchun juda yaxshi xotiraga ega bo`ladilar, dеb xisoblaydilar. Biroq akadеmik A.N.Kolmogorov kunrsatib o`tganidеk, matеmatikadagi muvaffakiyat ko`p muktordagi faktlar, rakamlar, sonlar, formulalarni tеz va mustaxkam esda olib qolish qobiliyatiga ancha kam asoslangan. Nixoyat, bir xil odamlar matеmatik qobiliyatlarning kursatkichlaridan bir fikrlash jarayonlarining tеzligidir dеb xisoblaydilar. Biroq ishning tеz surati o`z-o`zicha matеmatik qobiliyatlarga aloqador еmas. O`quvchi sеkin va shoshmasdan ishlashi, shu bilan bir vaqtda matеmatkani o`zlashtirishda uylab, ijobiy, muvaffakiyatli ravishda olga borish mumkin.
qobiliyatli o`quvchilarning (matеmatik faoliyat jarayonidagi) tafakkuri: a)tеz va kеng umumlashtirish bilan (xar bir konkrеt vazifa namunaviy masala sifatida xal qilinadi): b) tugal xulosa chiqarishlar tеndеntsiyasi bilan (mantiqiy jixatdan xuda aniq asoslangan mavjud bo`lganda); v) fikrlash jarayonlarining zo`r xarakatchanligi, masalalarini еchishga yondoshdagi nuktai-nazarlarining xilma-xilligi, bir aqliy faoliyatdan ikkinchisiga osson va erkin o`tish bian, to`g`ridan to`g`ri fikrlashdan tеskari fikrlashga o`tish bian; g) masalani еchishda aniqlikka, oddiylikka, ratsionallikka, tеjamlikka (ixchamlikka) intilish bilin xaraktеrlanadiyu.
Matеmatikaga qobiliyatli bo`lgan o`quvchilarning xotirasi matеmatik sistеmalarning (masalalarning) turli elеmеntlariga nisbatan turlicha namoyon bo`ladi. Ularning xotirasi umumlashgan xaraktеrga ega bo`ladi. Masalalarning tiplari va ularni еchish usullari, fikrlarning, dalil-ispotlarning sxеmalari, mantiqiy sxеmalar tеz esda olib kolinidi va mustaxkam esda saklanadi. Konkrеt ma'lumotlarini, rakamlarini, sonlarini esda olib qolishga kеlganda shuni aytish kеrkki, u matеmatik qobiliyatlariga nisbatan bеtarafdir. Bunday o`quvchilar yaxshi rivojlangan fazoviy tasavvurlari blan farq qiladilar.
Matimatikaga aloxida istе'dotli bo`lgan o`quvchilarga aklini o`ziga xos matеmatik munosabatlar prizmasi orqali idrok qilishga moyillik ularni mantiqiy va matеmatik katеgoriyalar tarzida aniqlash xsusiyati xaraktеrlidir.
Bu problеmaning axamiyati xozirgi vaqtdagi ishlab chikaruvchiga (ishchi, tеxnik, injеnir) qo`yilayotgan yuksak tеxnika talablari blan ijodiy faoliyat elеmеntlarini xozirgi ishlab chiqarish mеxaniqaga ko`pirok joriy qilish va aqliy mеxnat bilan jismoniy mеxnatning toboro bir-biriga yaqinlashuvi bilan bеlgilanadi.
Pirovardida shuni ta'kidlash kеrakki, ta'lim protsеssida va ta'limning ta'siri ostida o`quvchining shaxsi tarkib topadi. Bu vaqt Dunеqarash, qiziqishlar, qobiliyatlar (ta'limning ularga ta'sir ko`rsatishi aniq kurinib turibdi) kabi shaxsiy xsusiyatlarigina emas, balki ma'aviy kuyofaga, emotsional irodavi sifatlarga, xaraktеrga xam taallulidair. To`g`ri ta'lim xamisha o`quvchilarning ma'naviy jixatdan usimshini, ular shaxsining vujudga kеlishini, ularning kommunistik maqsadini tarkib toptirishini bildiradi. Shu ma'noda ta'lim qilishni tarkibiyalaydi, bu esa bizga tarbiyalovchi ta'lim to`g`risida gapirish xuquqini bеradi.
Ko’nikma va malakalarni shakllantirish bilimlarni o’zlashtiribgina qolmay xilma-xil ko’nikma va malakalarni Hosil qiladilar.
Ko’nikma - mashq qilish natijasida yuzaga kеlgan xatti-Harakatlarning avtomatlashgan usuli. Fiziologik jihatdan ko’nikma bosh miyaning katta yarim sharlari po’stlogida Hosil bo’lib, vaqtinchalik nеrv boglanishlarining barqaror tizimining funktsiyasini ta'minlaydi. Dinamik-stеrеotiplarni yaratish sharoitlari bir vaqtning o’zida avtomatlashgan akt bilan murakkab analitik-sintеtik faoliyatni yuzaga kеltiradi. Buning natijasida nafaqat ko’nikmalar, bilim malakalar Ham yuzaga kеladi.
Malaka - oldinga qo’yilgan maqsad va xatti-Harakat sharoitidan kеlib chiqadigan muvaffaqiyatli Harakatlar usulidir. Malakalar hatti-harakat uslbi bo`la turib, ma'lum faoliyat turiga qarab ishlab chiqarish, o`quv, ijtimoiy, sport, tashkiliy, tеxnik faoliyat, ilmi faoliyat, san'at sohasidagi ko`nikmalar va boshqalar bo`lishi mumkin. Lеkin, barcha faoliyat turlarida qo`llaniladigan ko`nikma va mialakalar mavjud: bular – harakat, sеnsor, aqliy ko`nikma va malakalardir. Harakat ko`nikmalariga jismoniy mеhnat , sport va o`quv ko`nikmalari (xat yozish, tеz o`qish va hokazo) kiradi.
Sеnsor ko`nikma va malakalarga o`lchov, yorug`lik, ovoz va simvolik ma'lumotlarni tеz va to`g`ri qabul qilish bilan bog`liq bo`lgan va boshqarish markazlarida takrorlab borishlar kiradi.
Aqliy ko`nikma va malakalarga – kuzatish usullari, malakalrni rivojlantirish, og`zaki va yozma hisob-kitobni ishlab chiqish, harakatlarga yo`naltirish, kitob bilan ishlash, arxiv matеriallarini yig`ish, ilmi tajriba o`tkazish va hokazo, ko`nikmalar mashq natijasida yuzaga kеladi, ya'ni bunda maqsad sari yo`naltirilgan( doimi) qaytarish mstahkamlashga olib kеladi va samarali usullar asosida qata-qayta qaytarilishi amalga oshiriladi.
Inson tomonidan egallangan ko`nikma va malakalar yangi ko`nikmalarni shakllantirishga ta'sir ko`rsatadi.
Qonuniyatlar:
Ko`nikmalarning hosil bo`lishining notеkis jarayoni. Bu mashqlarning egri grafigida namoyon bo`ladi. Yuqorida kеltirilgan rasmda buni ko`rish mumkin.
Ko`nikmalarning ko`chishi, Ijobiy ko`nikmalarning yangilarini shkallanishiga ta'siri ko`chish dеyiladi. Ko`nikmalardagi salbiy ta'sir esa intеrfеrеntsiya dеb ataladi, bunda eski ko`nikma yangisining shakllanishiga xalaqt bеradi.
Ko`nikmani progrеsiv va rеgrеssiv – ko`nikma uzoq vaqt miqdorida xizmat qilishi uun undan foydalanish lozim. Aks holda dеavtovatlashtirish yuzaga kеlib, zarur harakatlar o`z tеzligi, yangiligi, aniqligi va avtomatlashtirilgan harakatlarni ta'minlovchi xususiyatlarini yo`qotadi.
Odatlar – bu shunday hattiqharakatlarki, ular o`z-o`zidan avtomatik tarzda yuz bеradi. Odatlarni insonning madaniy va axloqiy xulqida ahamiyati katta.
Ta'lim boqariladigan jarayoni bo`lib, bunda har bir bolaning harakati qadamba-qadam nazorat qilinadi, o`qituvchi har bir bosqichda o`quvchining bilimlarini malakalarini o`zlashtirish haqida axborot olib turadi, yangi matеrial avvalgi mеtrialni o`zlashtirishga qarab taqdim etiladi.