O`zbekiston Respublikasi Xalq talimi vazirligi Ajini1z nomidagi Nukus davlat pedagogik instituti


Download 1 Mb.
Pdf ko'rish
bet11/14
Sana25.02.2017
Hajmi1 Mb.
#1215
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14

Kongo  daryosi:  daryo  Afrika  daryolari  ichida uzunligi  jixatidan 2-wrinda  turadi, lekin 

xavzasining  maydoni  va  sersuvligi  jihatidan  1-wrinda,  dunyoda  2-wrinda  turadi.  Lualoba 

Kongoning  boshlanish  qismi  hisoblanadi.  Daryoning  uzunligi  4320  km,  havzasining 

maydoni  esa  3,7 mln. km  .  Kongo daryosi  dunyoda  yagona  ekvatorni  2 marta  kesib  wtuvchi 

daryo hisoblanadi. Yirik irmoqlari Ubangi va Kasai. Kongoning wrta okimidagi wzani 20 km 

gacha  etadi.  Daryoda  32  ta  sharsharalar  bor.  Daryo  sohil  bwyi  tekisligida  kengayadi  va 

wzan chukurligi 70 m gacha etadi. Quyilishida u tarmoklarga bwlinadi. 

Niger  daryosi:  daryo  uzunligi,  maydoni  jihatidan  Kongo  va  Nil  daryolaridan  keyin 

turadi.  Uzunligi  4060  km,  havzasining  maydoni  2  mln.  km  .  wrtacha  yillik  suv  sathi  12 

ming  m

3

.  Daryo  Shimoliy  Gvineyadan  boshlanib,  dastlab  shimoli-sharqqa,  swngra  Sahroi 



Kabir chegarasida janubi-sharq tomon suriladi.  Iirik irmog`i Benue hisoblanadi. Quyilishida 

yirik del`ta hosil qiladi. 



Zambezi  daryosi:  Janubiy  Afrikada  eng  katta  va  Hind  okeaniga  kuyiladigan 

daryolarning  eng  tsirigi,  uzunligi  2260  km,  havzasining  maydoni  1330  ming  km

2

.  wrtacha 



yillik  suv  sathi  19000  ming  m  /sek,  Zambezi,  Kongo-Zambezi  suvayrg`ichida  1000  km  dan 

balandroqtsa  boshlanadi.  Daryoning  eng  yirik  sharsharasi  Viktoriya  sharsharasi, 

balandligi 120 m, eni 1800 m. bu sharshara Share daryosi orqali N`yasa kwlidan Zambeziga 

suv kelib turadi. Janubiy yarim sharda yozda daryo suvi kwtariladi, qishda esa pasayadi. 

 

Materikda  kwllar  tizimi  yaxshi  rivojlangan.  Shimoliy  Afrikada  Chad,  Sharqiy 



Afrikada esa bir necha  kwllar Viktoriya, Tanganika, N`yasa, Tana, Rudol`f, Ngami kabi 

yirik kwllar mavjud. 

Savol: 

1.

 



Materik iqlimining shakllanishidagi asosiy xususiyatlar nimalardan iborat? 

2.

 



Materik iqlim mintaqa va oblastlar qanday tartibda joylashgan? 

3.

 



Materik ichki suvlarini boshqa materik suvlari ichida tutgan wrni nimada? 

 

50 


4.

 

Ichki suvlarning xalq xwjaligidagi ahamiyatini kwrsating. 



 

 

 

we 


ÀÔÐÈÊÀ

ÀÔÐÈÊÀ


ÀÔÐÈÊÀ

ÀÔÐÈÊÀ    ÌÀÒÅÐÈÃÈÍÈ

ÌÀÒÅÐÈÃÈÍÈ

ÌÀÒÅÐÈÃÈÍÈ

ÌÀÒÅÐÈÃÈÍÈ;

;

;



Ã

Ã



à   ÎÐÃÀÍÈÊ Ä:ÍßÑÛ

ÎÐÃÀÍÈÊ Ä:ÍßÑÛ

ÎÐÃÀÍÈÊ Ä:ÍßÑÛ

ÎÐÃÀÍÈÊ Ä:ÍßÑÛ    



 

27- Mavzu: Afrika materigi tabiat zonalari. 

Reja: 

1.

 

Afrika materigi organik dunyosining wziga xosligi. 

2.

 

Afrnkaning hayvonot dunyosi. 

 

 

Organik dunyosi. Materik dunyosiga inson ta`siri. 

Materikning  organik  dunyosi  wzining  xilma-xilligi bilan  farqlanadi.  Afrika  3  ta  floristik 

oblastda  joylashgan.  Uning  shimoliy  qismi  Sahroi  Kabir  bilan  birgalikda  galarktika 

oblastiga,  materikning  ekvatordan  shimolda  va  janubdagi  qismlari  paleotropik  oblastga, 

materikning  chekka  janubiy  qismi  Kapp  oblastlariga  bwlinadi.  Afrikaning  shimoliy  qismi  florasi 

bilan  janubiy  Evropa  va  G`arbiy  Osiyo  florasi  bir  vaqtda  tarkib  yupgan.  Paleotropik  oblasti 

ancha qalin bwlib, uning tarkibida Avstraliya bilan bwlgan aloqa wz aksini topgan. Yiliga 1500-

2000 mm yog`in yog`adigan ekvatorial iqlim mintaqasida podzollashgan va chirindiga boy bwlgan 

laterit  tuproqlar  tarqalgan.  Bu  joylarda  sernam  tropik  wrmonlar  rivojlangan.  Bu  wrmonlarni 

balandligi 80 m ga etadigan Fuks daraxtlari, moyli palma, vino palmalari, bahaybat seyba, kola 

daraxti kabilar yuqori yarusni tashkil qiladilar. 

Mavsumiy nam wrmonlar zonasi ekvatorial wrmonlarda shimoliy hamda janubiy  kismda 

joylashgan  bwlib,  florasining  turliligi  bilan  ajraladi.  Bu  zonada  wsimlik  dunyosi  bir  qancha 

yarusni  hosil  qilgan  xolda  keng  maydonni  egallab  yotadi.  Materikning  keng  maydonini  (40%) 

savanna va siyrak wrmonlar zonasi tashkil qiladi, wsimliklardan kwproq palma daraxti va har-har 

joyda  wsadigan  daraxt,  butalar  hamda  wt  wsimliklari  keng  tarqalgan.  Afrika  chala  chwl  va 

chwl  zonasi  boshqa  materiklarning  shunday  zonalaridan  fark  kiladi,  zona  uchun  xarakterli 

wsimliklar  endemik  wsimliklar  xisoblanadi.  Materikning  shimoli-g`arbi  hamda  sohillarida  tog` 

yon  bag`rlarida  doimiy  yashil  bargli  butazorlar  tarqalgan.  Tuprogi  jigar  rang  tuprok,  materik 

janubidagi  floristik  oblastda  Afrikaning  qolgan  qismidagi  wsimlik  turlarining  boyligi  bilan  farq 

qiladi.  Bu  zonada  butazorlar  va  vereska  gullilar  oilasiga  mansub  wsimliklar  kwpdir. 

Madagaskar  oroli  florasi Afrikadan  farq  qiladi,  chunki  bu  orol materikdan ancha  ilgari  ajralib 

ketgan.  Orolda  endemik  tur  wsimliklarning  75%i  tarqalgan.  Orolda sernam tropik wrmonlar, 

savanna va siyrak wrmonlar hamda dasht wsimliklari bor. 



Afrnkaning hayvonot dunyosi. 

Materikning  hayvonot  dunyosi  xilma-xildir.  Shimolda  shimoliy  Afrika  bug`usi,  oxular, 

yirtqichlardan sirtlon, chwl burisi, chwl tulkisi,  yovvoiy mushuklar  yashaydi. Atlas toglarida 

dumsiz  makkok  maymuni,  kemiruvchilar,  kaltakesaklar,  sudralib  yuruvchilardan  bug`ma  va 

zaxarli  ilonlar  uchraydi.  Daryo  bwylarida  timsoxlar,  yirik  tashbaqalar,  zaxarli  ilonlar  uchraydi; 

chwllarda  tuyakush,  tuvaloq,  turgaylar,  kakliklar,  boltayutar,  qora  tasqara;  savannalarda 

antilopalarning 40 dan ortik turi mavjud. Tekislik va dashtlarda bir nechta maymun turlari. 

Urmonlarda jirafalarga wxshash akkapi hayvoni, buyvol, qoplon; qush turlaridan twtining 

bir necha turi uchraydi. Madagaskar oroli faunasi wziga xos endemik turlar kwp. Yirtqichlar, 

zaxarli ilonlar, maymunlar uchraydi. Orol uchun lemur hayvoni xarakterlidir. 



Afrikada odam: ma`lumotlarga karaganda, hozirgi davrdagi odamlarning kelnb 

chikishi Afrika materigidan kelib chiqkan degan fikrlar mavjud. 

Materikning turli rayonlarida topilgan hozirgi tipdagi kazilma odamlarning qoldiqlari 

irqiy  jihatdan  bir-biridan  farq  qiladi.  Afrikada  hozirgi  vaktda  mavjud  bwlgan  asosiy  irqlar 

yukori  paleozoy  davrida  tarkib  topa  boshlagan.  Irklar  keyinchalik  neolit  davrida  bir-biridan 

fark  qila  boshlagan,  suyak  qoldiklariga  qaraganda,  shimoliy  Afrikadan  qadimgi  Evropoid 

tipi,  Janubiy  Afrikada  biskob  tipi,  Afrikaning  garbida  Sahroi  Kabir,  janubda  negroid  irqi 

keng tarqalgan. Savol: 

1.

 

Afrika organik dunyosidagi wziga xosliklar nimalardan iborat? 



2.

 

Materikdagi hozirgi ekologik muammolar nimalardan iborat? 



 

 

 

51 


wwwwrrrr 

ÀÔÐÈÊÀ


ÀÔÐÈÊÀ

ÀÔÐÈÊÀ


ÀÔÐÈÊÀ    ÌÀÒÅÐÈÃÈÍÈ

ÌÀÒÅÐÈÃÈÍÈ

ÌÀÒÅÐÈÃÈÍÈ

ÌÀÒÅÐÈÃÈÍÈ    ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ ÐÀÉÎÍËÀÑÒÛÐÛØ

ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ ÐÀÉÎÍËÀÑÒÛÐÛØ

ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ ÐÀÉÎÍËÀÑÒÛÐÛØ

ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ ÐÀÉÎÍËÀÑÒÛÐÛØ    

 

 

Reja 

1. Shimoliy Afrika tabiiy-geografik regioni va wlkalariga tavsif.  

2. Markaziy Afrika tabiiy-geografik regioni va wlkalariga tavsif.  

 

Afrikani tabiiy-geografik rayonlashtirish. 

Afrikaning  geologik  tuzilishi  va  rel`efi  bir  xil  bwlganligidan,  materikning  katta 

hududlarida  bir  xil  landshaft  saqlanib  qolganligidan  va  bu  landshaftlarga  iqlim  ta`siri 

sezilarli  bwlganligidan  materikning  tabiiy  geografik  rayonlariga  va  wlkalariga  ajratilishini 

taqazo etadi. Materik 4 ta tabiiy geografik rayonga ajratiladi: 

1.  Shimoliy Afrika tabiiy geografik rayoni: 

1)

 

Atlas tog`li wlkasi; 



2)

 

Sahroi Kabir; 



3)

 

Sudan 



2.  Markaziy (Ekvatorial) Afrika tabiiy-geografik rayoni: 

1)

 



Shimoliy Gvineya (Gvineya sohili); 

2)

 



Kongo botigi; 

3.  Sharqiy Afrika tabiiy-geografik rayoni: 

1)

 

Habashiston-Somali (Efiopiya togligi); 



2)

 

Sharqiy Afrika tog`ligi; 



4.  Janubiy Afrika tabiiy-gegrafik rayoni: 

1)

 



Janubiy Afrika yassi tog`ligi; 

2)

 



Kapp tog`ligi; 

3)

 



Madagaskar oroli; 

 

Shimoliy  Afrika:  Shimoliy  Afrikaning  deyarli  hammasi  Sahroi  Kabir  plitasi  asosida 

joylashgan. Rel`efida plitalar va yassi togliklar asosiy wrin tutadi. Errotsion shaklda taraqqiy 

etgan  regionning  kattagina  qismi  subtropik  va  subekvatorial  iqlim  mintaqada  joylashgan. 

Shuning uchun ham region 3 ta wlkaga ajratilgan: 

Atlas wlkasi: bu wlka materikning shimoliy-g`arbiy qimslarini wz ichiga oladi. Shimol 

va sharkda wlkani Urta dengizi, g`arbda Atlantika okeani wrab turadi. Wrta dengiz sohili 

bwylab  balandligi  2000-2500  m  bwlgan  burmali  tog`lar  kwtarilgan.  Ulkaning 

g`arbidagi  Arrif  tizmasi  va  sharkdagi  Tel  Atlas  tog`lari  shular  jumlasidandir. 

Wlkaning  janubida  Atlantika  okeanidan  shimoliy-sharkda  baland  Atlas  tizmasi 

chwzilgan.  Sahroi  Kabir  Atlasi  baland  Atlasning  bevosita  davomi,  Atlantika  okeani  va 

Wrta  dengiz  sohillari  uchun  yozi  quruq  va  issiq,  qishi  yumshok  va  sernam  bwlishi 

xarakterlidir.  Atlantika  okeanidan  keladigan  g`arbiy  shamollar  bu  erga  anchagina  yog`in 

olib  keladi  va  tog`larning  g`arbiy,  shimoliy  yon  bag`rlarida  hamda  sohillarida  kwproq 

tushishiga  sabab  bwladi.  Yog`in  g`arbda  800  mm  dan,  sharkda  200-300  mm  gacha  wzgarib 

boradi. Qishning wrtacha harorati +12+15S, yozda esa 24+27S gacha bwladi. Daryo tizimi 

yaxshi  rivojlanmagan,  tuprog`i  jigarrang.  Bu  erda  doimiy  yashil  chakalakzorlar, 

pakana  palma  chakalakzorlari,  yuqoriroqda  esa  ulkan  Atlas  kedridan  iborat  igna  bargli 

wrmonlar keng tarqalgan. Hayvonot dunyosi Afrika va Janubiy Evropa turlariga bwlinadi. 



Saxroi  Kabir:  Afrikaning  shimolida  tropik  chwllar  katta  maydonni  egallaydi.  Bu 

dandshaft Atlantika okeanidan Qizil dengizgacha Atlas tog`lari tutash va Urta dengiz sohilida 

Senegal  daryosining  chap  kwli  orqali  Nil  daryosi  bwyidagi  Xartum  shahriga  boradigan 

chiziqqacha bwlgan maydonni egallaydi, maydoni 7 mln. km. kv. bwlgan bu hudud umumiy 

nom  bilan  Sahroi  Kabir  deb  nomlanadi.  Bu  er  yil  bwyi  esib  turadigan  kuruk  tropik  havo 

ta`sirida  bwladi.  Iqlimi  keskin  kontinental.  Yillik  yog`in  miqdori  50  mm  dan  kam.  Havo 

doimiy  ravishda  quruq  va  changli  bwlib  turadi.  Havoning  nisbiy  namligi  25%  dan  kam. 

Wlkada  yoz  oylarida  issiq  30+50  S,  Qishda  esa  havo  ancha  salqin  va  turg`un  antitsiklon 

faoliyati  ustun  turadi.  Tuproq  katlami  yaxlit  holatda  emas.  Wlkada  1200  turdan  ortiq 

wsimliklar  mavjud.  Bu  wsimliklar  asosan  kserofit  va  efimerlardan  iborat.  Sahroi  Kabir 

hayvonot dunyosi turi kam bwlsada, son jihatidan kwp. Antilopalar, tog` echkilari bor. 

Sudan  wlkasi:  bu  wlka  deyarli  butun  materik  bwylab  g`arbdan  sharkka,  Atlantika 


 

52 


okeanidan  Efiopiya  tog`ligigacha  keng  polosa  bwylab  joylashgan.  Ulkaning  janubiy 

chegarasi  Gvineya  va  Kamerun  qirlarining  shimoliy  yon  bag`rlaridan  wtadi,  swigra 

Chad kwli bilan Nil daryosining chap irmoqlari suvayrig`ichidan wtadi. Ulka relefi hamma 

joyda  bir  xil  bwlib,  er  yuzasi  tuzilishining  asosiy  xususiyati  qalin  chwkindi  jinslar  bilan 

qoplangan.  Yog`in  miqdori  janubda  2000  mm  dan  sharqda  1000  mm  gacha  wzgarib 

boradi.  Wlkada  yillik  harorat  +20S  dan  tushmaydi.  Maksimal  harorat  +40S.  Wlkaning 

markaziy  ham  g`arbiy  qismlarida  daryo  tizimi  rivojlangan.  Daryo  vodiylarida  wsimlik 

dunyosidan  boshqalarni,  savanna  wsimliklarini  va  parksimon  holatdagi  wrmonlarni 

uchratish  mumkin.  Chad  kwli  qirgoqlarida  qamishzorlar  va  tsitrus  chakalakzorlarini 

uchratish  mumkin.  Bu  erda  xayvonot  dunyosi  saqlanib  qolgan.  Chwl  bwylarida  fillar, 

karkidonlar  uchraydi.  Bulardan  tashqari  begemotlar,  baliqlar,  antilopalar  va  xilma-xil  qushlar 

tarqalgan. 



Markaziy Afrika. Markaziy Afrika regioni sharoitining tarkib topishida uning ekvatorial 

mintaqada  va  subekvatrrial  mintaqalarning  janubiy  va  shimoliy  chekkalarida 

joylashganligi  ayniqsa  katta  ahamiyatga  ega.  Bu  erda  2  ta  tabbiy-geografik  wlka:  Gvineya 

sohidi va Kongo botig`i (atrofidagi toglar) bilan ajralib turadi. 



Shimoliy  Gvineya  wlkasi:  bu  wlka  Gvineya  qwltig`ining  pasttekisliklaridan  iborat, 

shimoliy sohili keng polosasini, shuningdek shim. Gvineya qirg`oqlarini wz ichiga oladi. 

Ulka  iqlimi  subekvatorial  iqlim  bilan  ekvatorial  iqlim  oralig`idagi  iqlimdir.  Gvineya 

sohilining  Niger  daryosidan  keyingi  eng  katta  daryosi  Volta.  Bu  wlkada  kwpdan-kwp 

kichik  orollar  bor.  Sharqda  Niger  daryosi  quyi  oqimining  vodiysi  Kamerun  tog`lari  bilan 

chegeralangan.  Bu  massivning  konus  shaklidagi  Fiko  chwqqisi  balandligi  4070  m  gacha 

bwlib,  butun  g`arbiy  Afrikaning  eng  baland  nuqtasi  hamdir.  Kamerun  massivi  yon 

bag`rlarida  10000  mm  ga  yaqin  yog`in  yog`adi.  Boshqa  rayonlarda  sohil  chizigining 

ywnalishi  va  tog  yonbag`rlarining  ekspotsiyasiga  qarab  yiliga  2000  mm  dan  3000  mm 

gacha yog`in yog`adi. 

Ulka  florasi  tarkibida  bromiliy  oilasidan  bwlgan  wtsimon  wsimliklar,  sohilning  tropik 

wrmonlarida,  shuningdek  kaktuslar  oilasining  yagona  yovvoyi  vakili  epifik  kaktusi  ham 

uchraydi.  Niger  del`talarida  Mongr`e  chakalakzorlari  bor.  Sohil  bwyidagi  pasttekislik  va 

tog`larning yonbag`rlarida sernam tropik wrmonlar mavjud. Ulkaning hayvonot  dunyosida 

maymunlar,  jumladan  shimpanze  yashaydi.  Afrika  fillari,  yirtkichlar,  antilopalar, 

qushlar va har xil sudralib yuruvchilar uchraydi. 



Kongo  botig`i:  bu  wlka  ekvatorning  har  ikkala  tomonida  joylashgan  bwlib, 

Atlantika  okeani  kirg`oqlaridan  Sharqiy  Afrika  tog`ligigacha  chwzilgan.  Shimolda  uning 

chegarasi  5°  shimoliy  kenglik  bwylab,  janubda  esa  10°  janubiy  kenglikdan  wtadi.  Kongo 

daryosi  wrta  oqimi  hamda  Kongo  havzasi  va  Afrikadagi  boshqa  daryolar  orasidagi 

suvayrig`ichlarini  hosil qiladigan  qirlar  ham shu  wlka  tarkibigi  kiritiladi.  Ulka  seryomg`ir 

va  bir  xilda  yuqori  haroratli  bwlib  turadi.  Wlka  yog`in  rejimi  Kongo  havzasining 

tekislik  qismida  1500  mm  gacha  yotadi.  Atlantika  okeani  sohilining  janubiy  qismida 

Bengal  sovuk  oqimi  ta`sirida  yog`in  miqdori  kamayib  boradi.  Yog`in-sochinning  bu  wlkada 

taqsimlanishi  kwplab  daryo  vodiylarining  mavjudligi  va  ularning  joylashgan  wrniga  qarab 

tuproq  va  wsimlik  kompleksi  xilma-xil  bwladi.  Kongo  havzasida  kwplab  sernam  va 

ekvatorial  wrmonlar  tarkalgan.  Bu  wrmonlarda  oziq-ovqat,  texnika  uchun  zarur  bwlgan 

wsimlik  turlari  keng  tarqalgan.  Wrmonlarda  palma.  seyba.  kauchukli  qizil  daraxt,  pastki 

qismida  esa  qalin  wsimliklari  bilan  kogshangan.  Wrmonlarda fillar, maymunlar, jumladan 

gorilla  va  shimpanze,  chakalakzorlarda  turli  yirtqichlar  daryo  bwylarida  begimotlar  kam 

tarqalgan. 

 

wt

wt



wt

wt 


ÀÔÐÈÊÀ

ÀÔÐÈÊÀ


ÀÔÐÈÊÀ

ÀÔÐÈÊÀ    ÌÀÒÅÐÈÃÈÍÈ

ÌÀÒÅÐÈÃÈÍÈ

ÌÀÒÅÐÈÃÈÍÈ

ÌÀÒÅÐÈÃÈÍÈ    ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ ÐÀÉÎÍËÀÑÒÛÐÛØ

ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ ÐÀÉÎÍËÀÑÒÛÐÛØ

ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ ÐÀÉÎÍËÀÑÒÛÐÛØ

ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ ÐÀÉÎÍËÀÑÒÛÐÛØ    



 

Reja 

1.

 

Sharqiy Afrika tabiiy-geografik regioniga umumiy tavsif. 

2.

 



 Janubiy Afrika tabiiy-geografik regioniga umumiy tavsif

 

 

SharqiyAfrika. Janubiy Afrika. 

Sharqiy  Afrika:  bu  region  materikning  boshqa  qismlaridan  tox  rel`efining  ustun 

 

53 


turishi  va  ularning  xilma-xilligi  bilan  ajralib  turadi.  Sharkiy  Afrika  rel`efining 

parchalanganligi, er pwsti yoriqlarining taraqkiy etishi, kadimgi va hozirgi jarayonlarning 

kuchliligi  bilan  boshqa  wlkalardan  ajralib  turadi.  Region  materikning  har  ikkapa  qismida 

joylashgan. Region relefining xilma-xilligi va tog`liklarning  past-balandliklari  va  atmosfera 

tsirkulyatsiyasining  turlicha  ta`siriga  olib  keladi  va  xilma-xil  landshaftlarni  vujudga 

keltiradi. Sharqiy Afrikada materikning asosiy suvayirg`ichi joylashgan bwlib, materik yirik 

daryolarning  asosiy  qismi  mana  sha  xududdan  boshlanadi.  Afrikaning  ana  shu  hududida 

Efiopiya togligi, Somali platosi va Sharkiy Afrika tog`ligi yaqqol ajralib turadi. 



Efiopiya-Somali wlkasi: bu wlka g`arbda Oq Nil botig`i bilan chegaralanadi, shimoli-

sharq,  sharq,  janubi-sharkiy  qismlari  esa  Qizil  dengiz,  Adan  qwltig`i  va  Hind  okeani 

sohilidan  wtadi.  Wlkaning  janubiy  chegarasi  Rudolf  kwlining  shimoliy  va  sharqiy 

qismlaridan  wtadi.  Efiopiya  tog`ligi  va  Somali  platosiga  yog`inni  asosan  Hind  okeanidagi 

mussonlar keltiradi. Wlkada yillik yogin mikdori 1000 mm dan ortiq. Tog`li rayonlar hisobga 

olinmaganda  yillik harorat bir xil wrtacha +20 S dan tushmaydi. Maksimal harorat +40+50 

S  ga  etadi.  Efiopiya  tog`ligidan  chuqur  vodiylar  hosil  qilgan  serostona  daryolar  oqib  wtadi. 

Bu  toglikda  qalin  ekvatorial  wrmonlar  tarqalgan  bwlib,  bu  wrmonlarda  bananlar,  palmalar, 

kauchukli  liana  wsimliklari  keng  tarqalgan.  Wlkada  hayvonlarning  yirtqich  turlari  kwp 

miqdorni tashkil etadi. 



Sharqiy Afrika tog`li wlkasi: ekvatorning har ikkala tomonida joylashgan Afrika  

platformasining      eng    harakatchan,      tektonik      jihatdan,      eng      aktiv      qismi  hisoblanadi. 

Ulka  g`arbda  tog`lik  Kogno  botig`i  bilan,  sharqda  Hind  okeani  sohili,  janubda  Zambezi 

daryosining  quyi  oqimi,  shimolda  esa  Rudol`f  kwlidan  wtadi.  Bu  wlkaning  katta  qismi 

janubiy  yarim  sharda  joylashgan.  Iqlimining  tarkib  topishida  ekvator  yaqinida 

bwlganligadan  tashqari  nisbatan  katga,  rel`efning  past-balandliga  hamda  Hind  okeanining 

ta`siri  sezilarli  bwladi.  Harorat  balandlikka  kwtarilgan  sari  pasayib  boradi.  Tog`lik 

hududlarda  2000  m.  dan  balandda  kor  yog`ishi  va  ZZOOm.  balandlikda  doimiy 

muzliklarning  mavjudligi  bilan  ajraladi.  Zambezi  daryosi  va  Hind  okeaniga  kuyiladigan 

daryolar  wlkaning  baland  toglaridan  boshlanadi.  Tog  rel`efining  xilma-xilligi  iklimning 

wlkaga  turlicha  ta`sir  etishi  tuproq  va  wsimlik  dunyosining  xilma-xil  bwlishiga  olib 

keladi.  Savanna  va  siyrak  wrmonlar  1200m.  balandlikda,  sernam  wrmonlar  ZOOOm 

balandlikda  wtloklar  tarqalgan.  Hayvonlardan  fillar,  maymunlar,  jirafalar,  karkidonlar, 

zebralar,  antilopa  va  buyvollar  keng  tarqalgan.  Daryo  havzalarida  timsoh  va  begimotlar 

uchraydi. 

Janubiy  Afrika:  Materikning  suvayirg`ich  platolaridan  janubda,  Kongo  va 

Zambezi  daryolari  havzalari  orasida  joylashgan  hamda  Atlantika  va  Hind  okeanlari  bilan 

wralib  turgan  janubiy  qismi  rel`efida  yassi  togliklarning  kwpchiligi,  iqlimning  ancha 

qurukligi bilan ajralib turadi. 

Materik  janubiy  qismining  deyarli  xammasini  Janubiy  Afrika  yassi  tog`ligi  tabiiy 

geografiya  wlkasi  egallagan.  Janubi  -  g`arbdan  unga  Kapp  wlkasi  yondoshgan.  Janubiy 

Afrika  qirg`oqlari  yaqinidagi  katta  Madagaskar  oroli  alohida  tabiiy  geografik  wlkani 

tashkil etadi. 



Janubiy Afrika yassi tog`lari: Bu wlka regionning deyarli hammasini tashkil etadi. 

Wlka rel`efida sineklizalar va bu sineklizalarni wrab turuvchi surilmalar sistemasi mavjud. 

Wlka  rel`efi  wzining  xilma-xilligi  bilan  ajralib  turadi,  Mana  shu  rel`ef  sistsmasida  turli 

foydali kazimalar tarqalgan. 

Ulk ani n g  but un  sh arki y  ch ek kasi  Hin d   okeani  tom oni dan   esadi gan 

Mozambik iliq oqimi ta`sirida bwladi. Tog`larning sharqiy qismida yog`in mikdori kwp 

bwladi.  Wlkaning  eng  qurgoqchil  qismi  g`arbiy  sohildagi  Nolib  chwlidir.  Atlantika 

okeana  sohiliga  Hind  okeanidan  keladigan  nam  havo  massalari  etib  kelmaydi.  Lekin 

Bengala  sovuq  oqimining  ta`siri  doimiy  ravishda  bwladi.  Ulkaning  katta  qismida 

yog`inning  kamligi  oqar  suvlar  xususiyatlarida  wz  aksini  topadi.  Wlkaning  eng  yirik 

diryolari  Oranjevaya  va  Limpapo  hisoblanadi.  Wlkaning  yogin  kwp  tushadigan  shimoliy 

va  sharqiy  chekkalarida  tropik  va  subtropik  wrmon  wsimliklari  asosiy  wrin  tutadi. 

Wrmonda  akatsiya,  palma  va  tikanli  butalar  uchraydi.  Faunada  materikda  mavjud 

hayvonlarni uchratish mumkin. 



Ka p p   to g `l i g i :  M a yd o n i   j i x at i d an   Afri k an i n g  en g  k i ch i k   wl k as i  

h i s o b l a n g a n   b u   x u d u d   o k e a n   s o h i l i d a   y o z i   k u r u k   s u b t r o p i k   w l k a d a  

joylashganligi,  relefi  past-balandligi  bilan  xarakterlanadi.  Kapp  tog`lari  sistemasi 

Afrikaning  janubi-g`arbiy  va  janubiy  soxili  bwylab  bir-biriga  parallel  chwzilgan  wrtacha 

baladlikdagi tizmadan iborat. 

Wlka iqlimi wrta dengiz tipli bwlib, yog`in mikdori turlicha. Iqlimda 750mm. dan ortiq 

yogin  tushmaydi.  Kapp  tog`lari  wsimlik  dunyosida  xilma  -xillik  seziladi.  Bu  erda 


 

54 


mayda bargli butazorlar, siyrak wrmonlar va murakkab gullilar keng tarkalgan. 

Madagaskar:  bu  orol  Afrika  kirg`oqlari  yaqinidagi  yirik  materik  orol  bwlib, 

maydoni 590 mln. km

2

 ni tashkil etadi. Orol materikdan mezozoy erasida ajralib chikqan. 



Shuning  uchun  orol  strukturasi,  rel`efi  va  iklim  sharoiti  materikning  quyi  qismlariga 

wxshashdir. 

 

wy

wy



wy

wy 


ÀÂÑÒÐÀËÈßÍÛ

ÀÂÑÒÐÀËÈßÍÛ

ÀÂÑÒÐÀËÈßÍÛ

ÀÂÑÒÐÀËÈßÍÛ;

;

;



Ã

Ã

à   ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ



ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ

ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ

ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ    ÓÐÍÛ

ÓÐÍÛ


ÓÐÍÛ

ÓÐÍÛ, 


, ÒÅÊÒÎÍÈÊ ÒÓÇÈËÈØÈ ÂÀ ÐÅËÅÔ 



ÒÅÊÒÎÍÈÊ ÒÓÇÈËÈØÈ ÂÀ ÐÅËÅÔ 

ÒÅÊÒÎÍÈÊ ÒÓÇÈËÈØÈ ÂÀ ÐÅËÅÔ 

ÒÅÊÒÎÍÈÊ ÒÓÇÈËÈØÈ ÂÀ ÐÅËÅÔ 

ÕÓÑÓÑÈßÒËÀÐÈ

ÕÓÑÓÑÈßÒËÀÐÈ

ÕÓÑÓÑÈßÒËÀÐÈ

ÕÓÑÓÑÈßÒËÀÐÈ    

 


Download 1 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling