bet	3/14
Sana	25.02.2017
Hajmi	1 Mb.
	#1215

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 14

Evrosiyoning ichki suvlari

Orollarni qwshib hisoblaganda, Evrosiyo xududida hosil bwladigan yillik oqim 16

ming km'ga yaqin, ya`ni butun Er shari daryolari yillik yalpi oqimning yarmidan salgina kam

xolos. Okim qalinligi bwyicha Janubiy Amerika Evrosiyodan oldinda turadi.

Eng kwp oqim (1500mm dan ortiq) subekvatorial va ekvatorial mintaqalar, ayniqsa

Zond arxipelagidagi orollar, swngra Xindixitoy bilan Xindistonning g`arbi va Ximolay tog`ining

markaziy qismi uchun xarakterlidir. Boshqa mintaqalardan yalpi okimning bunday yuqori

kwrsatkichlari Yapon orollari, Al`p tog`lari va Skandinaviya tog`ligining ayrim rayonlarigagina

xosdir. Xuddi shu regionlardagina katta maydonlarda yillik oqim 1500mm dan kam, biroq

bOOmm dan ortikdir. Evropaning katta qismidan, Shimoliy va sharqiy Osiyoda yillik oqim

200mm dan bOOmm etadi. Pireney yarim oroli, Dunay tekisliklari, Sharqiy Evropa tekisligi wrta

qismining uncha katta bwlmagan maydonlarining yillik oqimi 200mm dan kam, ya`ni butun

kuruklikdagi wrtacha mikdordan bir oz kam. Urta Osiyo va Markaziy Osiyo, quyi Hind havzasi,

Eron tog`ligi hamda Arabiston yarim orolining juda katta hududida yillik oqimning kalinligi

50mm dan kam, buning ustiga kwpgina rayonlarda oqimning kalinligi 15mm dan ortmaydi.

Evrosiyoning daryolari Atlantika, Shimoliy Muz okeani, Tinch va Hind okeanlari xavzasiga

kiradi. Materikning chekka qismlari, ayniqsa g`arbiy, sharkiy va janubiy -sharqiy qismlarida suv

tarmoqlari zich bwlib, ularga eng yirik daryo sistemalari kiradi.

Materikning ichki va janubi - garbiy rayonlarida er usti suvlari deyarli ywk, binobarin,

ularning suvi okeanga oqi§ bormaydi. Evrosiyo umumiy maydonining 30% dan

ortig`ini ichki oqim hududlari tashkil etadi. (Orol - Kaspiy berk xavzasi ham shu

jumlaga kiradi).

Iqlim kontinentalligining g`arbdan sharkka tomon orta borishi daryolar rejimida

ham aks etadi. Daryolarning hammasi kishda 2-3 haftadan to uch oygacha muzlab qoladi. Suv

sarfi eng kwpayib, daryolarning twlib oqishi bahorga twgri keladi, chunki ular tog`lardagi

qorning erishiga bog`liqdir. Yozning oxiriga borib, kuchli bug`lanish sababli daryolarning

suv satxi ancha pasayadi, birok daryo suvlarini kwllar tartibga solib turishi tufayli daryolar

juda sayozlanib qolmaydi.

Hindixitoy va Hindiston yarim orollari daryolari sernam fasl bilan quruq fasl

wrtasidagi keskin tafovut hamda yilning quruk faslidagi kuchli bug`lanish sababli ekvatorial

mussonlar esadigan davrda twlib toshib oqadi va ba`zan qurg`oqchil davrda deyarli kurib

qoladi. Musson iqlimi ayniqsa Hindiston daryolari - Saluin, Irovadi va boshqalar bilan

tog`lardan boshlanadi va ularda garchi yozi maksimum aks etsada, har holda nisbatan bir

me`yordagi oqimga ega. Qutbiy orollar qoplama muzlanish tipi va qor chizig`ining pastdan

wtishi bilan xarakterlanadi. Shpitsbergen orolida qor chizig`i wrta hisobda dengiz satxidan

ZOOm balanddan wtadi. Bu erdagi muzlanish qalqonsimon muzliklardan iborat bwlib,

ulardan dengizga katta muz tog`lari surilib tushib, sinadi. Qor chizig`i 700 m dan YuOOm

gacha balanddan wtuvchi Islandiya orolida katta muzlanish markazi bor. Bundan yuqorida

tog` massivlari firn maydonlari bilan koplangan bwlib, ulardan kwpdan' - kwp daryolarga suv

beruvchi muzliklar har tomonga tarqalgan.

Qor chizig`i 700m dan-1900m gacha bwlgan Skandinaviya tog`larida kattagina

muzlanish mavjud va zich daryo tarmoqlarini twyintiradi. Al`p tog`larida kor chizigi 2500

- 3200m gacha kwtariladi; ular - Evropadagi vodiy tipidagi eng katta tog` muzlanishi

markazidir. Evropadagi yirik daryolar (Reyn, Rona, Po, Dunayning irmoqlari) shu vodiy

muzliklaridan boshlanadi. Qor chizig`i balandligi Qoraqurum va Kunlunda 5000-5500m.

Shimoliy tog`larda 4500-5000m. Muzliklar 400m dan pastga tushmaydi. Qoraxurumda

ba`zi muzliklarning uzunligi bOkm ga etadi: Ximolay tog`lari janubiy yonbag`ridagi

muzliklarshshg maksimal uzunligi - 26km, Sharqiy Tyanshanda qor chizig`ining balandligi

3700m va eng katta muzlikni uzunligi 40km ^isoblanadi.

Daryo va kwllari

Materikning turli twyinish manbaiga ega bwlgan rejimi murakkkb va xalq-

xwjaligida eng katta ahamiyatga molik kagta daryolari maxsus ta`riflanishni taqazo etadi.

Dunay—xorijiy Evropaning eng katta daryosidir. Uning uzunligi 2850km,

xavzasi maydoni 817 ming km', quyilishi qismidagi yillik wrtacha suv sarfi

6430m'/sek. Dunay daryosi Shvartsval`d massividan YuOOm balandlikdagi ikki

irmoqdan boshlanadi. Dunay daryosi 200m dan ortiq bwlgan sertepa qirlar hamda

platolardan oqadi. Dare oqimining Vena shahrigacha bwlgan qismi Dunayning yuqori

oqimi deb ataladi. Dunayning wrta oqimi Vena shahridan boshlanadi. Dunay daryosi

Urta Dunay pasttekisligini avval geografik kengligi bwylab, swngra esa meridional

ywnalishda kesib wtadi. Pasttekislik qismida havo sovuq bwlib turadi va qor

yog`adi. Yoz, ayniqsa uning ikkinchi yarmida issiq keladi, Dunay har yili qiska vaqt

bwlsada, har holda qish oylarida muzlaydi. Bahorda korlar erigach suv satxi eng baland

kwtariladi. Dunayni pasttekislikdagi Balta deb ataluvchi qayri juda kengdir. Daryoning

asosiy wzanida kwplab tarmoqlar va wzanlar bor. Dunay Qora dengizga kuyilaverishda

uning wzani del`tada bir kancha wzanlarga bwlinib ketadi. Bu wzanlar girlo deb ataladi.

Faqat wrta wzan, ya`ni Sulin Girlosidagina kema qatnay oladi.

Qolgan ikkitasida kwplab sayozliklar va qum markazlar borligidan kema katnay

olmaydi. Dunay suv ywlida wzanini wzgartirish, twg`rilash, tozalash va farvaterni

chukurlashtirish yuzasidan katta ishyaar olib borilmokda.

Reyn— xorijiy Evropaning eng yirik daryolaridan biridir. Uning uzunligi bosh

irmogining kuyilishidan boshlab hisoblanganda 1320km, maydoni Maas daryosining

havzasi bilan birga 251800km. Urtacha yillik oqimi quyi oqimlarda 2500m

/sek ga

teng. Reyn Al`p tog`larda 2000m balandlikda ikkita tog` daryosining qwshilishidan

boshlanadi.

Reynga yirik irmoklar: kjori oqimida Aara wrta oqimida —Nekkar, Mayn, Lan,

Zig, Rur, Mozel kelib quyiladi. Reynda suv satxi wzgarib tursada, umuman olganda

barcha fasllarda sersuv bwlib, undan kema qatnovida butun yil bwyi foydalanish mumkin.

Reyn xorijiy Evropaning ichki rayonlarni Atlantika okeani bilan bog`lovchi kema

qatnaydigan muhim daryodir.

Rona— Evropaning Urta dengiziga quyiluvchi eng katta daryosidir. Uning uzunligi

-812km, havzasi maydoni 98000 km

. Ronaning bosh irmoqlari Al`p tog`laridan boshlanuvchi

Reynning bosh irmoqlari yaqinida joylashgan: birok u keyinchalik qarama-qarshi tomonga oqib,

Jeneva kwliga borib quyiladi, Rona Lion shahri yaqinida tik janubga buriladi va unga eng yirik

irmog`i —Sona swngra zsa Izer Dyurans hamda Markaziy massivdan oqib tushuvchi irmoqlari

quyiladi. Rona daryosi Wrta dengizga quyilishida del`ta hosil qiladi. Asosiy daryoning rejimiga

Sona juda katta ta`sir kwrsatadi: u yil bwyi, ayniqsa qishki mwl-kwl yoginlar davrida, twlib

oqadi. Yozgi va qishki maksimumning bir-biriga kwshilib ketishi shuningdek, Markaziy

massivdagi yomg`irlar tufayli kuzgi suv kwpayishi Ronaning wrta va quyi oqimida yil bwyi

daryo sersuv bwladigan sharoit yaratadi. Rona daryosi yuqori okimida kanal orqali Reyn daryosi

bilan tutashtirilgan bwlib, bu xol uning kema qatnovidagi ahamiyatini yanada oshiradi.

Yantszi-Osiyo daryolari orasida eng kattasi va dunyodagi eng azim daryolardan

biridir. Uning uzunligi —5530km havzasi maydoni—1726ming km\ wrtacha suv sarfi

22000m/sek - Yantszi Tibet tog`ining markaziy qismida muzliklardan boshlanuvchi kwpdan-kwp

daryolarning wzaro qwshilishidan hosil bwladi. Daryo twlib oqqanda ba`zi kwllar juda

kattalashib ketib, eng past joylarni suv bosadi. Yantszi daryosi Sharkiy Xitoy dengiziga

quyilishida taxminan 40 yilda 1km ga wsuvchi del`ta hosil kiladi. Yantszi uning irmoqlari

suvidan dalalarni sugorishda keng foydalanishadi.

Kullari —Evrosiyoda kwllar kwp, ular paydo bwlishi katta-kichikligi va suv rejimiga

kwra xilma-xildir. Bir tipdagi kwllar geologik tuzilishi. rel`efi va iqlimning ma`lum sharoiti

bilan belgilanuvchi kwlli oblastlarga guruhlashtiriladi.

Evrosiyoning kwplab tog` sistemalari uchun muzlik-tepalik va muzlik kwllari

xarakterlidir: bu jihatdan Al`p tog`lari alohida ajralib turadi. Al`p tog`laridagi dunyoga mashhur

kwllarning wrnida neogen davrida tektonik vodiylar hosil bwlgan, swngra esa tog`lar

yonbag`ridan tushib kelgan katta-kagta muzliklar bu chukurlikni wzgartirgan. Al`p

tog`laridagi kwllardan Jeneva, Boden, Tsyurix, Majore, Komo, Gardo eng mashhurdir.

Evropadagi eng katta va eng yosh tektonik kwl—muzlanish davridan keyin sayozrok

grabenda xosil bulgan Balaton (Vengriyada) kwlidir.

Evrosiyoning kwpgina yirik kwllarida kema katnamaydi. Umuman olganda

materikning daryo va kwllari bir tekisda tarqalmagan. Bundan tashqari ichki suvlar

materikdagi mavjud davlatlarning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishda aloxida axamiyatga

egadir. Lekin bu daryo va kwllar yuqori darajada ifloslanib borilmokda Savol:

Materik iqlimini shakllanishida nimalar asosiy omil hisoblanadi?

Ichki suvlariga nimalar kiritiladi va ularga ta`rif bering?

yyyy

ÅÂÐÎ

ÅÂÐÎÑ

ÑÑ

ÑY

YÎÍÛ

ÎÍÛ

ÎÍÛ;

;

;Ã

Ã ÒÓÏÐÎ¹

ÒÓÏÐÎ¹

ÒÓÏÐÎ¹ ÓÑÈÌËÈÊ

ÓÑÈÌËÈÊ

ÓÑÈÌËÈÊ ¹ÀÒËÀÌÈ ÂÀ

¹ÀÒËÀÌÈ ÂÀ

*ÀÉÂÎÍÀÒ

*ÀÉÂÎÍÀÒ ÄÓÍßÑÛ

ÄÓÍßÑÛ

Materikda tropik va wsimlik dunyosining tarqalishi.

Materik xayvonot dunyosining wziga xosligi.

Materik tabiatini muxofaza kilish.

Tuproq va wsimliklari

Evrosiyoning Golarktika florasi tarkibida qadimiy issiqsevar wrmon florasi elementlari

materik xududida kaynazoy erasining birinchi yarmidagi muzlik qoplanishi hosil qilgan umumiy

sovish davriga qadar tarkib topgan. Wrmon florasi elementlari asosan okean bwyidagi ikki

sektorda - Atlantika bwyi va Tinch okeani bwyi sektorida saqlanib qolgan. Materik ichki

rayonlari Florasi va tuproq-wsimlik qoplamining neotektonik shakllanishida materikning

janubdagi tog` sistemalarining neotektonik kwtarilishi natijasida iqlimning sovib ketishi va

keyinchalik kuruklasha borishi katta ahamiyatga ega. Qutbiy arxipelag Shpitsbergenning

muzdan xoli joylarida arktik-tundra zonasi tarqalgan. Uning wsimliklari mox (ywsin), lishaynik

va sidora koplam hosil qilmaydigan kwp yillik past wtlar: toshyorar, qutb kwknorisi va ba`zi

gallagulli wt wsimliklardan tarkib topgan.

Sust podzollashgan yoki trof gleyli tuproqlarda pakana qayin va rezavor butalar wsadigan

tipik tundra, Skandinaviya yarim oroli va Finlandiyaning shimolida, sharkda esa Evropa kismi

hamda Sibirning shimolida tarkalgan xududlar hisoblanadi. Xorijiy Evropa Skandinaviya yarim

oroli bilan Finlandiyaning katga qismigina bargli wrmonlar bilan qoplangan. Ular tekisliklarni

egallab yotadi va Skandinaviya tog`lari yonbag`riga wtib, shimolda 400-500m, janubda 900m

balandlikka chiqib boradi. Igna bargli wrmonlar Evropaning shimolida taxminan 67° shim.,

kenglikkacha yoppasiga tarkalgan. Shimolda gleyli aloxida podzol tuproqlar eng kwp tarkalgan.

Ularning xammasi kimyoviy tarkibi va strukturasi sababli uncha unumdor emas.

Aralash .wrmonlar g`arb va janubga tomon bargli wrmonlarni daraxtlari turiga qarab bir

nechta turga bwlish mumkin; dub-qayin, dub (eman) - buk va qayin wrmonlari.

Xorijiy Evropaning chimli podzol va wrmon qwng`ir tuproqlardagi keng bargli va aralash

wrmonli rayonlarda azaldan aholi zich yashaydi, bu erda dehqonchilik va chorvachilik

rivojlangan.

Tuproq qoplami yoppasiga tarqalmagan quruk toshloq oxak toshli yonbag`rilarda

birmuncha kserofit wsimlik qoplami bilan xarakterlanadi. Bu wsimliklar qoplami dukkakdoshlar,

labguldoshlar, landaqdoshlar oilasiga kiruvchi siyrak va pakana butalar hamda yarim butalardan

iborat.

G`arbda bunday wsimliklar koplami turiga, Bolqon yarim oroli va Kichik Osiyoda frigana

deb ataladi. Ularning turli tarkibi bir-biridan ancha farq qiladi. Xorijiy Osiyoda mw`tadil mintaqa

chwllari yozi jazirama issiq, qishi sovuq, yog`inlar mikdori 200mm dan oshmaydigan, biroq

asosan 700mm dan kam yog`inlar yil davomida bir tekis tushadigan va tuproqni atigi 0,5m

namlaydigan keskin kontinental iqlim sharoitida rivojlanadi. Chwl wsimliklari va tuproqlari

nihoyatda xilma-xildir, chunki grunt sharoiti rel`ef yoki namlanish sharoitida salgina wzgarish

tuproq hamda wsimliklarning wzgarishiga olib keldi. Osiyo chwllarining eng qimmatli wsimligi

saksovuldir. Undan wtin sifatida foydalaniladi, yosh shox-shabbasi tuya uchun ozuqa hisoblanadi.

Oq saksovul qumlarni mustahkamlash uchun ekilsa, qora saksovul shwrxok erlarda wstiriladi.

Nhoyatda boy va xilma-xil floraga ega bwlgan Evrosiyo kwplab madaniy va foydali,

yovvoyi wsimliklarning vatanidir.

Bu wsimliklar-javdar, bug`doy, tariq, grechka, sholi kwpgina dukkakli ekinlar-

ildizmevalar, choy butasi, shakarqamish dorivor wsimliklar nixoyatda kwp

xushmanzara wsimliklardan iborat.

Hayvonot dunyosi.

Evrosiyoning katta shimoliy qismini Golarktika zoogeografik oblastiga; kichik janubiy

qismi esa Xind-Malaya va Efiopiya oblastlariga kiradi. Bular wrtasidagi chegara shunday

wtkazilganki, Xindiston va Xindixitoy yarimorollari, Tayvan`. Filippin va Zond orollari Xind-

Malaya oblastiga kiradi. Arabiston yarim oroliniig janubiy qismi Afrikaning katta qismi bilan

birga Efiopiya oblastiga kiritiladi.

Mezazoy oxirida butun Evrosiyo turli-tuman fauna vujudga kelgan rayondan iborat

bwlgan: bu fauna tuxumdan kwpayadigan va xaltali sut zmizuvchilar, ilon, toshbaka va boshqa

xayvonlardan tarkib topgan. Platsentar (ya`ni yuqori) sutemizuvchilar, ayniqsa yirtqichlar, tuban

sutemizuvchilar janubga Afrika va Avstraliyaga chekingan. Ular wrniga kaynazoy erasida

Evrosiyoning katta qismini egallagan xartumli hayvonlar, tuya, ot, karkidonlar tarqalgan.

Iqlimning sovishi Evrosiyoda og`ir iqlim sharoitga moslashgan xayvonlarning tarkalishiga

olib kelgan. Mamont va boshqalar mana shunday xayvonlardir. Osiyoda kaynazoy erasi

davomida iqlim sharoiti uncha kwp wzgarmagan sharqiy qismida muzlikdan oldingi kwpdan-

kwp xayvonlar saqlangan. Bundan tashqari, Sharqiy Osiyoda Golarktika bilan Xindiston-

Malayya zoogeografik almashinuvi rwy bergan. Sharqii Osiyoda ywlbars, yapon makagi va

boshqa shu kabi tropik formalar shimolning eng ichkarisiga kirib borganlar.

Evrosiyoning barcha qismidagi tundra faunasi ayniqsa bir xildir. Tundrada eng kwp

tarqalish tirik sutemizuvchi hayvon shimol bug`usidir. U Evrosiyoda yovvoyi xolda deyarli

uchramaydi, bu Evrosiyoning shimolidagi eng kam tarqalgan va qimmatli uy hayvonidir.

Tundra zonasi uchun qutb tulkisi, lemming va oq-quyon xarakterlidir. Quruqlik qushlardan ok

kaklik bilan tundra kakligi va otqulok va sufiturkay eng kwp tarqalgan. Tundraga qisqa yoz

davrida jwja ochish uchun kwp suv kushlari: chayka (baliqchi qush), wrdak, g`oz, oq qushlar

uchib keladi. Chistik va chayka odatda qoyali baland kirg`okka in qwyib, tuxumini toshli

jarliklarning raxiga va teshiklarga kuyadi. Qushlar bunday joylarda yuz minglab yig`ilib kush

bozorlarini hosil qiladi.

Evrosiyoning shimoli qirgoq bwyi suvlar, daryo va kwllari balikka asosan losos oilasiga

kiruvchi baliqlarga boydir. Muzlik davrida hozirgi tundra wrnida mamont, junli karkidon,

yovvoyi kwchqorlar yashagan. Hozirda ularning qoldiqlari qazilmalardagina topilmokda.

Ba`zi joylarda (masalan Shpitsbergen orollarida) Amerika Arktikasidan keltirilgan yovvoyi

qwchqorlar boqib kwpaytirilmokda.

Evropa wrmonlarida bir vaqtlar kwplab yirik sut emizuvchi hayvonlar yirtqichlar

hamda wtxur hayvonlar yashagan va ular gwsht yoki qimmatbaho mwynasi uchun ovlangan.

Ulardan ba`zi xayvonlar turlari, deyarli butunlay kirib yuborilgan yoki qwriqxonalardagina

uchraydi, boshqalari hozirgi vaqtgacha keng tarqalgan.

Urmon faunasining eng xarakterli vakillari - ok ayiq, zubr, kosulya bug`ining bir turi - asl

bug`i, rasomoxa, wrmon suvsari, wrmon sassiqkwzani, laska, yovvoyi mushuk, tulki,

tipratikan, oqkuyon va rusak quyondan iborat.

Tekisliklarda butunlay uchramaydigan qwng`ir ayiq, tog`larda ayniqsa Karpat

tog`laridahxozir ham yashaydi. Endilikda tog` hayvonlari turlaridan sirena va tog` echkilari

xamda sug`urlarni kwrsatib wtish lozim.

Markaziy Osiyoda yirtqichlar tuyoqlilarchalik xilma-xil emas. Tog`larda kor barsi-ibris,

kwng`ir ayiqning tabiatga xos kenja turi va bwri yashaydi. Deyarli hamma joyda tulki, oddiy

bwri, latcha va chiyabwri uchraydi.

Tekisliklarda ham, tog`li rayonlarda ham turlariga va soniga kwra

kemiruvchilar: qwshoyoq, kuyon, sug`ur, yumronqoziq, pishuxa, qumsichqon va dala sichqonlari

va boshqalar juda kwp.

Savol:

Materikada qanday tuproq va wsimlik turlari tarqalgan?

Materik faunasining wziga xos tomonlari va tarqalish ariellari nimadan iborat?

uuuu

ÅÂÐÎÑÈ

ÅÂÐÎÑÈY

YÎÍÈÍÃ

ÎÍÈÍÃ

ÎÍÈÍÃ Ò

Ò!

!ÁÈÈÉ

ÁÈÈÉ

ÁÈÈÉ ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ

ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ

ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ ÐÅÃÈÎÍËÀÐÈ

ÐÅÃÈÎÍËÀÐÈ

Reja:

Materikni tabiiy geografik rayonlashtirishning ahamiyati.

2.

Shimoliy va G`arbiy Evropani tabiiy geografik rayonlari.

3.

Wrta Dengiz bwyi soxili

Materikni tabiiy geografik rayonlashtirishning ahamiyati

Evrosiyo maydonining nihoyatda katta ekanligi, uning geologik-tektonik tuzilishi va

orografiyasining murakkabligi, okeanning ta`siri shimoliy yarim sharning barcha iqlim

mintaqalarida joylashganligi materik hududiy bwlinishining murakkabligiga olib keladi. Materik

ichkarisidagi Shimoliy muz okeaniga ochik juda katta tekislik va yassi tog`liklarda termik sharoit

hamda namlanish, ular bilan bog`lik holda esa biokomponentlar ham shimoldan janubga tomon

asta-sekin wzgarib boradi. Evrosiyoning Atlantika bwyi qismidagi tabiiy sharoitning qaror

topishida va hududiy bwlinishida uning okeanga yaqinligi hamda okean ustida xosil bwlgan havo

massalarining juda parchalangan kuruklikka ta`siri eng katta ahamiyatga ega. Arktika va

subartikaning Evrosiyo sektori - Shimoliy Muz okeanining Evrosiyoda shimoli-g`arbda va

shimolda joylashgan orollari tabiatning bir qancha umumiy belgilariga ega.

Bu umumiylik ularning Arktika va subarktika mintaqalarda joylashganligi bilan

bog`liq. Bu hudud tabiatining tafovutlari esa ularning paydo bwlishi, strukturasi va rel`efi,

shuningdek qaysi sektorda, joylashganligi bilan bog`lik holda yuzaga kelgan Shpitsbergen

arxipelagi -76,5° va 80,5° sh.k lar orasida joylashgan orollar guruhidan iborat bwlib, horijiy

Evropadagi birdan-bir arktika oblastidir.

Arxipelagning maydoni - 62 ming kv

. U asosiy G`arbiy Shpitsbergsn oroli. Shimoli -

Sharqiy er oroli va bir qancha kichikrok orollardan iborat. Ularning xammasi paydo bwlishiga kwra

materik orollari bwlib, kaynazoy erasining ikkinchi yarmiga qadar Evropani Grenlandiya bilan

tutashtirib turgan quruqlikdan iborat bwlgan.

Shditsbergenning er yuzasi burmalangan proterozoy va kuyi poleozoy jinslaridan tarkib

topgan: bu jinslarning ba`zi joylarda toshkwmir davri, mezozoy va kaynazoy eralarining tarkibida

toshkwmir zapaslari bwlgan gorizontal yotqiziqlari kwmib yuborgan. Shpitsbergen

konlaridan toshkwmir qazib olish XX asr boshlaridan beri mavjud.

Arxipelagning muzdan xoli erlarini tundra egallagan, bu erda buyi 20 sm.dan oshmaydigan

pakana tol va qayinlar uchraydmi: yozda butakwz, qutb kwpkarisi, g`azakwt bark urib ochiladi.

Katta maydonlarni torfzorlar egallaydi. Arxipelag faunasining turlari kam, lekin shunday bulsada,

bu fauna tarkibi ba`zi bir qimmatli ov hayvonlari bor; bular - xavo rang pesets (kutb tulkisi), oq

ayiq, shimol bug`usi. 20 yillar oxirida Shpitsbergenga muskus xwkizi keltirilgan edi, u xozir

qwriqlanmoqda.

Yozda Shpitsbergen sohillariga juda kwplab qushlar uchib keladi.

Shpitsbergen-Arktikaning evropalik aholi yashovchi eng shimoliy rayonlardan biri,

orol aholisi asosan kwmir qazib olish, kisman esa ovchilik bilan shug`ullanish uchun kwchib

kelgan.

Islandiya-oroli Atlantika okeanining shimoliy kismida, Shimoliy qutb doirasi bilan

63"25'shim. kenglik orasida, Shpitsbergendan ancha janubi-g`arbda joylashgan.

Islandiyaning maydoni-103 ming km. Islandiya oroli qirg`oklari yaqinidan

mayda orollar bilan birgalikda Islandiya Respublikasining hududini tashkil etadi. Savol:

Tabiiy-geografik rayonlashtirish qanday amalga oshirilgan?

Nima uchun geografik wlkalar farqlanadi?

Download 1 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 14

O`zbekiston Respublikasi Xalq talimi vazirligi Ajini1z nomidagi Nukus davlat pedagogik instituti