O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
Download 0.82 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- XVIII-XIX asrlarda qoraqalpoq xalqining ta’lim-tarbiyaviy fikrlari. REJA q
q. q-e mavzu adabiyotlari w. K.Mambetov. !yyemgii qaraqalpaq a’debiyati. Nukus-qouy e. Oltin Urda va uning kulashi
Muammoli savollar. XIV-XV asrlarda qoraqalpoq xalqining ijtimoiy va siiyosiy ahvoli . Sipira jirovning ta’lim-tarbiyaviy qarashlari. Asan qaygi yoshlar tarbiyasi haqida. Jiyrenshe sheshen ta’lim-tarbiyaviy ffikrlarini qanday ifodalagan. Yoshlarning nutq madaniyatini kutiarishda chechanlik so’zlarning ahamiyati.
Turan tekisliklarida, Orol atroflarida joylashgan kuchmachi pecheneg qavmlarni hozirgi olimlarimiz O’rtasidagi qaroqalpoq xalqining tiklanichining asosi deb hisoblaydilar. Pecheneklarning qipchoqlar bilan aralashuvi Chingizxon (qwwe) bosib olmastan oldin yuz bergan edi. Oltin Urda davrida pecheneklar o’zlarini qoraqipchoqlar deb atashgan. Turk tillarining kupchiligi shu vaqtda hukmronlik qilgan qipchoq tilining ta’sirida qipchoq tillarii gruppasi: qozoq, qoraqalpoq, qirg’iz, o’zbek, nug’ay, bashkurd, tatar tillari Dashti qipchoq ahli arosida keng tarqalgan. Chingizxon O’rta Osiyoni bosib olgach, o’zi bostirib kirgan erlarini bolalariga bulib berdi. Chingizxonning tung’ich ug’li Jujiga O’rta Osiyo erlari berildi. Bu tarixda Oltin Urda xonligi deb otaldi. Juji olamnan utgach ug’li Batixon bulib kutarildi. Shundan kelib Oltin Urdaning poytaxti Saray Batiy qilib belgilandi. XIV asrning birinchi yarmida bu shahar Berkaxon asos solgan Saroy Berkag’a kuchirildi. Oltin O’rda va Nug’oyli davrida bulardan tashqari O’tror, Buxora, Kashkar, Bolasogun, O’zgan, Talas kabi shaharlar madaniyat uchoqlariga aylandi. O’tror va kuchmachi O’rta Osiyo xalqlaridagi XVIII asrdan beri tarqalgan islom dinini mugul bashkaruvchilarining kabul qilishi natijasida islom ta’limotiga xos bulgan tartiblar O’rta Osiyodagi utroklashgan mugul xalqlariga yangi odob-axloq va madaniy qoidalar sifatida kirgizildi. Oltin O’rda xonliging ish qog’ozlari mug’ulcha, turkcha, uygurcha yurgizilgan. Mug’ul xonlarining musulmanloshuvlarining xonlikka islom dini bilan bir qatorda islom madaniyatining kirib kelishini ta’minlaydilar. XIV asrda saray Berkada yashagan olimlardan biri Gali Mahmud yoshlarga odob-axloqdan ta’lim beruvchi o’zining {Naxjal Faradis} asarini yaratdi. Majlisiyning, Sayfulmalik Ismoyilning {Umli Kamol}, Sa’diyning {Guliston} asarlari, bundan tashkari hind xalqining pedagogik mehnati bo’lgan {Kalila va dimna}, Axmad Yassaviyning {Hikmatlar}, Sulayman Bakirganiyning {Oxir zamon}, Rabg’uziyning {Kissai ul anbiyo} va boshqa kitoblar Oltin O’rda xalqlari arosida keng tarqalgan.. Qoraqalpoq xalqining orasida bugungu kungacha saqlanib qolgan {Edige}, {Alpomiis}, {Qoblan} va boshqa bir qancha qahramonlik dostonlarini shu davrda yuzaga kelgan Nug’ay xonligi XV asrning y0 yillari tashkil topgan, poytaxti Saroy Chik edi. Nug’ay xonligini Mangit urugidan chiqqan Nug’ay botir boshqargan. Nug’aylar dastlab millat sifatida tan olinmagan bulsada tez aroda xalkaro aloqalarda asosiy urinni egallab oldilar. Nug’ayliklar orasida birdamlik, hamjihatlik, odamgarchilik, mehmndustlik kabi hislatlarni uzida mujasamlashtirganlar. Ular o’z qonun-qoydalarini ishlab chiqqanlar. Nug’oylilar davrida kuchib yuruvchi kuchmachilar mol boqib kun kurish, utroklashuvni uzoq vaqtgacha suzib quydi. Bu vaqtlarda qoraqalpoq xalqining ta’lim-tarbiyaviy fikrlari yoshlarni tarbiyalash dasturlari Oltin Urda va Nug’oyli davrining buyuk shoirlari Sipira jirov, Asan qayg’i, Jiyrenshe va boshqa donishmandlarining yuzaga kelishiga sharoit yaratib berdilar. O’lar o’zlarinig asarlarida, termalarida ta’lim-tarbiya borasida qimmatli fikrlarini bildirdilar.
adabiyotining buyuk mumtoz shoiri. Qoraqalpoq yozuvchilari maktabining asoschilaridir. Kavkazga nomi Itildan (Volga) Don daryosigacha, Orol dengizidan Kaspiygacha, Qrimdan Kavkazgacha bulgan xududlarda keng tarqalgan. Jirov Chingizxonning O’rta Osiyoni bosib olish davridan Tuxtamisxon davrigacha Mangishloq atroflarida Nug’ay paytaxti Saroy Chikda yashagan. O’z umri haqida {Garringman} da bayon qilgan. Oltin Urdadagi Tuxtamisgacha bulgan oy xonni ko’rgan. Xonlar tuplongan yig’inlarda o’zining pandu-nasihatlari ifodalangan termalarini aytgan. Shoir qi0 yosh umr kuradi. Shoiir yashagan davrda jirovlik hunarini kursatib, oltin O’rdaning ko’p xalqlarini kezadi. O’ning o’zi aytgandek, kurmagan yurti yuq edi. Jirov Oltin O’rda xalqlari millatlariiga bulinmagan davrida qipchoq qavmidan chiqqanligi uchun shu davrdagi barcha xalqning sevimli shoiri bulib hisoblanadi. Shoir har bir xonning jamiyatni, xalqni boshkarish siyosatini, ularning o’z-aro yashash sharoitlarida xalqdan talab qilingan odob- axloq talablarini, elagi obodonchilik ishlarni baholab boran. Ayniqsa, ishki jamiyatlik, turmushlik masalalarda xonga aql berib, mamlakat ishlariga arolashib, insonlar xulqini yaxshilash orqali yaxshi jamiyatni shakllantirish kontseptsiyasi ob:ektiv turda ta’lim-tarbiya masalasiga diqqatini berdi. Bu esa uning o’z hunarini ko’rsatishga xonlar saroyida xalq oldida hamma vaqt pand- nasihat beruvchi qatorlarining kuylanishinda kurindi. U yaratgan adabiy meros ichida {Edige} dastoni katta ahamiyatga ega. Og’iz ayg’oq, til tayg’oq{ she:rida hayotda yaxshi va yomon kunlar borligini uqtirib utadi. Sipira jirovning {Atanga nalet Kenjembay} deb boshlanuvchi she:rida jamiyatning boshqarishidagi ba’zi bir odamlarning qilmishlari haqida qalam tebratadi. Shoir {Qarshiiga qushning bolasi}, {Oy bilan quyoshning ulgani} deb boshlanuvchi qushiqlarida bolalar taqdiri, bolalarining tarbiyalanib voyaga etishida ota-onasining xizmatlarini, hayotdan dakki emasliklari uchun yoshligidan har tomonlama shakllantirish, kattaga hurmat, kichikka izzatli bulishni, xalqqa xizmat etishni urgatish zarurligini ta’kidlaydilar. Ota-ona farzandlarini shunday fazilatli qilib tarbiyalashmasa, bola katta bulganda xur buladi. Jirovning fikricha, bu ota-ona uchun ulim bilan barobar. {Ota onaning o’lgani, Bolaning xo’rlik kurgani Shoir insonning kelajagi yoshlar ekanini nazarda tuib har bir ota uz bolalariga yoshligidan aql, hunar urgatishi farz ekanligini, yillar utgach farzandlarga bergan aql va tarbiyasi uziga aks qotishini uqtiradi. Sipira jirov {Bir deganda ne jamon} deb boshlanuvchi qushig’ida jamiyatda bola tarbiyasi ishlarining asosiy uzagi bulgan ikki masalaga diqqatini qaratadi. q. Bolani aqlli, bilimli qilib tarbiyalash w. Qizlarga odob-axloqdan saboq beriish.
A s a n qayg’i. Qaroqalpoq xalqining yana bir buyuk donishmondlaridan biri Asan Sabit ug’lidir. Asan tahminan qeu0 yilda tug’ilgan. Otasi ovchi bulib Asan o’ndan erta etim qoladi. Onasi Salixaning qo’lida tarbiyalanadi. Ko’p qiyinchiliqlar kurib voyaga etadi. Asan qaroqalpoq, qozoq, nug’ay xalqlarida o’z qushiqlarini ko’ylab taniladi. Asanga {qayg’i} laqabi insonlarning yashash qiyinchiliklariga insonparvarlik tuyg’ulari bilan qayg’urishi kuchli bulgani uchun berilgan. Bu nom uning o’zgacha insonparvar bulganligidan dalolat beradi. Shoir {Qirda kiyik o’tlagan}, {Ey xon men aytmasam bilmaysang} deb boshlanuvchi qushiqlarida xonlar o’rtasida o’z-aro urush-janjallarni qoraylaydi. Dunyoqarashida islom ta’limatiga suyangan. Asan jamiyatlik pedagogik qarashlarida yoshlarga geografik bilimlarini, erga mehr quyish bilan birga chiroyli so’zlashga urgatishni ham aytib o’tdi. Yoshlarni so’zga chechan qilib tarbiyalash haqida kerakli fikrlar aytadi. Asan yoshlarga jugrofiyalik tushuncha bergan geograf-sayoxatchi edi. Asan ijtimoiy hayotni ham o’z asarlarida chetda qoldirmadi. Xonlarning cheksiz jabr zulmini aks ettiruvchi she:rlar ham yaratgan. {Xalqing qanday chidaydi, Baloday kelgan bu ishda} deydi. Shoir yoshlarni bolalik chog’idayoq o’qitib qobiliyatli qilib tarbiyalash kerak deydi. Asan ta’lim-tarbiya berish, hunar urgatish ishlarini bolaning kichkina vaqtidan boshlab tarbiyalash tarafdori bo’ldi. Jaslay hunar bilmasang, O’lg’aygach hunar bilmaysang...deb yozgan edi. Asan odam nasliga tortmaydi deydi. Odamlarning qadr-qimmatiga otadan qoladigan obrusiga qarab baholash notug’ri xulosalar keltirib chiqaradi deydi. Shoir yoshlarning aql, bilim egallashida oqsoqollarning katta xizmati borligini tushunadi. Insondagi aqllilikka ega bulish, bu ularning donishmandligi deb biladi. Taza inson hasil so’z, oy tubine jatadi. Shoir ilm urganish farzligini aytar ekan, ustozga shoir O’rtasidagi munosabatlarni yoritib beradi.. Ilmim jurttan asti dep, Ke4essiz so’z baslama, deydi. Har bir ishni ko’pchilik bilan maslahatlashib qilmoq zarur-deydi. Shoir odamlar orasida dustlik tuyg’ulariga e:tibor berib, do’stlik-hayot qiyinchiliklarini engishda insonga kerak deb yozadi.
Do’stga yoman so’zlama, Do’stinga yomon so’zlasang, O’zingni o’zing urganing Shoir kechirimli sabr-:oqatli bulish lozim deydi. Ashio’ dushpan, artinan T6sip ketsen qa’ytedi Asan insonlarni bardamlikka chaqiradi. Ayniqsa, yoshlarga o’z erkini aqllilik bilan boshqarib {O’sek so’zge o’sh bolma} deb yozadi. Shoir insonlarning o’z-aro aloqalarini yaxshi muamolada deb tushundi. Janjallashish gohida odam haq bulsa da yaxshi emasligini aytdi. Eregisip urispa, seniki jo’n bosada Ati4 shiqpas durisqa, Minezi jaman adamg’a, Endi qaytip aylanma. Asan Sabit ug’lining ko’p umri saroyda, xonning maslahatchisi vazifasida utkazilgani ma’lum. Uning bu lavozimi ta’lim-tarbiya haqidagi fikrlariga, el arosida keng tarqatilishida katta ahamiyatga ega buldi. Asan bilimsiz xalqni bilimli, donishmond boshliqlar boshqara oladi deb uyladi. Shuning uchun bolalarni yoshligidan bilimli, aqlli, kasb-hunarli qilib tarbiyalash lozim deydi. Ustozning o’z shogirdlariga chin dildan mmehr quyishini, tug’ri bilim berishini, maslahatsiz ish olib bormaslikni talab qildi. Insonning yaxshi inson bulib etishishida nasllikning ham ahamiyati katta deb uylaydi. Asan yoshlar tarbiyasida ularning yaxshi dustlar orttirishi, dustga sodik, vatanparvar, ota-onaga mehribon bulib etishishlari uchun katta ta’lim-tarbiya zarur deydi.
hayotida aytishuvlar kuplab bulib turar edi. Chechanlik hunari xuddi shunday aytishuvlarda shakllanib chiqqan. Xalqda chechanlikning, biylarning yana aybdorlarning tarafini olgan, chechanlik so’zlar dov-janjallardagina zarur bulib qolmay yoshlarning kundalik uyin-zavqlarida majlis va yig’inlarida keng tarqalgan. Yoshlar hazl-mutoyiba bilan o’zlarining yig’inlarini qiziqarli qilib o’tkazganlar. Bulardan zavqlanganlar estetik tarbiya olganlar. {Aydos biy} poemasida Jiyrenchening kata so’z ustasi ekanligi ma’lum buladi. Jiyrenshe Dashti Qipchoqning Sozaq shahrida dunyoga kelgan. Jiiyrenshe chechendegi bilim bilan uqimishlilik uning jamiyatdagi ishlarida xonga maslahatguy bulishiga erishuviga olib keldi. Uning dunyoqarashiga odamlar orasida uning o’z-aro muamolasida odob-axloqning shakllanishi muhim urinni egallaydi. Shoir ota-ona farzandlarining tarbiyachisi, g’amxurlik bilan tarbiyalash uning vazifasidir deydi. Ona oilada bolani yaxshi tomonlarini shakllantirishi, bolada namuna buladigan hislatlarni rivojlantirishi kerakligini uqtiradi.
XVIII-XIX asrlarda qoraqalpoq xalqining ta’lim-tarbiyaviy fikrlari. REJA q. XVIII-XIX asrdagi maktab va ta’lim-tarbiya w. Kunxojaning ta’lim-tarbiya haqidagi fikrlari. e. Ajiniyoz Qosibay ug’lining pedagogik qarashlari r. Berdaqning ta’lim-tarbiyaviy fikrlari.
Tayanch tushunchalar. Madrasa, mudarris, ustoz, odob-axloq.
Adabiiyotlar. Nq-e mavzudagi adabiyotlar. K.Mambetov. Ajiniyoz. N-qoor. Sahra bulbili. N-qoor J.Urinbaev. U.Aleuov. Berdaqti4 jamiyetlik pedagogikaliq koz-qaraslari.
XVIII-XIX asrdagi qoraqalpoq shoirlari o’z ijodlarida yoshlarning uqib bilim olishi, odobli inson bulib kamolga etishishlarini bosh maqsad qilib olganlar. Shu maqsadda xalq orasida ko’pgina maktab madrasalar tashkil qilishga uringanlar. Xiva shahri qoraqalpoqlar uchun eng
yaxshi madaniy markazga aylangan edi. Uning ko’pgina madrasalarida qaroqalpoq xalqining yoshlari ta’lim olganlar. Xalq orasidagi bilimdon kishilar maktab va madrasalarda etishib chiqqan. U paytda har bir ota-ona o’z farzandini, faqat ug’il bolalarnigina emas, balki qizlarni ham maktab yoshiga etgandan keyin maktabga berib o’qitishi shart edi. Bolalarni bilim darajasiga qarab ajratganlar. Maktabga kelgandan keyin ularni eng biriinchi kalim qaytarishga urgatganlar va oyatlarni yodlatishgan. Shundan keyin gina harflarni urgatganlar. Harfni endi urganayotgan o’quvchilarni {abjadxonlar} deb ataganlar. XIX asrda qaroqalpoq xalqining dunyoga tanilishida Qaraqum ishon madrasasining vazifasi katta bulgan. Kunxoja va Berdax shoirlar ham ushbu madrasada ta’lim olganlar. Madrasalarda dars borasida ma’lum darajada o’qituvchilar tomonidan pedagogik tamoyillar bilan talabalar yuzaga keltirilgan. Maktab madrasalardagi fanlar izchil holda olib borilgan. O’quvchilarning mustaqil o’qish va fikrlashiga katta e:tibor berilib, urgangan narsalarini xotirasida saqlab qolish nazarda tutiladi. Qoraqalpoq xalqining :ta’lim-tarbiya haqida fikrlari tarixida Kunxoja Ibrayim ug’lining urni kattadir. U XIX asrdagi qaroqalpoq shoirlarining ustozi hisoblanadi. Kunxoja dastlab Moynoqdagi Yangidaryo elatida maktab madrasada, keyin Qaraqum ishon madrasasida ta’lim oladi. Shu paytdagii og’ir sharoitga chidagan Kunxoja madrasadagi o’qishni oxirigacha davom ettiradi. Shundan sung maktabda o’qituvchi bo’lib iishlaydi. Kup izlanishi natijasida shoir darajasiga kutariladi. Kunxoja yashagan davrda qaroqalpoq xalqining madaniy iqtisodiy ahvoli qiyin edi. Xiva xoni Muxammad Amin xonlik qilgan davrda qushni ellar bilan urush kuchayadi. Urushga ishlatilgan harajatlarni xalqqa soliq solish orqali undirganlar. Xiva xoni xalqni avvalgidan ham battar eza boshladi. Kunxoja xalqning ahvoli qiyinlashib, yosh bolalarning kasalga chalinib, bevaqt olamdan ko’z yumayotgani va xonlik tomonidan g’amxurlik kursatish kerakligiini bayon qilib {Etimning haqini eb quymang} she:rini yozadi. Ayniqsa, Kunxoja yoshlarning maktabda bilim olish darajasi nihoyatda pastliini, yoshlarning ta’lim olishi uchun sharoit yuqligini sezadi. Shu sababli u Qaraqum ishon madrasasida o’qigan paytda ustozlari urgatgan ta’lim-tarbiya tajribalari asosida o’z qishlog’i Yangi daryoda maktab tashkil qilib qiloq bolalariga kup yillar davomida ta’lim berib, o’qituvchilar kasbi bilan shug’ullanadi. Natijada uning ta’lim-tarbiyaga bulgan tajribasi ortadi. Kunxoja o’zining jamiyatga bulgan pedagogik qarashlariga ajralmas bir qismi sifatida, insonning ta’lim-tarbiya masalasiga katta etibor beradi. Shoir o’zining {Mening ug’lim}, {Ug’lim vafot etganda} va boshqa she:rlarida tarbiyaning qaysi turi bulishidan qat:iy nazar uni bolalarda yoshligidan boshlab shakllantirish kerak deydi. U yana turmushda molparast insonlar insoniylikdan kura boylikni ustin kuyadilar. Ular oilasida o’z farzandlarini insofsiz qilib tarbiyalaydilar. Ularning boyish maqsadidagi urinishlarini, xalqning ish haqinsini tug’ri taqsimlamagan, bu berilgan yoman tarbiyadan ekanini tushuntiradi.Farzandga qanday tarbiya bersang shunday holatda degan fikrlarini keltirib utadi. Yoshlarning yaxshi, axloqli bulib shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillardan biri jamoat ekanligini va shu bilan bir qatorda tarbiyaning naslga ham ta’siri borligini aytadi. Shoir yomon xulqni yoshlarni qayta tarbiyalash oqali yaxshilar qatoriga qushish mumkinligiga ishonadi. Shu sababli yoshlarning aqlli bilimdon bulib dunyoga tanishiga alohida e:tibor qaratadi. {Mening ug’lim} she:rida ota-onalarga qarata har bir oila o’z farzandinig aqli qilib tarbiyalash kerak degan fikrini aytadi. Kunxoja Qaroqalpog’iston va Qozog’iston ulkalarida mudarris bulib ishlagan vaqtlarida o’zi ta’lim sirlarini chuqur bilishni va uni maktab madrasadagi ta’lim oluvchi yoshlarga urgatishni o’z oldiga maqsad qilib quydi. Kunxoja yoshlarning aqlini rivojlantirish uchun ta’lim beruvchi ustozlarning vazifasiga alohida e:tibor qaratadi. Shoir yashagan davrda maktablarda matematika, tarix, diniy darslar, adabiyot, til va boshqa darslar utiladigan edi. Kunxoja turmush tajribalarini tuplagan yoshi ulug’ odamlarning tinch, bemalol hayot kechirishi uchun mmehnat qilish zarurligini aytadi. Yoshlarni mehnat qilishga, mehnatni sevishga tarbiyalashga, har bir isnnon o’z mehnati bilan non topishga urganishi kerakligini bayon qiladi. Halol mehnat baxt daragi, deya nasihat qiladi. Kunxoja yoshlarni mehnatdan bosh tovlamaslikka, mehnatdan faqat rohat, uzaro birlashib jamoa bulib ishlashga urgatish kerakligini qayta-qayta ta’kidlaydi. Yoshlarga Vatanni sevishga urgatishga hamda yosh paytidan boshlab shakllantirish , xalqi uchun doim tayyor turishi kerak, dean fiikrlarini aytadi. Har bir ota-ona o’z farzandi haqida aytadigan so’zi: {Mening uglim emas, u xalq ug’li} edi degan mazmunda bulishini talab qiladi. Shoir yoshlar tarbiyasida xalqni dushmandan saqlab, o’z xalqining g’amini ylashni bosh masala qilib quyadi. O’z vatanini bosqinchilardan saqlab qolishga urinmagan farzandlarning nimaga keragi bor deydi. Ushbu tushunchalardan kelib chiqqon holda Kunxoja pedagogik nuqtai nazardan yoshlarni o’zaro do’stlikka, birodarlikka tarbiyalash masalalariga katta e:tibor beradi. Kunxoja yoshlarni diyonatli, tug’ri so’z, adolatli qilib tarbiyalashni birinchi masala qilib quyadi. U yoshlarni sir saqlay olishiga buning jamiyat uchun ham katta ahamiyati borligini aytadi. U yoshlarning sabr-toqatli bulishi haqida ham fikrlar aytgan. Sabr-toqatli va qiyinchilikka bardam berish , uylanib ish qilish insonlarni buyuklikka eltadi. Ayniqsa aql bilan ish qilish sabr qilining asosiy belgisi ekanini ta:kidlab utadi. Kunxoja {Unutmasman} qushig’ida yoshlarning og’ir qiyinchiliklarga bardosh berish kerakligini nasihat qilib {sabr toqatli bulishining hayotda yashash uchun foydasi ko’pligini, yoshlar tarbiyasida buning alohida e:tiborga olish lozim} ligini tushuntiradi. U yoshlarning sog’- salomat usishi haqida ham bir qancha ma’lumotlar keltirgan. Insonlarning yaxshi sog’-salomat bulishi baxtli hayot kechirishning bosh maqsadi va xalqi uchun xizmat qilishida ham ahamiyati katta ekanini nazarda tutib, yoshlarning sog’lom usishi uchun tug’ilganidan boshlab tarbiyalashning tarafdori buladi. {Mening ug’lim} she:rida farzandning tug’ri usib ulg’ayishi uchun eng birinchi bor bolani vaqtida ovqatlantirish kerak deydi. Kunxoja yoshlarga estetik tarbiya berishda musikaning xizmati katta ekanligini uktiirgan. {Qobiz} she:rida musiqa insonning og’ir turmushini engillashtiradi, kelajak sari etaklaydi, deydi. Qoraqalpoq xalqining mumtoz shoiri Kunxoja Ibroyim ug’li ta’lim-tarbiya haqidagi fikrlarida xalqning farovan hayot kechirishi uchun yoshlar ta’lim-tarbiyali bulichi kerak, deb kuylaydi. Tarbiyaning ta’sir qilishiga ishonadi va yoshlarning kamolga etishini, ayniqsa, ta’limni rivojlantirishni, dunyoni tanishni, yoshlarning bilimdon, uqimishli bo’lishini takror-takror aytadi. Ularni maktablarda ta’lim olishga undaydi. Shoirning ta’lim-tarbiya haqidagi fikrlari yoshlar tarbiyasi uchun hozirgacha o’z ahamiyatini yuqotganicha yuq. XVIII-XIX asrdagi qoraqalpoq xalqining atoqli shoiri, butun O’rta Osiyoga mashhur, bilimdonligi bilan ko’zga tashlangan Ajiniyoz Qosibay ug’lining qaroqalpoq adabiiyoti va pedagogika tarixida urni katta. U Amudaryoning Orol dengiziga yaqin erda o’rtahol oilada dunyoga keladi. Onasi Nazira va otasi Qosibay o’z davrining etuk insonlaridan edi. Bulajak shoir dastlab boshlangich ta’limni diniy maktabda oladi. Onasi vafot etganidan keyin tog’asi Elmurod axun uni shogirdlikka olib, o’z maktabida tarbiyalaydi. Qobiliyati bor Ajiniyozga u islom qoydalarini urgatish bilan cheklanib qolmasdan har xil ilm sirlarini urgatadi. Natijada bulajak shoir qadimgi grek madaniyatini, sharq xalqlarining tillari, adabiyotlari buyicha bir qancha bilim tuplaydi. Sharq adabiyotlari klassiklarining ijodi Ajiniyozda shoirlik iste:dodini uygotadi. Yoshligidan o’z bilimini ko’pchilikka sezdira boshlagan Ajiniyoz Xivada Maqtumquli ta’lim olgan Sherg’azixon madrasasida uqiydi. Uqimishli yosh shoir ayrim dunyoparastlarga yoqmaydi. Uning mashhur so’zlari ularni tashvishga soladi. Oqibatda xalqdagi ichi qora odamlar Ajiniyozni {qasd qilgan} degan tuhmat bilan ayblaydi. Bunga chiday olmagan Ajiniyoz o’z yurtidan chiqib ketadi. Shunday voqealarning ta’siri Ajiniyozning dunyoga kuz qarashini, fikrini boyitadi. Insonlarni odobli qilib tarbiyalash orqali jamiyatni yaxshi tomonga surish mumkinligini uylaydi. Ajiniyoz xalqning kelajagiga , bolalar taqdiriga o’zgacha diqqat qiladi. Uning fikricha har bir ota-ona farzandini {kunglimning quvonchi, jigarbandim} deb qadrlashi kerak, deydi. Farzand tug’ilganida tarbiyaga muhtoj bulib tug’iladi. Farzandning aqlli, hunarli bo’lishida tarbiyaning ta’siri bor. Insonlarning tarbiyasi va biologik rivojlanishi bir xil bulmaganligi kabi, ularning aqllari, xulqlari ham teng emas. Bu fikrni bayon qilish maqsadida shoir {Hamma teng bulgan emas} she:rini yozgan. Shoir bolani qanday tarbiyalasang, shunday ulg’ayishini aytadi va bolani avvaldan odobli bulishiga urgatish kerak, deydi. Yoshlikda berilgan yomon tarbiya ulgaygach asosiy xulqqa aylanib ketadi. Shuning uchun ham Ajiniiyoz {Kurdim} she:rida yoshlarni yomon xulqli bulish oqibatining dastlabki choralarini izlashni, insonlarning bir-biriga tarbiyaviy ta’sir qilishi muhimligini ham urtaga tashlaydi. Ayniqsa, shu davrda insonning yaxshi yomon, aqlli aqlsiz bulishi nasliga bog’liq, deydi. Buning uchun yoshlarning birinchi tarbiyachisi- oilaning yaxshi, totuv bulishini talab qiladi. {Yigitlar} she:rida oiladagi ota-onalarning o’zlari odobsiz, bir-birini hurmat qilmasa bu ulg’ayib kelayotgan yosh farzandigan ta’siri kuchli ekanini aytadi Ajiniiyoz maktab tashkil qilish, xalqni bilimdon bulishiga chaqirib, ta’lim mavzusiga bog’ishlab bir qancha she:rlar yozgan. Kelajakda etuk inson bulib etishadi va ota-onasining el- yurt oldidagi obrusi ortadi. {Axmoq bulsa tug’kan ug’ling, umring zimistonga aylanar} deb farzandini aql-farosatli qilib tarbiyalash birinchi navbatdaa ota-onaning javobgarli ishi deb qaraydi. Shoir yoshligidan aqlli bulib tarbiyalangan inson kelajakda har qanday, ayniqsa o’z bilimi orqali ko’pgina masalalarni tug’ri echadi, buyuklikka etishadi degan fikrlarni keltiradi. Shuning uchun Ajiniyoz {Yaxshi} she:rida {Yul bilmasang, yul surangiz bilganlardan} deb ko’pni ko’rgan tajribali insonlarning yoshlarga aql urgatishda xizmati katta ekanini e:tirof qiladi. Ajiniyoz maktab madrasaning xizmati bilan vazifasini alohida baholaydi. O’qish joyini yoshlarni ulug’ olim qilib etishtiradigan ustaxona, deb hisoblaydi. Uning fikricha har bir ustoz o’zidagi bor bilimini shogirdlariga urgatishi lozim. Agar ta’lim beruvchi odamlar etishmasa yoki maktab ta’lim-tarbiya ishini lib boruvchi mudarissiz qolsa bu eng qiyin hol. Ta’lim olish uchun yoshlarning ko’pchilik vaqtlari maktabda utishini, mashqlar ishlashi, erinmasligi, ta’lim yulidagi qiyinchiliklarga bardosh berib urganganlarini vaqti-vaqtida takrorlab, har xil kitoblarni o’qib, tushunchalarini chuqurlashtirishni eslatadi. Turmush sharoitidan ayrim insonlarning ta’lim hunar urganishdan kura kun kurishi tirikchilik g’amiga tushib ketishini notug’ri deb hisoblaydi. Har qanday sharoitda ham ta’lim-tarbiya olish, hunar urganishidan bosh tortmaslik kerak deydi. Shoir ta’lim olgan Xivada qizlar bilan ug’il bolalar alohida uqitilardi. Ajiniyoz bunday urf- odatlarga qarshi chiqadi va o’zi tashkil qilgan maktabida ularni aralashtirib uqitadi. Shoir bolalarning sovodini chiqarishniing qulay tomonlarini izlaydi. Birinchi navbatda yoshlarga arab harflarini oson o’zlashtirishga yordam berishni uylaydi. U yozishga urgatmay, faqatgina yod olishni urgatadigan maktablarning bolalarni savodli qilolmasligini anglaydi. Ajiniyoz o’qish paytida bolalarning aniq tushina olishi uchun ta’limning kurgazmali bo’lishini ma’kullaydi. U bilimning miyada saqlanib qolishi uchun bolalarga urgatilgan ta’limni te-tez takrorlatib turish tarafdori buladi. Uyga vazifasini suraganda yod olishi emas, balki tushunmaganini o’z fikrlari bilan aytib berishni talab qilgan. Shoir maktablar uchun o’qituvchi tayyorlashga ham katta ahamiyat bergan. U kishiga qiziqishi bor, bilimli yaxshi o’zlashtirgan ayrim shogirdlariga tarbiya ishlarini olib borish tajribalarini urgatgan. Shoir
o’quvchilarni o’qitish tajribalarini egallab, o’z zamonidagi ustoz mullolarning yoshlarni o’qishni bilmagani uchun va boshqa sabablarga kura durra urishini xato , tarbiyani tug’ri yuzaga olmaslik deb hisoblaydi. Farzand odob-axloqli bo’lib tarbiya olmasa, ota- onani hurmat qilmaydi, ularning nasihatlariga quloq solmaydi. Shu sababli odob axloqli bo’lishni yoshlarga qayta-qayta ta’kidlaydi. Ajiniyozning pedagogika tarixidagi fikrlari hozirgi zamon yoshlarni odob, insofli qilib tarbiyalashda katta ahamiyatga ega va u pedagogika tarixini rivojlantiruvchilardan biridir. Uning ta’lim-tarbiya haqidagi fikrlari sharq xalqlarining boy dasturiiy ahamiyatga ega. Berdax qaroqalpoq xalq pedagogikasi va sharq klassik fikrlari bilan chambarchas bog’liq. Berdax qaroqalpoq xalqining madaniy turmushida qaroqalpoq adabiyotining asoschisi bulib hisoblanadi. Uning asarlari o’ziga xosligi bilan faqat qaroqalpoq shoirlari orasidagina emas, balki O’rta Osiyoda ham ko’zga yakkol kurinadi. U haqiqiy gumanist-demokrat, xalq manfaatlarini uylaydigan shoirlardan biridir. Berdax qiwu yili Amudaryoning Orol dengizi atrofida dekxon oilasida dunyoga kelgan. Boshlangich ta’limning ahvoli yaxshi emasdi, ko’proq diniy-gumanitar fanlar o’qitilar edi. Berdax ota-onasidan bevaqt ajraladi va etimchilikda hayot kechiradi. U qiyinchiliklarga bardosh berib maktabni tugatgandan keyin Qaraqum ishon madrasasida ta’lim oladi. Bu erda diniy
ta’limotlarni urganish bilan bir qatorda arab madaniyatini, mifologiyasini, grek falsafasini urganadi. Berdaxning dunyoga qarashining shakllanishida Firdavsiyning {Shoxnoma}, {Yusif va Zulayxo} dastonlarining ta’siri katta bulgan. Firdavsiy podsholar haqida {Shoxnoma} dastonini yaratgan bo’lsa Berdax shunday shakldagi podshohlar haqidagi {Axmoq podsho} dostanini yaratadi. Shoir hayoti davomida Navoiydan ham kup narsalarni urganadi va o’z asarlarida keltirib o’tadi. Berdaxning fikricha insn o’z aqli tufayli har xil narsalarni ishlab o’zini-o’zi ta’minlaydi, dunyoni yanada kuproq urganishga urinadi. Shu aql tufayli jamiyatdagi barcha masalalarni echish mumkin, deb yaxshi jamiyat aqlning kuchi bilan tiklanadi deb uylagan. Yashab turgan jamiyatni yaxshilash uchun insnlarni insofli, yaxshi xulqli qilib tarbiyalash lozim degan fikrlarni aytadi.
Shoir ta’lim-tarbiya haqidagi fikrlarining ichida tarbiyaning maqsadi, vazifalari, ota- onaning roli, naslning, jamoatning ta’siri, qayta tarbiyalash, tarbiyadagi jismoniy jazoning xatoligi, ug’il va qizga alohida tarbiya berish kabi asosiy masalani olga surdi. Farzandni tarbiyalashdan bosh maqsad uning kelajakda xalq uchun xizmat qilishdir. Buning uchun ularning tarbiyasiga kata e:tibor bilan qarashni eslatadi. {Bolalarim} she:rida o’z farzandlarini iliq gaplar bilan yaqshi tarbiyalaganini o’rnak qiladi . Shunday qilgandangina farzand ota-onasini hurmat qiladi, butin vujudi bilan ularning ishlarini davom ettiradi deb farzand oldiga ham {ota-onangni qadirla, vafot etgancha yaxshi so’zla } degan katta vazifalarni qo’yadi. Shoir farzandni yaxshi tarbiyalashning daslapki belgilaridan biri yoqimli ism qo’yish dep xisoplaydi. Bu masalada qaysi jinsdan bo’lsa ham maslaxatlashib qo’yishni, qo’yilgan ismning ma’nosi bolaning ta’rb:yalanishi ushin yaxshi ta’sir ko’rsatilishini ham xisobga olishni ko’rsatadi. Berdaq ta’rbiyada ustozlarining ham vazifasiga katta axamiyat beradi. Ustoz yoshlar oldida odob- axloqli, mehribon,i insofli, har tomanlama yaqshi bo’lishi kerak, aks holda o’z shogirdlarigi yaxshi xulqlarni o’rgata olmaydi, deb shu davrdagi ba’zi bir mullalarning yoshlarni yaxshi xulqli qilip ta’rbiyalay olmayotganini aytadi. Bazi bir ustozlar bolalarga o’rnak bo’ladigan ish qilish o’rniga, o’zlari yomon ishlar bilan shug’ullanadi, bu shu ustozlardan ta’rbiya olayotgan bolalarga salbiy ta’sir qilishini va o’z davrining mullalariga ta’lim-tarbiya ishini yaxshilashini katta vazifa qilib qo’yadi. Berdaq ta’lim xalq uchun foydasi ko’pligini aytib, faqat o’z xalqining bilimlarini o’rganish bilan cheklanip qolmastan qo’shni elatlarni ham foydali bilimlarni o’rganish kerak, edi. U til o’rganish masalasida inson yetti xalqning tilini bilish kerak. Til o’rganish bilan insonning bilim darajasin ortishini va boshqa xalqlarning ilimlarini o’rganish kerak deb ta’kidlaydi. Berdaq o’z xalqining tarixini, boshdan o’tgan voqealarini bilishni, bular to’g’risida yashlarga tushuntirish kerakligini o’qtiradi.Bu fikrini {Oqibat} {O’ylan shoir o’tgan kunni , ota- bobo ketgan kunni} deb tasdiqlaydi. {Shajira} xalq tarixi haqidagi kitob ekanligini aytadi. Berdaq gaplashganda {siz} {biz} degan jumlalarga etibor qilishini, yashlarni shu xislatlarga o’rgatishni eng yomoni inson ustidan kulish, xo’rlash ekanligini aytadi. Bularning qanday paydo bo’lishini o’ylaydi va bular inson xotirasidagi tushinchalardan paydo bo’ladi, xotirada yaxshi fikirlar bo’lmasa hayotdagi xulqlari ham yoqimsiz bo’ladi, degan fikrini olg’a suradi. Berdaq yoshlarning buyuk inson bo’lib shakillanishi uchun zarur ta’rbiya turlarini aqli- bilimdonlik, insofli bo’lishi va go’zallikni sevishga tarbiyalash, deb ta’kidlaydi va ta’lim bilan tarbiya bir-biri bilan chambarchas deb maqullaydi. U yoshlarning maktabga borish vaqtini u-i yoshlar chamasida , deb ta’kidlaydi va har bir inson bilimdon bo’lishi shart, deydi. Buning uchun maktablarda o’qib har xil ilm sirlarini bilish kerak. Insonlar qachalik bilimli tartibli bo’lsa, jamiyat ham shu darajada yaxshi bo’lishini aytadi. Berdaq yuqoridagi tarbiyaning barcha turlarini bir-biri bilan bog’liq holda olib borishni talab qiladi. Uning ta’lim -tarbiya xaqidagi fikirlari XIX asirdagi qaroqalpoqlar o’rtasidagina emas, balki O’rta Osiyo xalqlari o’rtasida ham yoqori bosqichda turadi.
Download 0.82 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling