O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
Download 0.82 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- XX-asr boshidagi O’zbekistondagi maktab va ta’lim-tarbiyaviy fikrlar, Jadidshilik. REJA
- ABDULLA AVLONIY
- O’zbekistonda xalq ta’limi tizimidagi islohatlar (qooq-w00e)
- Qadimgi Yunoniston va RIM davlatlaridagi ta’lim-tarbiya. REJA
Muommali savollar. q. XVIII-XIX asirdagi qaroqalpoq xalqining ijtimoiy va siosiy turmushi qanday bo’lgan. w. Kunxoja sherlaridagi ta’lim-tarbiyaviy g’oyalar haqida fikrlaringiz. e. Ajinyaz Qusibay o’g’lining pedagogik qarashlari qanday bo’lgan. r. Berdaq asarlaridagi ustoz-shogird, ota-ona va bola, inson va jamiyat muommolarining ko’rinish seriyasi qanday bo’lgan..
XX-asr boshidagi O’zbekistondagi maktab va ta’lim-tarbiyaviy fikrlar, Jadidshilik. REJA q.Turkistonda jadidshilik oqimining paydo bo’lishi. w. Hamza Hakimzada Niyoziyning pedagogik faoliyati va fikrlari. e. Avdullo Avloniyning pedagogik qarashlari. r. Seyfulgabit Majidovning pedagogik faoliyati. Tayanch tushunchalar, Jadidchilik baddiy ijod, maktab
O’zbek xalqining to’ng’ish pedagogi, shoir, adib, dramaturg kompozitor Hamza Hakimzoda Niyoziy qiio yili qy-iyulda Qo’qon shahrida :abib oilasida tug’ilgan. Hamza o’zining o’qishga bo’lgan zo’r ishtiyoqi tufayli qw yoshidayoq to’la xat savotli bo’lib etishadi qo00 yilda madrasaga kirib o’qishni boshlaydi. Biroq madrasa ta’limi Hamzani qanotlantirmaydi. Shunga ko’ra u mustaqil so’ratta Lutfiy, A.Navoi, Gulxaniy, Furqat asarlarini o’qib o’rganadi . Hamza qoqq yili Qo’qonning Hojibek gulzorida maktab ochib, yetim va kambag’al bolalarni o’qitadi, o’quvchilar uchun {Yengil adabiyot }, {O’qish kitobi}, o’quv qurollarini yaratadi. Hamza Xokimzoda Niyoziy w0 yillik o’qituvchilik faoliyati davomida yoshlar tarbiyasi masalasida amaliy va nazariy jixatdan muxim g’oyalarni olg’a surdi.. Hamza Hakimzoda Niyoziy tashkil etgan maktab chinakamiga xalq maktablarining daslabgi namunasi edi. Hamza bu maktabda yoshlarga dunyoviy fanlarni o’qitadi aqli, axloqiy tarbiyaga axamiyat beradi, lekin o’sha davirda jadid maktabi nomi bilan mashhur boshqa maktablar ham bo’lgandi. .Hamzaning maktabi kichik fariq qilardi. Hamza Hakimzoda Niyoziy aqli tarbiya haqida so’z yuritar ekan aqliy tarbiya orqali tarbiya va jamiyat qonunlarini tabiyat hodisalarini ular o’rtasidagi bog’liqlikni bilishi kerakligini aytadi . Shoir ana shunday ma’lumotga ega bo’lgan va jamiyat, xalq paravonligi uchun xizmat qiladigan yoshlarni uetishtirishga da’vat etadi. Hamzaning fikricha yoshlarni shunday barkamol qilib yetishtirish uchun o’qituvchining o’zi chuqir bilimga ega bo’lgan, qobiliyatli va yuksak axloqiy fazilatli bo’lishi kerak Hamza Hakimzoda Niyoziy ta’lim-tarbiya haqida bildirgan fikirlarida bolalarning sog’lom bo’lishiga ham etibor beradi. U ayniqsa ota-onalarining muxim o’rin tutishini ta’kidlaydi, bolaning go’zal axloqiy bo’lib kamol topishi uchun oila muxitida tarbiyaning turli yo’lga qo’yilishi zarurligini aytadi. Shoirning fikricha bola odobning boshida ota-onadan oladi, o’rganadi, bunga jiddiy etibor berilmasa tarbiya juda qiyin kechadi va yomon oqibatlarga olib borishi aniq ekanligini aniq-ravshan bayon etadi. Hamza Xokimzodaning axloqiy tarbiya xususidagi qarashlarida yoshlarni insonparvarlik ruhida tarbiyalash ham alohida o’rin egallaydi. Agar ko’pchilik jadid maktablarida milliy burjuaziyaga savodli mustakillar tayorlash niyatida boyvatchalar o’qitilsa, Hamzaning talabalari kambag’al bolalarning o’qishini doimiy ta’minlash niyatida o’larga moddiy yordam berishni maqsad qilib yordam jamiyatini tuzdi. qoqo yilning boshlarida Qo’qondagi q-sonli boqimsiz bolalar uyiga mudir qilib tayinlanadi. qoww-qowr yillarda Qaroqalpoqstonning Xo’jayli tumanidagi q-bolalar uyining mudiri va o’qituvchisi bo’lib ishlaydi. Hamza qowt-yilning kuzida Fag’ona uezdi maorifi ixtiyoriga yuboriladi. Bu yerda u xalq kuchi bilan yangi maktab binosi, klub, kutubxona, choyxona qurdiradi. qowy-yili O’zbekston ijroya komiteti Hamzaning badiiy ijodidagi muvaffakiyatlarini va jamoat ishidagi faoliyatini takidlab, {Xalq shoiri} degan faxriy unvonni beradi. Hamza bir qator asarlarida xalq maorifi tizimini yaratish g’oyalarini olg’a suradi. Uning fikricha, {Insoniy inson qotoriga qo’shish} insonni kamolatga yetgazish, insonni olijanob fazilatlariga ega qilib yetishtirish tarbiyaga bog’liqdir. Yuksak kuchga ega bo’lgan tarbiya ilm, hunar tarbiyasini o’z ishiga olgan bir butun jarayon bo’lishi kerak. Demak maktab yoshlarini ilmli, odobli qilib tarbiyalashi va hunarga o’rgatilishi kerak.
Hamza Xokimzoda Niyoziy hunar o’rganishni keng ma’noda tushinadi. U maktabda o’tiladigan hunari koshbchilik, to’qimachilik, temirchilik , taxtachilik emas, balki dunyoviy fanlar asosida yaratilgan ilm texnikani egallashini hunar deb tushinadi. Hamzaning fikricha bolaning aqliy rivojlanishi, idorasi, xulq-atvori umuman ma’naviy fazilatlarini tarbiya orqali shakillanadi. Bolaning kim bo’lib yetishishi uning nasl-nasabiga emas, balki uning beriladigan tarbiyasiga bog’liqdir yani bolaning o’qishiga qiziqishi, o’qish qobiliyatining rivoji nasl-nasabning emas, balki tarbiyaning maxsulidir, deydi. Hamza Hakimzoda Niyoziy o’z pedagogik qarashlarida har bir inson jamiyat, tabiyat va hayvonat dunyosidan xabardor bo’lishi kerakligi haqida so’zlar ekan, buning uchun ilm-fanlarini egallash zarurligini ta’kidlaydi. Uning fikricha yoshlardagi insonparvarlik kishilarning qadr- qimmatini anglash, uni hurmat qilish insonning xuquqlarini ximoya etish, ularga xurmat bilan muomala qilishdan iborat bo’lishi kerak. Yoshlarni insonparvarlik ruxida tarbiyalash ularga o’ziga yaqin bo’lgan kishilarga, avval ota-onasiga samimiy muhabbat tuyg’usini rivojlantirishdanboshlanishi kerak shu tufayli ham shoir o’z pedagogik faoliyatda va odobi ijodida xotin-qizlarni ilm olishga jamiyat ishlarida faol ishtirok etishlarigajiddiy etibor beradi . Hamza o’zining xarakter xususiyatlari bilan boshqalardan ajralib turadigan shaxs edi. U g’ayratli jasoratli, tinib tinchimaydigan ijodgor sifatida ko’z oldimizda gavdalanadi. Doimo nimalarnidir yaratishva tashkil qilish, nimalarnidir bosh qo’shib, faollik ko’rsatish bilan band edi. U bir qarasangiz maktab ochib bolalarni o’qitar, bir qarasangiz guruh tuzib, elga kontsert va spektakllar ko’rsatar yana bir qarasangiz Turkiston frontida bo’lib jangshilar xizmatida bo’lar edi. hayut uni zarur nuqtalarga chorlar, shoir esa {laban} deya o’zining sana’tkorlik, binobarin fuqarolik burchini ikkilanmastan ado etdi. Hamza Shoximardonda bo’lgan vaqtida ham o’z ilg’or fikrlarini tartib qiladi. Ammo u bu yerda joylashgan dushmanlari tamonidan qowo-yil qi-martda fojiyali xalok qilinadi. O’zbek xalqining sodiq farzandi Hamza ajoyib pedagogik, yozuvchi kompozitor sifatida o’z xalqiga sidqidil bilan xizmat etdi. U mexnatkash xalqini marifatli qilish, yosh avladlarni har tamanloma bilimli qilib etkazish yo’lida hayotini bag’ishlaydi. Umuman Hamza Hakimzoda Niyoziy respublikamizda pedagogik fikrning rivojiga salmoqli hissa qo’shgan mohir pedagog shoirdir.
Taniqli o’zbek pedagog olim Abdulla Avloniy qiui-yil qw-iyulda Toshkent shahrining Mergancha mahallasida, mayda hunarmand tukuvchi oylasida dunyoga keladi ota-onasi savodli kishilar bo’lganlar. Avloniy eski usul maktabni tamomlagandan keyin qw yoshida madrasaga o’qishga kiradi. U yozda ishlab ota-onasiga yordam qilar, boshqa vaqtlarda o’qir edi. Uta iqtidorli bo’lgan Abdulla Avloniy qt yoshida sherlar yoza boshladi. Avloniy xalq orasida ilg’or fikirlarni tarqatishda ilm va ma’rifatni targib qilishda gazeta jurnallarni roli g’oyat katta ekanligini yaxshi bilar endi. U qo0u-yili {Shuxrat} {Osiyo} nomli gazetalar chiqarib unga muxarrirlik qiladi. Avloniy qo0u-yilda Toshkenlning Mirobod mahallasida keyinchalik Dezger mahallasida yangi usuldagi maktablar ochdi. Maktabdagi o’quv jihozlarni o’zgartirishda, o’z kuchi bilan parta va doskalar yasadi. Maktabga qabul qilingan bolalarning asosiy qismi kambag’al kishilarning bolalari bo’lganligi uchun, ularni kiyim-kechak, oziq-ovqat, daftar-qalam bilan ta’minlash maxsadida, do’stlarining ko’magida {Jamiyati xayriya} tashkil etdi va jamiyatga o’zi raislik qiladi. {Nashriyot} shirkatin tuzib, Xadrada {Maktab kutib xonasi} nomli kitob dukonini ochdi Avloniyning maktabi o’z oldiga qo’ygan maxsad va vazifalarga ko’ra mashg’ulatlarni sinf-dars tizimi asosida o’z ona tilida olib borilishi bilan eski usul maktablaridan farq qiladi. U o’z maktabida bolalarga geografiya, tarix, adabiyot, til, hisob, qandasa hikmat kabi fanlardan muayan ma’lumotlar beradi. Avloniy {Usuli jadid}maktablar uchun to’rt qismdan iborat {Adabiyot yohuda axloq} {Ikkinchi muallim}, {Maktab gulistoni} kabi darslik va o’qish kitoblarini yaratdi. Bu asarlarida ham publitsislik maqalolarida dunyo xalqlari madaniyatni ilm-fanni, maktab va muarifni ulug’lab, o’z xalqini ilmli, madaniyatli bo’lishiga chaqiradi. Avloniyning pedagogika oid asarlari ishida
Turkiy guliston yohu axloq asari XX-asr boshlari pedagogik fikrlari taraqiyotlarini o’rganich sohasida katta ahamiyatga muolifdir. {Turkiy guliston yohud axloq} asari axloqiy va ta’limiy tarbiyaviy asardir. Asarda insonlarni yaxshilikka shaqiruvchi, yomonlardan qaytaruvchi bir ilm axloq haqida fikr yuritilib {Agar bir kishi yoshligida nafsi buzilib, tarbiyasiz, axloqsiz bo’lib o’sadimi, alloxu akbar, bunday kishilardan yaxshilik kutmoq, u erdan turib yulduzlarga qo’l uzatmak} kabidur-deydi. Uning fikricha, bolalarga axloqiy jihatlarining tartib topishida ijtimoiy muhit oilaviy sharoit va bolaning atrafidagi kishilar g’oyat katta ahamiyatga ega. O’zbek pedagogika tarixida Avloniy birinshi marta pedagogika fanini yaxshi bilganligidan dalolat beradi . Avloniy bola tarbiyasini nisfiy ravishda quyidagi to’rt bo’limga ajratadi q. Tarbiyaning zamoni w. Badan tarbiyasi e. Fikr tarbiyasi r. Axloq tarbiyasi va b haqidagi uning ahamiyati to’g’risida fikr yuritadi . {Ta’rbiyaning zamoni} bo’limida tarbiyani yoshlikdan berish zarurligini, bu ishga hammani ota-ona, muallim, hukumat va boshqalarning kirishi kerakligini ta’kidlaydi. {Alxosil tarbiya} bizlar uchun yo hayot, yo momot, yo najot-yo halokat, yo saodat-yo falokat masalasidur-deb o’qtiriladi, Avloniy. Tarbiya xususiy ish emas, milliy, ijtimoiy ishdir. Har bir xalqning taraqqiy avlodlar tarbiyasiga ko’p jihatdan bog’liq, deb hisoblaydi adib. Tarbiya zurriyat dunyoga kelgandan boshlab umrining oxirigacha qadar davom etadi. U bir qancha bbosqichdan oila, bog’cha, maktab va jamoatchilik tarbiyasidan tashkil topgan. Avloniy tarbiyaning doirasiga keng ma’noda tushunadi. Uni birgina axloq bilan chegaralanib ko’ymaydi. U birinchi navbatda bolaning sog’ligi haqida g’amqo’rliq qilishi lozimligini uqtiradi. Avloniy o’tmish mutafakkirlari kabi yoshlarning foydali kasb hunarni egallashga chaqiradi. Adib boylik ketidan quvuvchilarni, ularning odamgarchilikka tug’ri kelmaydigan ishlar bilan shug’illanayotganligini kurib, ulardan nafratlanadi. Avloniy yoshlarni boylikka ruju quymaslikka undaydi, boylikni utkinchi bulutga uxshatadi. Avloniy yangi adabiyot dasturi asosida qooe yili o’zbek maktablarining VII sinflari uchun {Adabiyot xrestomatiyasini} tuzdi. Avloniyning mehnati yuksak ta’kidlanib, unga o’zbek madaniyatini yuksaltirishda xodimlar tayyorlashda, uzoq yillik halol mehnati uchun qowt yili {Mehnat qahramoni} unvoni qoe0 yili mehnat sevarligi ilmiy ishlari va asarlari uchun {Qizil professor} va O’zbekiston maorifi zarbdori unvonlari berildi. Avloniy qoer yilning wt avgustida Toshkent shahrida vafot etdi. Avloniyning pedagogik qatorlarida hozirgi kunda ham yangi iinsonni kamol toptirishi yulida kishilarni chinakam tuyg’ular, umuminsoniy ezgu g’oyalar ruhida, vijdoniylik ruxda tarbiyalash borasida qimmatli tarixiy material sifatida e:tiborni o’ziga jalb qiladi.
Qoraqalpoq xalqining atoqli shoiri ma’rifatda salmoqli o’rni bor Seyfulg’abit Majitov qiyo yili Qozon guberniyasining Kuyuk qishlog’ida tug’ilgan. Otasi Abdulmajit uy sharoiti tufayli Qaroqalpog’istonga kuchib kelgan. Bu vaqtda Seyfulg’abit boshlangich bilimga ega edi, o’tkir zehnli qw yoshdagi bola bulgan. U Kulen bolisning kotibi bo’lib ishlaydi. Kulen bolisning urniga bulgan (qiio) Qorozbekning kotibi xizmatida yurgan vaqtda qaroqalpoq xalqining hayoti bilan yaqindan tanishadi. U usha yillari Berdax shoir bilan uchrashadi. S.Majitovning oilasi qoqw yili Kungirotga kuchib keladi. Seyfulgabit Majitov qowq yildan boshlab Kungirot okruglik bilim berish bo’limining boshlig’i etib tayinlanadi. qowr-yili qi-dekabr:da Xujayli okrugi buyicha bilim berish inspektori bulib tayinlanadi. Ma’naviy bilim berish ichidagi xizmatlari uchun Xorezm xalq respublikasining {Mehnat qizil bayrog’i} ordeni bilan taqdirlanadi. Atoqli tadbirkor Qosim Avezov boschiligidagi arab alifbosini to’zib qaroqalpoq {Alifbo} sini, {Kattalar uchun o’qish kitobi} ni ishlab chiqdi. {Erkin Qaroqalpog’iston} gazetasining muharrir kotibi bo’lib ishlagan davrida ma’naviyatga etibor berdi, shuningdek S.Majitov {Qoraqalpoq alifbo} sining (Turtkul qoe0 y) {Qaroqalpoq oblastidagi savodsizlar maktabiga programma} (Moskva qoer) {Qoraqalpoq tilining grammatikasi} (Moskva qoew) shunga uxshagan darslik kitoblarni yozishga qatnashdi. S.Majitovning umri e0 yillarning w yarmida juda og’irlashdi. U qoew-qoer yillari hozirgi
Amudaryo tumaning suv xo’jaligi mahkamasida ishladi. Qoer-qoeu yillari Turtkul ulkashunoslik muzeyida ekskursovod xizmatini bajardi. Repressiyaning boshlanishi bilan unga {xalq dushmani} ddegan ayb quyilib qoeu yili qamoqqa olindi va og’ir azobga chiday olmay qoei yili qamoqda vafot etdi. S.Majiovning dunyoga kuz qarashi Qaroqalpog’iston xalqining madaniy iqtisodiy turmushi bilan birgalikda rivojlandi. S.Majitov revolyutsiyadan oldin jadid maktabini ochilishi yoshlarga hunar urgatishni, bilimli qilish kerakligini aytdi. Ilmsizlik tufayli jamiyatning rivojlanmasligini tushunib yoshlarni ziyoli qilib tarbiyalash lozimligini aytadi. Ilm aql psixologik jarayonlar yordamida shakllangan o’qishni yoshlik paytidan olib borish va bilimni tajribada amaliy ish bilan birgalikda o’zlashtirishini aytish ayniqsa, diqqatga sazovar bo’ladi. U alifboni o’qitish usulini yozgan qaroqalpoq tilining fonetik, leksik, morfologik, va sintaksislik farqlarini aytgan dastlabki kashfiyotchi lingvistik olim hisoblanadi Alifbe darsligiga yozgan kirish so’zida bilim berishning didaktik printsiplariga alohida mazmunli xulosalagan. Asosan o’quvchilarning ilmiy ongini etishtirish darslikning hayot bilan bog’lanishini saqlosh, undagi berilgan ma’lumotlarning bilim beruvchilik va tarbiya beruvchilik vazifasini bajaradigan siyosiy tushunchasini usirish masalalarini nazarda tutgan. S.Majidov yoshlarni odob axloqga, insoniylikka, xulq atvorni urganish, elning botir farzandlari sifatida shakllantirish estetik hamda jismoniy tarbiya berishga va booshqa ta’lim tarbiyaviy fikrlarni aytadi. S.Majidov xalqning bilimi, ilmli bo’lishi, xalqni bilimli qilish uchun qilgan xizmatlari hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yuqotgan emas.
1917-1990 yillarda O’zbekistonda maktab va pedagogika fani. REJA 1. qoqu-qoo0 yillar oralig’ida O’zbekiston respublikasi mustaqillikga erushgunga qadar bo’lgan davrda O’zbekiston xalq ta’lim tizimi va pedagogika fani haqida . 2. u0 yil davomida xalq ta’limida adolatsiz, milliy siyosatning amalga oshirilishi. 3. Xalq maorifi sohasida maktab darsliklari va o’quv qullanmalarining yoritilishi. 4.Ta’lim-tarbiya jarayonida mustabid tuzim maqsadiga muvofiq tashkil etilishi va tarbiyaviy oqibatlar.
Adabiyotlar. q. Karimov I. O’zbekiston o’z istiqlol va taraqqiyot yuli. T-qoow w. Karimov I. Yangi uy qurmay turib eskisini buzmang. T-qooe e. Karimov I. O’zbekiston milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T-qooe r. Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak yuq. t. Karimov I. O’zbek xalqi hech qachon hech kimga qarom bo’lmaydi. T-w00t y. Zunnunov A. Pedagogika tarixi. T-w00t u. Zunnunov A. Zunnunov A. T-w00y i. S.Ochil. Mustaqillik ma’naviyat va tarbiya asoslari. T-qoou
O’zbekistonda qooqu-qoo0 yillarda ijtimoiy hayot, ta’lim-tarbiya qoqu yilgi inqilobdan keyin Markaziy Osiyo xalqlarining hayotida ijtimoiy-siyosiy iqtisodiy, ma’naviy-mafkuraviy, jumladan xalq maorifi sohalarida keskin o’zgarish yuz berdi. Jamiyatni kommunistlik asosda qayta qurish boshlandi. Kommunistlik mafkura ta’lim-tarbiyaning asosi qilib quyildi. Bu tadbir joriy etilishi natijasida o’lkada {sinfiy kurash} kuchaydi . O’qituvchilar safi shura hukumati {dushmonlari}dan tozalana boshladi.
qoqo yii bulib o’tgan partiya VIII qurultoyi qabul qilgan kommunistlik partiya dasturida sovet hukumatining maktab va maorif haqida kursatmalarini joylarda amalga oshirish zaruriy vazifa qilib quyildi. Turkistan partiya va sovet tashkilotlari ana shu yul-yuriqlar asosida maorif tizimini ishlab chiqdi va quyilgan vazifalarni amalga oshira boshladi. qoqi-qow0 yillari shahar va tuman maorif bo’limlarida to’zilgan o’quv rejalari va dasturlar asosida maktablar da dars o’tildi. Ssinfdan tashqari mashg’ulotlar uyushtirildi. qowq-qowt yillarda Turkiston maorif komissarligi tuzgan dastur va metodik qullanmalarda asosiy e:tibor har bir o’quv fani kursini nazariy jihatdan asoslashga qaratildi. Dastur va qullanmalarni yaratishda mahalliy ziyolilardan Fitrat, Munavvar ori Abdirashidxonov, Hamza Niyoziy, S.Ayniy, Adulla Avloniy, Qori Niyozov va boshalar faol ishtirok etib T6rkistonda boshlangan madaniy qurilishni amalga oshirishga, maorif tizimini barpo etishga salmoqli hissa qushdilar. Turkiston Respulikasida mahalliy millatlardan o’ituvchi kadrlar tayorlash sohasida qilingan ishlardan muhimi shu bo’ldiki, Toshkent, Samarqanda va boshqa shaharlarda qisqa muddatli kurslar, pedagogika bilim yurtlari, xalq maorif instituti tashkil etildi, oshlangich, to’liqsiz o’rta va o’rta maktablar soni ortdi, ularda ta’lim mazmuni ham o’zgardi, tarbiya ishlari yangi tartibda oli orildi. Sovet maktabida ta’lim-tarbiya ishlarining asosiy tsikli dars hisoblanadi. Ammo, ta’lim- tarbiya masalalariga bog’ishlangan qurultoy va kengashlar bog’li holda o’tkazildi. Pedagogika matbuotda umumiy boshlangich ta’limni, umuman maktab ta’limini amalga oshirish muammolarini, pedagogika fanining mazmuni, uning vazifalarini yoritishda ham, ikki yil davomida o’rta maktab turi, o’quv reja va dasturlari haqida maktablarda politexnik ta’lim va mehnat, umumiy va maxsus mutaxassislik ta’limi, estetik tarbiya va boshqa masallalar yuzasidan munozaralarda ham sinfiylikka e:tibor berish talab etildi. Ikkinchi jahon urush yillarida, xalq ta’limiini rivojlantirish komil insonni shakllantirishda yoshlarni insoniylik, vatanparvarlik ruhida tarbiyalash ishi g’alabaning ahamiyatli usullaridan hisoblanadi. Xalq ta’limi komissariati maktablarda tarbiyaviy ishlarnii yaxshilash, takomillashtirish bo’yicha chora va tadbirlar ko’rilmoqda. {Maktablarda tartib-intizomni mustahkamlash}, {Boshlangich to’la emas o’rta va 6rta maktablarda pedagogik kengashlarning sharoiti}, }Ota-onalar komiteti ishini yulga quyish{, }Qishloq yoshlari uchun kechki maktablar{ va boshqa metodik ko’rsatmalar yaratildi. qorq yilda O’zbekisstonda etti yillik maktablar soni q00 ta, qore yilda esa quoq ga ko’paydi. Urush yillarida maktablarning oldida kuyidagi vazifalar quyildi: q. Maktab yoshidagi bolalarni umumta’limga tortish ishlarini davom ettirish. w. O’quv tarbiya ishlarini qayta qurish va sifatini yaxshilash, fan asoslarini yuqori siyosiy g’oyayaviiy darajada o’qitishsh, o’quvchilarni ijtimoiy-foydali ishlarda ishtirok ettirish. e.
Urushdan so’ngi yillarda maktablardagi ta’lim mazmuni va o’qitish metodlari tubdan o’zgardi. qory-qori yillarda partiyaning mafkura masalalariga bog’liq ancha qarorlari qabul qilindi. qotq-ott yillarga belgilangan beshinchi besh yillik rejasida politexnika ta’limiga katta e:tibor berildi. Shu soha buyicha qotr-tt yillardan boshlab yangi o’quv dasturi qabul qilinish shu dastur asositda I-IV sinflarda mehnat darsi, t-u sinflarda ustaxonalar va o’quv tajriba maydonchalarida amaliy mmashqlar, i-o sinfdarda mashinasozlik, elektrotexnikaga tegishli praktikumlar o’tkizildi. O’qituvchilarning ilmiy va maxsus tayyorgarligiga bog’liq talabniing o’sishi bilan qotw yildan boshlab o’qituvchilar institutlariga aylantirildi. SSSR Oliy majlisi {Xalq ta’limi haqida} qonunni tasdiqladi va qour yil yanvar:dan boshlab amalga osha boshladi. Boshlangich maktablarda to’rt yillik boshlangich ta’lim uch yillik bo’ldi. To’liq emas etti yillik urta maktab tashkil qilinib, umumiy majburiy sakkiz yillik maktabni tamomlagan o’quvchilar kuyidagi o’quv yurtlarida o’qishi mumkin: q. To’la umumta’lim urta maktablari (o-q0 sinf) w. O’quv muddati e-r yil bbo’lgan texnikumlarda e. Professional va umumiy ta’limni beradigan professional-texnika bilim yurtlari. r. Ishchi va qishloq yoshlari maktablarida. Pedagogika tarixi va nazariyasi bo’yicha N.K.Goncharov, I.A.Kayrov, I.T.Ogorodnikov va boshqalarning monografiya, darslik va metolik qullanmalari chop etildi. Usha davrda etuk insonni tarbiyalashda pedagogika fani oldiga qator vazifalar quyildi: q. Respublikada maktab va pedagogik fikrlar tarixini tashkil qilish. w. Mahalliy millat qizlari bilan olib boriladigan ishlarning o’ziga xos masalalari e. Respublikaning regional sharoitlarini hisobga olgan holda o’qitishni ava tarbiyaning samoradorligini oshirish.. r. O’zbekistonn hududida kasbga yunaltirish tizimini yaratish. t. Milliy maktablarda rus tilini o’qitishning samoradorligini orttirish. Urushdan keyingi yillarda respublikada ilm, fann va madaniyat rrus va Evropa mmadaniyati ta’sirida rivojlandi, lekin bbu avlodlarga meros bo’lib kelayotgan milliy qadriyatlardan ajratilgan holda olib borildi. Islom dinining ta’siriga qarshi ateistlik targibot kuchayirili. Umuman, munozara va muhokamalar davom etgan ikki yil maktab ta’limini kommunistlik ta’limot asosida qurish uchun olib borilgan kurashning yuqori bosqichi bo’ldi. Kommunistlik siyosat tufayli o’zbek xalqi o’z tarixi, milliy urf odati, ana’ana, umuminsoniy qadriyatlarini bilish va o’rganish imkoniyatidan mahkum bo’ldi, millat taqdiri, maorif ravnaqi uchun jon fido qilgan, erkin fikr yuritgannnn alloma ma’rifatparvarlar-A.Fitrat, M.Abdirashidxonov, E.Otajon Xoshimov, Sh.Sulaymon, A.Qodiriy qatl etildi. Shorasul Zunnun, Chulpon, Usmon Nasr va boshqalar uzoq Sibir:ga surgun qilindi. r0-t0 yillarda kommunistlik partiyaning totalitar siyosati tula hukmron kuchga aylanishi bilan ideologik kurash kuchaydi. Imomxon Xusanxujaev, Xamid Sulaymonov, Maxsud Shayxzoda kabi olim va shoirlar ana shu mafkuraviy yillarning qurboni bo’lib qamoq va surgunlarda azob chchekdilar. y0-i0 yillarda shaklan milliy, mazmunan sotsialistlik shior ostida millatlarning umuumlashuvi tartib qilingan bo’lsada mavjud imkoniyatlar doyrasida O’rta Osiyo, jumladan o’zbek ziyolilari ulug’g’ mutafakkir shoir va olimlarimizning pedagogik fikrlarini tatbiq eta boshladilar. Masalan y0-u0 yillarda o’zbek ma’rifatparvar shoir, adiblaridan Furkat, S.Ayniy, A.Navoiy kabi shoir va pedagoglarning ta’lim tarbiya haqidagi fikrlari tatbiq etildi. {Qalila va Dimna}, {Qobusnoma} nashr qilindi. Taniqli pedagog olim Z.Mirtursinov {O’zbek xalq pedagogiksi va uning og’zaki ijodida aks ettirilishi} (qoyu) asarida xalq pedagogikasini respublikada birinchii bor tahlil etdi. M.Ochilov {Nravstvennoe vospitanie uchitelya} (qouo) asarida bulgusi o’qituvchining shakllanishi yullarini ifodaladi. Xalq maorifi vazirligini boshqargan Eminjon Qodirov, Sayd Shermuhammedov respublikada o’quv tarbiya ishlarini talab darajasiga kutarish kechki ishchi-yoshlar va qishloq yoshlari maktablari tarmog’ini kengaytirish pedagog kadrlar tayerlash kabi ishlarga rahbarlik qildilar. Taniqli olim Sidiq Rajabov pedagogik muammolarni hal qilishda faoliyat ko’rsatdi, pedagogika tarixini urganishda faoliyat ko’rsatdi, pedagogika tarixini urganish va uning rivojini tahlil qilish sohalarida ish olib bordi. O’zbekiston maktablari tarixiga pedagogika fani taraqqiyotiga doir asarlar yaratdi. y0-i0-yillar davomida pedagogika fanining tarkibiy qismi bo’lgan fanlarni o’qitish, jumladan adabiyot va ona tilini o’qitish usullarida ham ma’lum tadqiqot ishlari olib borildi. Bu sohada A.Zunnunov, Kudrat Axmedov, Xasan Zunnunov, M.Askarova, N.M.Mallaev va boshqalar faollik kursatdilar. Umuman, i0 yillarda qoqu yillardan boshlangan va qooq yilgacha davom ettirilgan kommunistlik siyosatning ijtimoiy gumanitar ilmlar, jumladan ilmiy pedagogik fiikr riivojiga to’siq bo’lishiga qaramay xalqimizning tafakkuri, ma’naviy darajasi, pedagogik ongi yuksala bordi. O’zbekiston mustaqil bo’lishi billan milliy ong, milliy rux, milliy madaniyatni taraqqiy ettirish va tiklash uchun keng imkoniyatlar barpo buldi. milliy madaniyatimizning o’ziiga xosligi tiklandi. O’tmishda yashab ijod etgan, butun jahonga mashhur bo’lgan allomalar ma’naviyatini o’rganish boshlandi: {Quroni Karim}, ning o’zbekcha izohli tarjimasi, Muxammed payg’ambarimizning {Hadislari} Abu Iso at-Termiziyning {Aljome: assaxi} asari, A.Yassaviyning {Hikmatlari} bir guruh olimlar yozgan {Buyuk siymolar, allomalar} kitoblari kabi asarlar chop etildi.
Ta’lim O’zbekistan xalqi ma’naviyatiga yaratuvchi faoliyatini baxsh eta boshlashi bilan respublikada {O’zbek pedagikasi antologiiyasi}, }O’zbek pedagogikasi tarixi{, {O’rta Osiyoda pedagogik fikr taraqqiyotidan lavhalar}, {Maktab ma’naviyati va milliy tarbiya}, {Ma’naviy qadriyatlar va milliy tarbiya}, {O’quvchining axloqiy maddaniyatini shakllantirish muammolari}, {Mustaqillik ma’naviyati va tarbiya asoslari}, {Donolardan sabooqlar} kabi pedagogik qullanmalar chop etildi. Mustaqillik davrida xalq ta’limini isloh qilish ta’lim tarbiya sohasida eng muhim voqea bo’ldi.
O’zbekistonda xalq ta’limi tizimidagi islohatlar (qooq-w00e) REJA. q. O’zbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizimidagi tub o’zgarishlar. w. Ta’lim tug’risidagi qonunning qabul qilinishining ahamiyati. e. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining amalga oshirilish yullari r. Prezident I.Karimovning asarlarida ta’lim-tarbiyaning ahamiyatlari haqida.
Foydddalangan adabiyotlar. q. Karimov I. Ma’naviy yuksalish yulida. T.-qooi w. Karimov I. Barkamol avlod O’zbekitson taraqqiiyotinimng poydevori, T.-qoou e. Kadrlar tayorlashning milliy dasturi, T.-qoou r. Karimmov I. O’zbek xalqi hech qachon hesh kimga qaram bo’lmaydi, T.-w00t t. Zunnunov A. Pedagogika tarixi, T-w00t Zunnunov A. Pedagogika nazariyasi, T-w00y
qooq-yil eq-avgustta O’zbekiston Respublikasining mustaqilligi e:lon qilingandan keyin respublikada ta’lim tizimi qoow yilda qabul qilingan {Ta’lim tugrisida} gi qonun va ko’yidagi strategiya asosida ishlab chiqildi: -ta’limning uzluksiz bo’lishi, -ta’limni kompleks ravishda uyushtirish, -ta’limni demokratilashtirishsh va insonparvarlashtirish, -ta’lim sistemasini fan sohalari bilan integratsiyalashtirish, -umumiy urta ta’lim asosida yoshlarni maxsus bilim yurtlarida o’qishga, mutaxassislikka tayyorlash. Respublikada amalga oshirilgan uzluksiz ta’lim sistemasi barcha ta’lim bosqichlari- maktabgacha tarbiya va boshlangich, tayanch bosqichlari, o’rta va hunar maktablari, o’rta maxsus va oliy o’quv yurtari, maktabgacha tarbiya muassasalarii, malaka oshirish institularii o’rtasida uzviylik bulishida , ta’limni ilm-fan yutuqlari bilan bog’liq holda tashkil etishda muhim omil bo’ldi. Bolalarni oilada bog’chaga, bog’chada maktabgacha o’qishga tayyorlash, umumiy o’rta ta’lim asosida o’quvchilarni maxsus bilim yurtlarida mutaxassislikka tayyorlashda jiddiy yutuqlarga erishidi. Uzluksiz ta’lim sistemasi barcha ta’lim sistemasi, barcha ta’lim bosqichlarining istiqbolli bulishiga, ta’limni demokratiyalashtirishsh va insonparvarlashtirishga, ta’limni mehnat tarbiyasi bilan bog’liq holda tashkil etishga o’quv fanlarni integratsiyalashtirishga yordam berdi. Tarbiyaga kompeks yondashish bilan aqliy mehnat, axloqiy, nafosatt va jismoniy tarbiyalar o’rtasidagi uzviylik mustahkamlandi, o’quvchilar hayot haqida kengroq tasavvurga ega bo’la boshladilar. Kompleks printsipi tarbiyaning, o’quvchilar faoliyatiningg mazmunli bo’lishini, ta’lim vazifalarini ham kompleks ravishda amalga oshirishni ta’minladi. Bu printsip maktab, oila, jamoatchilik urtasidagi aloqani mustahkamlash, bu aloqaning pedagogik sifat kasb etishida, yoshlarning anglash mustaqil fiikrlash faoliyati va axloq-odobli bulib usishida ijobiy ahamiyatga ega bo’ldi. Tarbiyada kompleks printsipi qullash o’quv yurtlari, ta’lim muassasalarida barcha tarbiyaviy ishlar hamda, tarbiya jarayoni-vazifa, maqsad, mazmun, usul, shakl, vosita natijalarining o’z-aro aloqada bo’lishini ta’minladi. Ta’lim va tarbiya mazmuni, shakl va usullari bu sohada erishilgan ilqor tajribalar asosida ishlab chiqildi, bunda ta’limni jahon standarti darajasida bo’lishi nazarda tutildi. Yaratilgan ta’lim davlat standartlarida ularning ijtimoiy maqsadini ifoda etuvchi bulishiga e:tibor berildi, ularda mustaqillik davri talab etayotgan ta’lim mazmuni, darajasi, usul va shakllari belgilandi.
Davlat standarti va kontseptsiyalar asosida yaratilgaan dastur va darsliklarda, ayniqsa gumanitar fanlarga doir barcha dastur va darsliklarda milliy va umuminsoniy qadriyatlar o’z aksini topdi. Ma’lumki, istiqlol mafkurasining asoslarini yaratish avvalo, ta’lim-tarbiya zamini bulgan oila va maktabgacha tarbiya muassasalaridan boshlanadi. Ularda tarbiyalanayotga va maktabda uqiyotgan bolalar vatan, jamiyat, xalq haqida muayyan tasavvurga ega blishlari, ularning qalbida Vatan tuyg’usi, ulug’ allomalarimiz va ular qoldirgan ma’naviy meroslar bilan faqrlanish kerrak. Ana shu talablardan kelib chiqqan olda tibbiy kasbga, muallimlik va murabbiylik kasb, malakaga ega bulgan ayollar istiqomat qilayotgan oilalarda uy bog’chalarida aniq dasturlar asosida pedagogikadan milliy va umuminsoniy qadriyatlar ifodalangan darslik v qullanmalar yaratishga kirishildi. Bu ishda o’quvchi va talabalar hamda bulgusi o’qituvchilarning ummiy madaniyati va ma’naviyatini, pedagogik bilim va pedagogik madaniyatini, pedagogik tafakkurini ustirish asosiy maqsad qilib quyildi. Bu maqsad pedagogik fikrlashga doir bilim va axloqiy, tarbiyaviy g’oyalar, umumbashariy va milliy madaniy qadriyatlarni puxta urganish bilan amalga oshirilmoqdi. O’zbek tiliga davlat maqomi berilishi bilan ona tilini chuqur urganish-umumiy o’rta maktab va boshqa o’quv yurtari ta’limining asosi qilib quyildt. Ona tilida beriladiigan bilimlarni o’lashtirish jarayonida o’quvchilarning mantiqiy tafakkurini ustirish, ularda ona tilidan kunikma va malakalarni shakllantirish, ularni o’zbek adabiy tilining yozma va og’zaki shaklini puxta o’zlashtirgan madaniyatli va savodli qilib etishtirish nazarda tutiladi. Shuro davrida {SSSR tarixi} deb nomlangan, aslida Rossiya tarixidan iborat bulgan darslikka ilova hisoblangan {O’zbekstan xalqlari tarixi} tubdan qayta ishlandi. (V, VIII, IX sinflar) {Inson va jamiyat}, (XI sinf) fanlarini o’qitishga soat ajratildi {Iqtisod alifbossi} (boshlangich sinf) , {Iqtisodiy bilim asoslari} (V-IX) ishlab chiqildi. X-XI sinf o’quvchilari o’z hoxishlariga kura {Huquqshunoslik}, {Menejment va marketing asoslari}, {Din tarixi} ni fakul:tativ kurslarida egallomaqdolar. Ta’limda test usuli qullandi, iqtidorli bolalarni aniqlashga o’qitishga katta ahamiyat berilmoqda. Mingdan ortiq iqtidorli bolalar Amerika, Angliya, Shvetsiyada ta’lim olib mustaqil Respublikamiz xalq :xo’jaligi uchun zarur bo’lgan bilim va kasblarni egallashmoqdalar. Maktab-ta’lim uzluksiz ta’lim tizimining markaziy bo’limidir.. Ana shu bosqiichda o’quvchilar bilimlarning asosini egallaydilar, ulardaa ijodiy qobiliyat, mustaqil fikrlash, Vatan, jamiyat, shaxs axloq-odob haqidagi tushunchalar shakllanadi, takkomillashadi. Boshlangich bosqich (q-r sinf) dda asosiy e:tibor o’quchilar savodini chiqarishga, ularda mustaqil fikrlash o’z fiikrini ifodali bayon qilish malakasini shakllantirish va rivojlantirishga yunaltiriladi. Bu bosqichda ta’lim jarayonida o’quvchilarda mantiqiy tafakkur qila olish va kommunikativ savodxonliikni oshirishsh, o’z-o’zini anglash ssalohityalarini moddiy borliq, go’zallikni his qilish, undash zavqlanish va uni yanada go’zallashtirish ishtiyoqini ustirishga, milliy urf odatlarni sevish va o’z hayotlarida ulardan foydalonish malakalarini tarkib toptirishga e:tibor berildi. V_IX sinflarda ma’naviy qadriyatlarni shakllantirishga samarali ta’sir ko’rsatuvchi sana’t turi bulgan adabiyotni o’qitishda sog’lom, e:tiqodli, milliy va umumbashariy qadriyatlarini anglaydigan barkamol shaxsni shakllantirish asosiy maqsad qilib qo’yildi. O’quvchilarda badiy adabiyotga havas, mehr uyg’otish badiy asarlarni o’qib tushunadigan va tahlil qila oladigan va o’z fikrin og’zaki va yozma ravishda tug’ri, erkin ifodalay oladigan qilib tarbiyalash orqali amalga oshirilmoqda. Keyingi yillarda tashkil etilgan pedagogikadan ixtisoslashtirilgan kurslarda Vatan tarixi va madaniyati, qadimiy urf-odatlarimizni har tomonlama urganish va tatbiq etish asosiy vazifa qilib qo’yildi. Shunga kura, hozirgi davr talabi asosida o’zbek tili jadallik bilan o’rgatilmoqda. Maktabgacha tarbiya muassasalari uchun to’zilgan sana’t dasturida bolalarni tevarak- atrofida, tashqi muhitda sodir bulayotgan voqea va hodisalar bilan oshno qilish, turli tasvirlar vositasida bu voqealar haqidagi tasavvurlarini rivojlantirishga e:tibor berildi. Jismoniy tarbiya dasturida bolalarni jismonan kuchli, chaqqon, tetik qilib tarbiyalash asosiy maqsald qilib quyildi. O’yin dasturida ana’na sifatida davom etib kelayotgan milliy o’yinlar, xalq og’zaki ijodi asosida bolalarga quvonch bahsh etish, ularning tafakkurini ustirish, Vatan tabiati go’zalligidan bahromand qilish va ularda go’zallikni saqlash, himoya qilishga intilish, qiziqish hissini tarbiyalash talab etiladi. Musiqa dasturida o’zbek xalqining turmush tarzi, milliy ana’nalari, urf-odatlari, mumtoz va hozirgi davr badiiy asarlarii asosida yaratilgan musiqa orqali bolalarda musiqa sana’tiga havas, go’zal Vatianimizga havas tuyg’usini shakllanttirish va rivoj toptirish asosiy maqsad qilib quyildi. Mehnat dasturida bolalarga o’z-o’ziga mehnat qilish tabiat bag’rida ishlash, qo’l mehnati va uning mohiyati, qilingan mehnat go’zalligi, yasalgan buyum, narsalarning chiroyli va puxta bo’lishidan faxrlanish tuyg’usini tarbiyalash, tejamkorlik qobiliyatini ustirish nazarda tutiladi. Umuman maktabgacha tarbiya davlat standarlltlarida yosh avlodni jismonan sog’llom, ruhan tetik odob-axloqli, iymon-e:tiqodli shaxsni tar:biyalash buyicha belgilangan yullanma maktabgacha tarbiya dastur va qullanmalarida o’z ifodasini topdi. Bog’chalarda bolalarning qobiliyati, iste:dodi, qiziqishi aniqlanib, chet el pedagogika tarixi bilan aloqada rivojlandi. Shu sababdan hozir Markaziy Osiyo pedagogika tarixini tadbiq etishda xorijiy Sharq va Evropa mamlakatlari ta’lim tizimi ham o’rganilmoqda. O’zbekitson Respublikasi vazirlar mahkamasi huzurida Oliy attestatsiya komissiyasining tashkil etilishi mustaqillikning muhim timsolidir. Bu Oliy attestatsiya komissiyasi o’z zimmasiga yuklangan katta vazifalarni ya:ni yuqori malakali illlmiy va ilmiy pedagogik kadrlar tayyorlash yangi tizimni shakllantirish, ularni respublika ijtimiy-iqtisodiy siyosiy va ma’naviy taraqqiyotining ustivor muammolarini hal qilishga yunaltirish, ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalarni davlat yo’lii bilan ekspertiza qilishni ta:minlash bilan etuk ilmiy-pedagogik kadrlar etishtirishga samarali ta’sir ko’rsatmoqda. Oliy pedagogik o’quv yurtlarida ilmiy daraja beruvchi ixtisosloshtirilgan kengash tashkil etilishi bilan respublikamizda pedagogika tarixi va nazariyasi , fanlarni o’qitish usullari buyicha doktorlik va nomzodlik dissertatsiyalarini o’zbek tilida, turli millat vakillarining o’z ona tillarida himoya qilishiga keng imkoniyat yaratildi. Bu kengashlar milliy pedagog olimlar safining o’sishida muhim omil bo’lmoqda. Bu tadbir respublikada sifatli ilmiy-pedagogik asarlar, o’quv metodik qullanmalarining yaratilishiga, maktabgacha tarbiya muassasalarida, umumiy o’rta maktablarda, o’rta va maxsus oliy o’quv yurtlarida ta’lim-tarbiyaning yuksak saviyada bo’lishiga ta’lim tizimi mazmunining takomillashuviga samarali ta’sir kursatmoqda. Mustaqillik tufayli {biz umumbashariy qadriyatlarning eng birinchi asosi bo’lgan xalq insonparvarligi chashmalaridan qadamma-qadam baxramand bo’lmoqdamiz}. Shu bahramandlik tufayli yosh avlodda mehnattsevarlik, insonparavarlik, vatanparvarlik, iymon e:tiqodlik halollik aqloqiy poklik, odillik, bilimlilik, onglilik, do’stlik kabi insaniy fazilatlar shakllanib, rivoj topmoqda, o’z ona tili, milliy urf-odatlari, diyorimizning tabiat boyliklari bilan fahrlanish tuyg’usi kamol topmoqda. Respublikada, ayniqsa qooy yillarda iste:dodli bolalarni tanlashggaa e:tibor kuchaytirildi, joylarda maxsus hunarmandchilik liitseylari, umumiy ta’limiy yunalishidagi litsey va gimnaziyalar tarmoog’i kengaytirildi, ular uchun yangi dasturlar ishlab chiqilddi. Ta’lim buyicha xalqaro hamkorlik rivojlana boshladi, birlashgan millatlar tashkilotining O’zbekistondagi vakolatxanasi, Yunisef, Yunesko tashkilotlari bilan aloqalar mustahkamlandi. Xorijiy davlatlarning kadrlar tayyorllash sohasidagi tajribalari o’rganilib, o’zbek xalqining milliy urf-odatlari va ana’nalarini hisobga olgan holda respublikamizda kadrlar tayyorlash tizimining yangi modeli yaratildi. Bu modelning tub mohiyati shundaki, uning tarkibi uzluksiz ta’lim, ilm-fan, ishlab chiqarish, davlat va jamiyat kabi alohida qismlardan tashkil topdi. Modelda kadrlar tayyorlash tizimining maqsadi, vazifasi va uzluksiz ta’limtizimini isloh etishning asosiy yunalishlari, bosqichlari, milliy dasturni amalga oshirish orqali erishiladigan natijalar o’z ifodasini topdi. qoou yil wo-e0 avgustda bo’lib o’tgan Uzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi birinchi chaqiriiq IX sessiyasida qabul qilingan {Ta’lim tug’risidagi} qonun va {Kadrlar tayyorlash millliy dasturi} O’zbekiston ta’limida tom ma’noda inqilobiy o’zgartirishlarni boshlab bberdi. Bu qonun va dastur yosh avlodni Vatanimizga sadoqatli, uning mustaqilligini asrabbb- avaylashga tayyor, keng tafakkurli, jismonan sog’lom, ma’naviy va ma’rifiy jihatdan barkamol qilib tarbiyalashda, umuman ta’lim mazmunini yanada takomillashuvida uning sifatii va samarali bulishida muhim omildir.. -qabul qilingan yangitahrdagi {Ta’lim tug’risidagi} qonun asosida ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy tamoyillari -ta’lim O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiiyotidagi ustivor soha ekanligi, -ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterida ekanligi, -ta’limning uzluksizligi va izchilligi, -umumiy o’rta, shuningdek o’rta maxsus, kasbb-hunar ta’limning majburiyligi aniq kursatildi. Shuningdek qonunda: -ta’limning III bosqichida e yillik akademik litseylarda yoki kasb-hunar kollejlarida o’qishni tanlashning ixtiyoriyligi, -ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi, -davlat tta’lim standartlari doirasida bilim olishning hamma uchun ochiqligi, -ta’lim dasturlarini tanlashda yagona va tabaqalashtirilgan yondooshuvning joriy etilganligi, -iqtidorli o’quvchilarni rag’batlantirish, ularning iste:dod qirralarini ochib berish uchun barcha shart sharoitlarni yaratib berish, -ta’lim tizimida davlat vaa jamoat boshkaruvini uyg’unlashtirishsh qayd qilindi. Ushbu Qonunga muvofiq, ta’lim va tarbiyaning dunyoviyligi ta’minlanib, u maktabgacha, umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi, oliy va oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim bosqichlaridan tashkil topgan. Maktabgacha ta’lim bolalarning uch yoshidan olti etti yoshigacha oilada bolalar bog’chalarida boshqa ta’lim muassasalarida olib boriladi. Boshlangich ta’lim q-r sinflardan iborat, unda to’qish olti-etti sinflar doirasidda umumiy bilim asoslarini chuqur urganadilar, bu sinflardaa asosiy e:tibor ularning dunyoqarashini shakllantirishga va kengaytirishga ularning qiziqish va intilishlarini oshirishga qaratilladi. Shundan so’ng o’quvchilarga e yillik o’quv akademik va kasb-hunar litseylari va kollejlaridan iborat ixtiyoriy-majburiy bosqichda o’qish tavsiya etiladi. Bu bilim yurtlarida o’quvchilar o’zlari tanlagan tta’lim yungalishi buyicha bilimlarini oshirib, muayyan oliy o’quv yurtiga kirish uchun aniq maqsadga yunaltirilgan fanlarni chuqurlashtirgan holda o’rganishga qaratilgan, har ikki yunalishda o’qishni bitirgan o’quvchilar oliy o’quv yurtlariga kirishda keng imkoniyatga ega buladilar. Oliy mutaxassislik ta’limida un sakkiz un tuqqiz yoshlilar turt yil davomida o’qishni davom ettiradilar. Uzluksiz ta’lim yangi tizimining amaldagi shaklidan farxi shundaki, o’quvchilar alohida kollejlarda kasb-hunar egallaydilar va umumiy o’rta ma’lumotli bo’ladilar, akademikk litseylarda esa, chuqurlashtirilgan umumta’lim tayyorligiga ega bo’ladilar. Ta’limning yangi tizimini tashkil etgan barcha o’quv maskanlaridaa asosiy e:tibor o’quvchilarda mustaqil fikr yuritish kunikmalarini hosil qilishga egallagan bu ko’nikmalarini tajribada namoyon etishlariga qaratiladi. Tabiyki, demokratik jamiyatda bolalar erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadilar. {agar o’quvchi erkin fikrlashni urganmasa, berilgan ta’lim samarasi past bulishi muqarrar. Albatta, bilim kerak, ammo bilim o’z yuliga mustaqil fikrlash ham katta boylikdir.} (I.Karimov) Oliy ta’lim tizimida mutaxassis kadrlar ko’p bosqichli yo’l bilan tayyorlanadi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida bajarilishi rejalashtirilgan dasturlar asosida amalga oshiriladi. Milliy dasturni amalga oshirishning asosiy natijasi raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning yaxlit tizimini barpo etishdan iborat bo’ladi. Respublika Oliy Majlisida tasdiqlangan {Kadrlar tayyorlash milliy dasturi}da kuyidagi umumiy qoydalar ifodalangan. -muammolar va kadrlar tayyorllash tizimini tubdan isloooq qilish omillari, -milliy dasturning maqsadi, vazifalari va uni ruyobga chiqarish bosqichlari, -kadrlar tayyorlashning milliy modeli, -kadrlar tayyorlash tizimini rivojlantirishning asosiy yunalishlari, -dasturni ruyobga chiqarishning tashkiliy asoslari. Dasturda bu qoydalar mazmuni kuyidagicha ifoda etilgan.: O’zbekiston Respublikasi inson huquqlari va erkinliklariga rioya etilishini, jamiyatning mma’naviy yangilanishini, ijtimoiy yualtirilgan bozor iqtisodiiyotini shakllantirishni, jahon hamjamiyatiga qo’shilishni ta’minlaydigan demokratik huquqiy davlat va adolatli fuxoralik jamiyati qurmoqda. Inson uning har tomonlama uyg’un kamol topishi va farravonligi, shaxs manfaatilarini ruyobga chiqarishning sharoitlarini va ta’sirchang mexanizmlarini yaratish, eskirgan tafakkur va ijtimoiy xulq-atvrning andozalarini o’zgartirish respublikada amalga oshirilayotgan islohatlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir. Xalqning boy intelektual merosi va umumbashariy qadriyatlar asosida, zamonaviy madaniyat, iqtisodiiyot, fan, texnika va texnologiyalarning yutuqlari asosida kadrlar tayyorlashning mukammal tizimini shakllantirish O’zbekiston taraqqiyotining muhim shartidir. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi {Ta’lim tug’risidagi} O’zbekitson Respublikasi qonunining qoydalariga tula muvofiq bo’lib, milliy tajribaning tahlili va ta’lim tizimidagii jahon miqyosida yutuqlar asosida tayyorlangan yukskak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy siyosiy hayotda mustaqil ravishda muljalni tug’ri ola bilish mahoratiga ega bo’lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarniing yangi avlodini shakllantirishga yunaltirilgandir. Dastur kadrlar tayyorlash milliy modelini ruyobga chiqarishni har tomonllama kamol topgan, jamiyatda turmushga moslashgan, ta’lim va kasb-hunar dasturlarini ongli ravishda tanlash va keyinchalik puxta o’zlashtirish uchun ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, psixologik-pedagogik va boshqa tarzdagi fuxarolarni tarbiyalashni nazarda tutadi. {Bugungi zamon talabi, erangi kelajagimizning tashvishlari bizdan xalq ta’limi tizimini isloh qilish zarurligini taqoza etmoqda} (I.Karimov) {Ta’lim tug’risida} gi qonun va {Kadrlar tayyorlash milliy dasturi } O’zbekiston Respublikasida ta’lim tizimini tubdan isloh qilishda, ta’lim-tarbiya mustaqil davlat talablari darajasida bo’lishiga erishishda, har tomonlama etuk pedagog kadrlarni tayyorlashda, umumann milliy pedagogika fanining yangicha mazmun kasb etib rivojlanishida asosiy omil bo’lishi tabiiydir..
Qadimgi Yunoniston va RIM davlatlaridagi ta’lim-tarbiya. REJA q. Qadimgi Yunoniston va Rim davlatlaridagi ta’lim-tarbiya. w. Sokrat, Platon, Demokrit va Aristotel:larning ta’limotida tarbiya masalalari.
Tayanch tushuncha: Afina usuli, Sparta usuli, grammatist, jismoniy, mehnat, Polistriya maktabi.
Adabiyotlar.. q. Nq mavzudagi adabiyotlar w. Konstantinov N.D. Istoriya edagogiki, Moskva qoiwg Zunnunov A. Pedagogika tarixi, T-w00t Zunnunov A. Pedagogika nazariyasi, T-w00y
Tarixiy taraqqiyotining keyingi davrlariga kelib, ibtidoiy jamoa tizimi o’rnini yangi ijtimoiy formatsiya qo’ldorlik tizimi egalladi. Qadimiy Sharqda birinchi sinfiy jamiyatlar paydo bo’ldi hamda moddiy va ma’naviy madaniyatga asos solindi. Ayniqsa Yunoniston (Gretsiya) xalqlari bu madaniyatni ma’lum darajada qabul qilib, uni qaytadan rivojlantirdi va butun jahon madaniyatga, maorifiga o’zining katta hissasini qo’shdi. Darhaqiqat, tariqiy taraqqiyot davomida turli mamlakatlar jahon madaniyatiga turicha hissa qushganlar. Masalan, Xitoyda birinchi qog’oz ixtiro qilingan. Hindistonda hisoblashning unlik sistemasi kashf etilgan. Mesopatamiyada esa er kurrasini graduslarga, sutkani soatlarga, minutlar va daqiqalarga bo’lish uylab topilgan. Eramiz boshlanishidan oldin Markaziy Osiyoningg janubiy chekkasiga yaqin bo’lgan joyda O’rta dengiz bilan Hindistonni birlashtiruvchi karvon yo’li qurilgan. Sungra Markaziy Osiyo Xitoydan O’rta dengizga tomon {Buyuk ipak yo’li} ochilgan. Natijada Markaziy Osiyo xalqaro savdo-sotiiq markazi bo’lib qolgan. Bu esa o’z navbatida Markaziy Osiyo vohalarida madaniyatning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatgan. Ayniqsa, qadimgi Yunonistonda madaniyat, tarbiya, maktab va dastlabki pedagoik fikrlar boshqa qadimiy Sharq mamlakatlariga nisbatan juda erta rivojlangan. Yunoniston unchalik kata bo’lmagan bir kancha quldorlik davlatlaridan iborat mamlakat bo’lgan. Uning eng katta shaharlaridan lakoniya (paytaxti Sparta) va Atttika (poytaxti Afina) ayniqsa madaniyat markazi bo’lishi bilan o’ta mutabar edi. Bu shaharning har qaysisida tarbiyaning boshqa mamlakatlaridann farqli aloqida tizimi vujudga keldi. Bu tarbiya tizimi shaharlar nomi bilan yuritilib {Sparta} va {Afina} usulidagi tarbiya deb yuritiladigan bo’ldi. Har ikkala bu shao’arning iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotidagi ba’zi bir xususiyat madaniyat darajasii turlicha bulganligi tufayli har ikki tizim bir-biridann farq qilar edi. Ammo ikkala davlatda ham quldorlik tizimi hukmron edi. Shuning uchun ham bu Osiyoni bostirib olgach bu erlarni bolalariga taqsimladi. Chingizxonning tungich ug’li Jujiga O’rta Osiyo erlari berildi. Bu tarixda Oltin O’rda xonligi deb ataldi. Juji olamdan o’tgan davlatda idtimoiy tarbiya tizimi quldorlarning bolalaari maanfaatini ko’zlar edi. Yunonistonda qullarni {gapiradigan ish quroli} deb hisoblardi. Chunki qullar barcha mamlakatlardagi kabi oddiy insoniy huquqlaridan ham maahrum edilar. Lakoniya Peloponnesning sharqi-janubiy qismidagi erlarga davlat bbo’lib, bu viloyatlar soxilida kemalar tuxtaydigan qulay joy yo’q edi. Mamlakatda qullar mehnatga asoslangan dehxonchilik hukmron edi. Soni o’nchalik ko’p bo’lmagan yarim ozod va huquqli bo’lmagan aholisining ko’pchiligi hhunarmandlar edi. To’qqiz ming oiladan iborat bo’lgan quldorlar wt0 mingdan ko’proq aholiga hukmronlik qiladi. Spartada qullar shavqatsiz ta’kib ostiga olinardi. Shu sababli ular tez-tez isyon ko’tarib turardilar. Bunday hol esa ularning uyushqoq bo’lib yashashga, hamisha harbiya tayyorgarlikda bo’lishiga da’vat etardi. Tarbiya ishlari esa davlat ixtiyorida bo’lib uniing asosiy maqsadi spartaklilarning bolalarini baqquvvat, jismoniy sog’lom, bardoshli, chiniqan jangchilar qilib tarbiyalashdan iborat bo’lishi bilan birga bo’lajak quldorlarni ham tarbiyalashni nazarda tutar edi. Spartakllarning bolalari u yoshgacha uyda yashar, keyin {agella} deb ataluvchi alohida davlat tomonidan tashkil etilgan tarbiya muassasasiga joylashtirilar va qi yoshga etguncha ularga ana shu muassasalarda ta’lim-tarbiya berilardi. Bu muassasalarning rahbarlarii davlat tomonidan obruli, taniqli kishilardan tayinlanardi. Bunday kishilar {pedonom} deb atalib, butun tarbiyaviy ishga rahbarlik qilardi. Ayniiqsa, o’smirlar tarbiyasiga alohida e:tibor berilardi. Ular jismoniy sog’lom bo’lishi uchun turli mashqlar bilan chiniqtirilar, sovuqqa, ochlikka chidashga, og’riqqa bardosh berishga ham o’rgatilib borilardi. Ta’lim jarayoninng asosiy qismini harbiy gimnastika mashqlari egallardi. Bu bilan yosh spartaklilarni yugurishdan, sakrashdan, disk va nayza ota bilishidan, kurashishsh va qo’l jangi usullaridan saboq berilardi. Shunigdek, harbiy tusdagi maxsus uyinlar ham urgatilardi. Spartakning kelajak vorislarii jismoniy baqquvvat, hech narsadan quruqmaydigan, botir jangchi, o’z xalqini har qanday ofatdan himoya qila oladigan bo’lib etishardi. Qadimgi Gretsiyadagi tarbiyaviy ishlar shunisi bilan o’ziga xos ediki, unda bolani nafaqat jismoniy chiniqtirishgina emas, balki ma’naviy tomondan ham barkamol bo’lishi nazavrda tutiladi. Unda asosan bolalarga musiqa va ashula va diniy raqslar ham o’rgatilgan. Bu mashg’ulotlarning mazmuni jangovar hamda harbiy tusda bo’lgan. Qadimgi grek tarixchisi, faylasuf olimi Pulutarx Sparta makktablaridagi ta’lim-tarbiya haqida gapirib shunday deydi, {O’qish va yozish bolalarga faqat ularning eng zarurli urgatilar edi, tarbiyaning qolgan qismi esa bitta maqsad hech so’zsiz itoat qildiriishi, chidamli bo’lishini va engish ilimini o’rgatishni ko’zda tutadi}. Spartada olib borilgan ta’lim-tarbiyaning yana bir muhim vazifasi yoshlarni qullarga nisbatan shafqatsiz, ularni mensinmaydigan qilib tarbiyalashdan iborat edi. Shu maqsadda yoshlar {Kreptiyalar} da, ya:ni kechalari qullarni tutish mashqlarida qatnashtirilgan edi, bunday mashqlar yosh spartaklilar otryadlari shaharning biror mahallasining yoki shahar tashqarisidagi noxiyani qurshob olib, shubhali bo’lib ko’ringan har qanday illatni (qulni) o’ldirardi. Yoshlarga axloqiy tarbiya berishda davlat rahbarlari maxsus suhbadlar o’tkazib, shu yo’l bilan ularga axloqiy va siyosiy tarbiya berar edilar. Bu suhbatlarning asosiy mazmuni vatan dushmanlari bilan kurashib ota-bobalarining ko’rsatgan mardligi va jasurligi qahramonlar haqida gapirib berishdan iborat edi. Bu bilan ular yunonlarda o’z vataniga va ota-bobolariga hamda uning merosiga katta hurmat hissini tarbiyalashgan. Shuningdek, bolalarni sovaljavob jarayonida aniq qisqa va lunda qilib javob berishga urgatib borilgan. Sparta ta’lim-tarbiya tizimida bola qi-w0 yoshga etgandan keyin maxsus {efeblar} guruhida o’tkazilgan va harbiy xizmatni o’taganlar. Sparta qizlar tarbiyasiga harbiy va jismoniy tarbiya malakalari bilan qurollantirilib borilgan. Bundan maqsad erkaklar qullor qo’zg’olonini bostirmoq uchun urushga ketgan vaqtlarida qizlar, ayollar shaharni, uy-joyni qo’riqlash maqsadida qurollanib qo’riqshilik vazifasini o’tar, qullarni esa itoatda saqlanishi ta’minlar edilar. Qadimgi Gretsiya ikkinchi bosh shaharlaridaan biri Afina da esa hayot, tartib, intizom, maktab tizimi va undagi ta’lim-tarbiya Spartanikidan butunlay farq qilardi. Chunki Afinadagi iqtisodiy hayot Spartadagi singari cheklangib quyilgan emasdi. Qullar xususiy mulk hisoblanardi. Afinada eramizdan ilgari V-VI asrlarda madaniyat o’sdi. Tibbiyot ilmi, matematika, tarix, sana’t, ajoyib grek memorchiligi va haykoltoroshligi taraqqiy qildi. Afinadagi eng ko’rkam va barkamol inson deb ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan etuk kishinii o’zlarining {ideal} i deb hisoblar edi. Tarbiya jarayonida aqliy, estetiik va jismoniy tarbiya uyg’unlashgan holda olib borilardi. Lekin shuni ta’kidlash kerakki, bu ideal faqatgina qullarning qismati deb hisoblanadi. Ammo tabaqalanish natijasida quldorlik jamiyatining o’zida ancha kambag’al, ya:ni erkin oiladan tug’ilgan va qulliqdan ozod etilgan kishilarning kattagina guruhi ajralib chiqdi, ular hunarmandchilik bilan chug’ullanar edilar. Boy quldorlar esa ularga nafrat ko’zi bilan qarardilar. Afinada bolalar u yoshgacha uyda tarbiyalanar edilar. Ug’il bolalar u yoshdan boshlab maktabga qatnar, qizlar esa oilada ona ko’magida uy-ro’zg’or ishlariga urgatilar edi. Afinada umuman xotin-qizlarning hayoti uy doirasidan chiqmas, asosan ichkarida o’tardi. Bolalar dastlab (u yoshdan qe-qr yoshgacha) {grammatist} va {kivatist} maktablarida har ikkovida ham, yoki bo’lmasa avval grammatist o’qitilardi. Bu maktablar xususiy bo’lib, haq to’lanardi, shu tufaylii puli yo’q fuxoralarning bolalari bu maktablarda ta’lim olalmasdi. Bu kabi maktablarda {dedaskol} deb atalgan o’qituvchilar mashg’ulot olib borardi. Ug’il bolalarnii maktabgaa qullar etaklab borgan. Bunday qullar {pedagog} deb atalgan. Afinadagi grammatist maktablaridagi ta’lim-tarbiyaning mazmuni o’qish, yozish va hisoblashni o’rgatishshdan iborat bo’lgan. O’qitsh harflarni hijjalab o’qitish usulida olib borilib, bolalar harflarni yodlab, sung shu harflarni qo’shib bug’inlar yasar, bug’inlarni qo’shib so’zlar yasardilar. Yozuvni urganishda mum surilgan yaltiroq taqtashalardan poydalanar edi. Bunday taqtashaga ingichka cho’p bilan harflar yozilgan edi. Barmoqlar, va sanoq taxtasi yordami bilan hisoblash urgatilardi. Kifarist maktabida ug’il bolalarga adabiy bilim, estetik mazmundagi delomatsiyalar o’rgatilardi. Ug’il bolalar un uch-un to’rt yoshga etkanlaridan keyin {Polistra} deb atalgan o’quv yurtiga o’tardi. Bu o’quv yurtida ular w-e yil davomida jismoniy mashqlar yugirish, sakrash, kurash tushish, dissk va nayza irgitishdan iborat bo’lib, suvda so’zish ham o’rgatiladi. Spartada kabi Afina maktablarida ham o’quvchilar bilan siyosiy va axloqiy masalalarga suhbatlar o’tkkazilgan. Polistrada jismoniy tarbiya va axloqiy masalalarga doir suhbatlarga eng taniqlii fuxarolar bepul rahbarlik qilardilar. Polistrada maktabda o’qish tekin bo’lganligi uchun ham ko’pchilik bu o’qish bilan cheklanib qolardilar. Ayrim badavlatroq oiladan bo’lgan bolalar Pollistra maktabini tugatganidan so’ng {Gimnaziya}ga kirib o’qirdi. Maktabni tugatgan yoshlar davlat boshqarishda qatnashishlari mumkin bo’lgan. Shuning uchun ularga falsafa, siyosat, adabiyot fanlari o’qitilgan. Lekin bu maktabda ham badan tarbiya bilan shug’ullanish davom ettirilgan.
qaramay, konservativ zamindor aristokratlarning ideologi edi. Bu uning falsafiy va pedagogik qarashlarida tarbiyadan kutilgan maqsad, tabiatni o’rganish bo’lmay, balki kishining bilib olishi, axloqni kamol toptirish bo’lmog’i lozim. Ham faylasuf ham notiq Sokrat keng maydonlarda, jamoat oldida sso’zlarga chiqib axloqqa doir masalalar yuzasidan suhbatlar o’tkazar, tinglovchilarning savol-javob yo’li bilan diqqatini o’zlari uylab topishiga shu yo’l bilan odamlarning haqiqatni izlashga urgatardi. Suhbatning bu usuli usha paytda {Sokrat usuli} deb ataldi. Sokrat usulii dan keyingi davrlar uslubiyatida suhbatni {fiikr qo’zg’ooovchi savollar usuli} nomida o’tkizish paydo bo’ldi. Qadimgi Gretsiyaning faylasuflaridan Platon eramizdan ilgari (rwu-eru yillari) idealist faylasuf Sokratning shogirdi, ob:ektiv idealizm nazariyasining asoschisi edi. U {g’oyalar dunyosi} birlamchi, his qiluvchi narsalar dunyosi ikkilamchi deb hisoblanadi. Platon tanadan tashkarida mavjud bo’lgan narsalar haqidagi nazariyani olg’a surdi va bu tanadan tashkarida bo’lgan narsalarni { tur} yoki {ideyalar} deb atadi. Platonning fikricha, u bu davlatning maqsadi oliy ezgulik g’oyasiga yaqinlashishdir, bu g’oya, asosan tarbiya yo’li bilan ruyobga chiqishini ta’kidlaydi. Tarbiya,-deydi Platon,-davlat tomonidan tashkil etilmog’i va hukmron guruhlarning faylasuflar va jangchilarning manfa’tlarini ko’zlomog’i lozim. Platon o’zining pedagogika tizimida Sparta va Afina tizimining ba’zi bir belgilarini birlashtirishga intiladi. Platon fikricha, bolalar e yoshdan y yoshgacha davlat tomonidann ta’minlab quyilgan. Ateizm nazariyasini yaratgan atoqli faylasuf materialist demokratning qarashlari qadimgi yunon faylasuvining cho’qqisidir. Demokrit o’z asarida yuqorida nomlari qayd etilgan mutaffakkirr faylasuflar kabi tarbiya masalalariga ko’p e:tibor beradi. U o’z nazariyasida tabiat qonunlariga Xurofotni va qurquvni emirib toshlaydigan chinakkam bilimlarga murojaatt qiladi. Demokrit {xudolarning irodasi} degan gaplar odamlar uylab chiqargan uydirmadan boshqa narsa emas, deb hisoblab xudolarga ishonchni rad etadi. Demokrit tabiat masalalarini birinchi bo’lib ilgari so’rdi. {Tabiat bilan tarbiya bir-biriga uqshaydi} deb yozadi. Demokrit {ta’lim mehnat asosidagi go’zal narsalarni hosil qiladi} deb tarbiya ichida mehnatning roli juda katta ekanligini ta’kidladi. U doimo mehnat qilib turishni talab qildi, mehnatga odatlana borgan sari, mehnat engil bo’lib boradi, deydi. U yomon o’rnakdak ixt:iyot bo’lishi kerak. Deb ta’kidlaydi va yaxshi xulq hosil qilishda mashqning ahamiyati katta, deb hisoblaydi. Demokrit quldorlik negizlarga nisbatan tanqidiy qarashni vujudga keltirdi, tabiatni chinakam bilishga tarbiyani qayta qurishga chaqirdi. Demokrit barcha tabiyiy jarayonlarga, jumladan insonning axloqiy munosabatlarigga ham xudolarning aralashuvini inkor etib, kishi xulqining real, bu dunyodagi asosini topishshshga o’rinadi. Demokrit axloqni odamning o’z tabiatidan kelib chiiqib chiqib asoslashga harakat qiladi. U axloqning ikkiyuzlama yasama va haqiqiyga bo’linishiga qarshi chiqadi, shaxsning faqat muloxazakorlik va aql raxnomaligida mumkin bo’ladigan axloqiy kamolati uchun jonbozlik ko’rsatadi. Tug’rirog’ini bilmaslik xatoga olib keladi, degan edi u. Aql tug’ri hatti-harakatlarga yunaltirilmog’i lozim, bu esa bilimlarning doimo mukammallashtirib boishsh haqida g’amxurliq, tabiat qonunlari va odam xulqimni 6rganish zarur demakdir, degan edi Demokrit. Demokritning etik va pedagogik qarashlari diniy qobiqdan holi edi. Shuning uchun ham o’zidan keyingi faylasuf olimlarga katta ta’sir etdi. Ayniqsa, ularning inson kamolatidagi nazariy qarashlari, tarbiyaning roliga bergan katta ahamiyatlari pedagogika tarixi nazariyasini yaratishda asosiy zamin bo’lib xizmat qiladi.
Download 0.82 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling