O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
Garbiy Evropadagi ta’lim-tarbiya
Download 0.82 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Garbiy Evropadagi ta’lim-tarbiya Reja q. Garbiy Evropadagi maktab, maorif hamda pedagogik fikrlar taraqqiyoti. w. Yan Amos Komenskiyning pedagogik tizimi e. Yogann Genrix Petolotsiyning pedagogik g’oyalari va faoliyati r. Adol:f Ditervergning pedagogik qarashlari
Tayanch tushunchalar: Teologiya, dialektika, sinf, dar, didaktika.
Adabiiyotlar. q. Nq-t mavzudagi adaiyotlar w. Ya.A.Komenskiy. {Buyuk didaktika }, T-qoow
Garbiy Evropada maktab, maorif hamda pedagogik fikrlar taraqqiyoti. Garbiy Evropa mamlakatlarida quldorlik jamiyatining urnini olgan feodalizm u asrda paydo bo’lib, to XVI arlargacha davom etdt. Feodalizm jamiyatida hukmron tabakalar feodal-pomeshik va ruxoniylardan ibortiat edi. Mamlakatdagi hamma er-uv egalari bo’lgan u mulkdor taaqalar usha davrdagi krepostnoychilik huquqiga binoan, ularga o’yindirilgan dexkonlarni ekspluatatsiya qilish asosida yashardilar. Keyinchalik feodal jamiyatining shu ikkita asosiy tabaqalariga yana ikkita yangi tabaqa-hunarmand va savdogarlar kelib qushildi. O’rta hol feodal jamiyatining hayotida din va unga xizmat qiluvchi ruxoniylar g’oyat katta rol: uynardilar. O’rta asrlarda katta kuchga ega bo’lgan katolik ruxoniylari barcha imkoniyatlardan foydalonib, ma’rifatga qarshi qattiq kurash olib bordilar. Din haqiqatning irdan-birr manai hisoblanib, fan dinga xizmat qildirilar edi. O’rta asr Garbiy Evropa mamlakatlarida ikki guruhga bo’lingan va etti fanni o’z ichiga olgan ta’lim dasturi vujudga keltirildi. Irinchi guruh uchta fandan
iborat edi, shu sababli unga lotincha {trivium} nomi berildi. Unga grammatika (lotin tili grammatikasi) ritorika va dialektika kirar edi. Ikkinchi guruh to’rt fandan iborat bo’lgani uhchun uni lotincha {kvadrivium} deyiladi. Unga arifmetika geometriya, atronomiya va musiqa kirar edi. Hammasi bo’lib bu ettita fanni etti erkin sana’at} de atash rasm bo’lib qoldi. Hamma fanlarning toji deb-teologiya hisoblanar edi. O’rta asrlarda eriladigan ta’lim dasturi cherkov maktablari orqali amalga oshirilar edi. Cherkov maktablarining asosiy turlari prixod maktabi (yani ir cherkovga qarashli) magistr maktabi va osh cherkov yoki episkov maktablaridan iborat edi. Bu maktablarda qattiq intizom o’rnatilar edi. O’uvchilar qilgan har bir aybi uchun qattiq va shavqatiz jazolanardi. Bunday maktalarda odatda o’quvchilarga tan jazosi berilardi. (savalash, och qoldirish, shu kailar) O’rta asrlarda Garbiy Evropada xotin-qizlar, ayniqsa mehnatkashlarning xotin-qizlari deyarli savodsiz edi. Mulkdor feodal va aslzoda tabaqalariga mansub oilalarda tug’ilgan qiz bolalar odatda xotin-qizlar monastrlari ichida yoki maxsus murabbiylar va oilaga bekitilgan ruxoniylar qo’l ostidagi uylarda tarbiya oladilar.
jamiyatiga hukmron bo’lgan harbiy pomeshiklar tabaqasiga mansub dunyoviy feodallarning talablariga javob bera olmaydigan bo’lib qoldi. Er va krepostnoy dehxonlar dunyoviy feodallarning xususiy mulki bo’lib, bu feodallar krepostnoy dehxonlarni shafqatsiz ekspluatatsiya qilar va ularni qurol kuchi bilan o’zlariga itoat qildirar edilar. Ular dehxonlarni qo’zg’olonlarini ostirishda va boshqa mamlakatlarga qarshiq urushlarda ishtirok qiladilar. O’zlarining er-suv mulklarini orttirish maqsadida doim bir-biriga hujum qilib, o’zaro urush qiladilar. Shuning uchun ham dunyoviy feodallar muhitida ritsar: fazilatlariga ega bo’lgan odam ideali vujudga keldi. Bu idealga muvofiq ritsar: tajribali, mohir va mard jangchi, krepostnoy dexkonlarga nisbatan kattikqo’l, shafqatsiz va ayni vaqtda feodal tabaqasiga mansub kishilarga nisbatan olijanob, nazokatli, oodobli, xushmuomali, vijdonli, fidokar va sodik odamdir. Ritsar: ideali bilan bir vaqtda alohida tarbiya tizimi, yani ritsar: tarbiyasi ham maydonga keldi. Garbiy Evropa mamlakatlarida ritsar: tarbiyasi XII asrga kelib to’la tarkib topdi va rivojlandi. Ritsar: tarbiyasining mazmuni {ritsar:larga oid ettitta fazilat} dan toshkil topdi. Bu fazilatlar kuyidagilardan iborat, ot minib yurishni bilish, qilichbozlikni bilishsh, nayzabozlikni bilish, suza bilish, ov qilib bilish, shashka uynashni bilish, she:r tuqish va qo’shiq ayta bilish. Bu fazilatlardan birinchi urinda turgan uchtasi ritsarga berillmog’i zarur bulgan, harbiya tarbiyaga ta’luqlidir. Ritsar: otlik askar, qilich va nayza esa usha zamon jangchisining asosiy quroli edi. Suzish va ov qilishni bilish jismoniy chiniqish, chaqqonlik va bordoshlilikni ustirish uchun talab qilinardi. Bundan tashqari ov qilish tekinxur feodalning bekorchi vaqtini band qilish shuningdek o’zining qaaerdaligini aniqlay bilish (orientatsiya qobiliyati), topqirlik, xushyorlik, dushmanning iziini topish va shu kabi sifatlarni ustirish vositasi hisoblanardi. Shashka va shaxmat uyini, bir tomandann, bekorchi vaqtni band qilish, ya:ni hujum va mudofaa planini tuza bilishsh qobiliyatini ustirishsh vositalaridan hisoblanardi. Shahar maktablarining vujudga kelishii. Garbiy Evropada XII-XIII asrlarda hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi shaharlarning usishiga va shahar madaniyatining vujudga kelishiga sabab bo’ldi. Shaharning asosiy aholisini tashkil qiluvchi hunarmand va savdogarlar o’z bolalariga amaliy faoliyat uchun zarur bo’lgan bilim berishga manfaatdor edilar.. Usha vaqtda ishlab turgan cherkovga qarashli diniy maktablar bunday bilim bermas edilar. Shu sababli tsexda birlashgan hunarmandlar va gil:diyalarda birlashgan savdo ishlab turgan cherkovga qarashli diniy maktablar tsex maktablari va gil:diya maktablari deyilarr edi. Keyinroq borib tsex va gil:diya maktblari magiiistrant maktablariga, ya:ni shahar boshqarmasii (magistrant) harajatidagi maktablariiga aylandi. Evropada dastlabki universitetlar hamda Akademiyalarning tashkil topishi va ulardagi ta’lim tizimi . Evropada birinchi universitetlar XII asrning ikkinchi yarmida Italiyada , Angliyada, Frantsiyada tashkil qilindi. Bu universitetlar dastlab professor va studentlarining mustaqil idora qilinadigan uyushmasi (korporatsiyasi) dan iborat edi. Keyinchalik XIII asrda bu korporatsiyalar
o’z-o’zini idora qiish huquqii saqlab qolgan holda davlat tomanidan rasmiy tasdiqlandi. Cherkov esa universitetni tamomlagan talabalarga ilmiy darjja va o’qituvchilik huquqini berishini o’z ixtiiyoriga oldi. Ana shu tariqa universitetlar rasmiyy o’quv muassasiga aylanib qoldi. XIV-XV asrlarga kelib universitetlar Evropa mamlakatlarining hammasida ochilgan edi. Universitetlarning vujudga kelishi va ularning rivojlanishi. XII-XIII asrda bir qancha Garbiy Evropa mamlakatlarida oliy ma:lumot beradigan 6quv yurtlari sifatida universitetlarriningg vujudga kelishigga usha vaqtlarda ko’p evropaliklarninggg arab madaniyati (xususan meditsina va falsafa) billan tanishuvi katta ta’sir ko’rsatadi.. Bu madaniyat bilan tanishishga Garbiy Evropa feodallarining XI asr oxirida Sharqdagi arab musulmon mamlakatlariga qarshi boshlagan harbiy harrakatlari sabab bbo’ldi. Usha zamon arab mamlakatlariddaa madaniyat va ma’rifatt Garbiy Evropadagi madaniyatgaa nisbatan ko’p jihatdan hiyla taraqqiy qilgan eedi. Xususan arablar tomonidan VIII asrda istilo qilingan Ispaniyada tashkil qilingan arab oliy o’quv yurtlari Evropa universitetlari uchun ma’lum darajada namuna bbo’ldi. Ipaniyada arablar barrpo qilgan ttashkil qiligan arab oliiy o’quv yurtlariida falsafa, matematika astronomiya, meditsina fanlari o’qitilar edi. Evropaning turli mamlakatlaridan kelgan ko’p talabalar Kordovada o’qib, oliy ma’lumot olardilar. Yan Amos Komenskiy (qtow-qyu0) buyuk chex pedagogii. Ya.A.Komenskiy qtow yili wi martda {Ugorskiy Brod} degan joyda Moraviyada tegirmonchi oilasida dunnyoga kelgan. Uning oilasi ruxoniy {Chex qardoshlari} jamoasiga tegishli bbulib, o’zlarini protestant Yan Gusning davomchisi deb hisoblar edilar. Yan Gus katolik cherkovigga qarshi chiqqani uchun gulxonda yondiriib uldiriladi. {Chex qardoshlari} jamoasi uning g’oyasini amalga oshirishni maqsad qilib quyadilar. Bu jamoa demokratik g’oyalarni ilgari surib, Chexiyaning ozodligi uchun kurashuvchi vatanparvarlarni o’z atrofiga to’playdi. Komenskiy otta-onasidan yosh ajralib, ancha vaqt o’qimaydi. qy yoshida {Chex qardoshlari} jamoasining yordami bilan lotin maktabiga o’qishga kiradi, bu erda u tarbiya tizimining yomonligini, o’quv metodlarining yaramasligini kuradi va tushunadi. {Men usha vaqtdayoq tarbiya masalasida mamlakatimni orqada ekanligini kurdim. Men usha davrdayoq fan va tarbiya hammaga tegishli bo’lishi kerakligiini uyladim}-degan edi Komenskiy. Maktabni tugatttgachch Gerbern universitttetiga (Germaniyada) o’qishga kiradi, uni tugatgach Geydel:berg universitetida lektsiya kursini tinglaydi, bu universittetda usha davrda ilg’or professorlar ishlardi. Komenskiy Avstriya, Gollandiyada bo’lib iqtisodiy, siyosiy va madaniy turmushni urganadi. Shuningdek, o’zining ilmi va dunyoqarashini kengaytiradi. qyeq yili o’qish uchun kitob {Otkritiya ddver: yazika} (tillar va hamma fanlarning ochik eshigi)ni yaratadi. Bu asardan so’ng Komenskiyniiing ko’p mamlakatlarda dongi ketib, ta’siri kuchayadi. qyew yili Komenskiy {Buyuk didaktika} degan katta pedagogik asarni tugatadi. {Ona maktabi} degan maktabgacha tarbiya qullanmasi asarini bunyod etadi. {Buyuk didaktika} asarida {fan, sofiya ideyasini} (fan-grekcha-butun, hamma, sofiya-donolik, aqllilik) hamma narsani bilish, hamma uchun bilim berish demakdir. Komenskiy dunyoga tanilgandan so’ng hamma mamlakatlar uni taklif eta boshlaydilar. Shvetsiyada lotin tili darsligini va til o’qitish metodikasini tuzadi. Komenskiy chex qardoshlari jamoasiga episkop qilib tayinlangach, qyri yilda Leshnoga qaytib keladi. Jamoa tarqatilgan so’ng u yana o’qituvchilik faoliyatini davom ettiradi. Bir necha yil Vengeriyada maktablarni boshg’aradi {Vidimiy mir v kartinkax} degan asar yozib o’qish ishlarini rasmlar bilan olib borishshshni ilgari suradi. Bunda yolarning xudq qoydasi {Yaxshi tashkil topgan maktablarning qonuni} degan bir qancha pedagogik foydali ishlari berilgan. Komenskiyning dunyoqarashi. Uning dunyoqarashida uch xususiyat ta’siriini kuramiz. q. natur filosofiya. XVI-XVII asrlarda ingliz faylasufi materialist Bekon sensualistlik falsafa nazariyasini ilgari suradi. Komenskiy o’qitish jarayoniga shu pozitsiyadan qaraydi. Bilish sezishdan boshlanadi. Sezish bo’lmagan erda bilish ham yuq. w. Chex qardoshlari jamoasi diniy jamoa bo’lganligi uchun Komenskiy ham dindddor ruxoniydir. Lekin Komenskiyning ruxoniyligi turmushga amaliy qarash bilan bog’liq bo’lib, o’qitish jarayonining mazmuniga, didaktik printsiplarinii mutolaa qilishda kurinmaydi. e. Komenskiy ba’zi dunyoqarashning hislatlari uyg’onish davri ta’sirida vujudga keladi. Odamlarga nisbatan muhabbat, xushchaqchaqlik, odamlarining yaxshilik yaratishiga ishonch bilan qarashsh, bularning hammasi o’rta asr odamiga nisbatan ishonchsizlik bilan qarashga qarama- qarshidir. Komenskiy tarbiyachi boladagi iste:dodni ustirishi kerak. Agar bola peadagogik ta’sirsiz yashasa, bu iste:dod tasodifan usadi. Kishi dunyoga kelganda kishiga xos iste:dodga ega buladi. Xuddi olmadagi uruqga uxshab ba’zida kuproq, ba’zida kamroq bo’ladi. Umumta’lim g’oyasi. Komenskiyning yana bir qimmatli tomoni o’quvchilarr bilim olish tushunchasiga ega. Oynani qanchalik chang bosgan bo’lsa ham, baribir kishi o’z aksini kurishi mumkin, albatta, toza oyna kishi aksinii toza ko’rsatadi. O’qituvchining vazifasi oynadagii changni artib tashlash, ya:ni bilimnii bola ongiga etkazish, uni aqliy tomondan ustirishdir, degan edi. Komenskiy o’z asarlarida tarbiyaning maqsadini kursatadi. Tarbiyaning maqsadi kishini mangulik dunyosiga tayyorlashdan iboratdir. Buni uch xil tarbiya orqali amalga oshirish mumkin.
q. Aqliy tarbiya w. Axloqiy tarbiya e. Diniy tarrbiya Bu maqsad bolaning tug’ilganidan to wr yoshgacha amalga oshadi, bu davr ichida bola turt maktabni o’qib tugatishi, har birida y yil o’qishi ukerak, deb hisoblaydi. Komenskiyning bolani yosh davrlarga bo’lishi. Bunda u tabiyiylik printsipigaa amal qilibb, bola yoshini davrlarga bo’ladi. q. Tug’ilgandan y yoshgacha-ona maktabi. Bu davrda bolaning sezishsh organlarini ustirishga, bolaning qabul qilishini, atrofdagi dunyo bilan tanishtirishga katta ahamiyat beradi. Bolani mehnatga urgatish, o’z-o’ziga xizmat qilishga jalb etish kerak. Ona bolada axloqiy tarbiyaningg asoslarini, tug’rilik, haqqoniylik, quloq solish, mehnatni sevish va boshqalarni vujudga keltiiradi. Ona maktabi bog’cha yoshidagi bola tarbiyasini kuzda tutadi. w. y-qw yoshgacha-xalq maktabi yoki ona tili maktabi. Bunda o’quvchi esda saqlashi, so’zlashga urganishi, yozish, boshlangich maktab kunikmasini hosil qilishi kerak bbo’lib, buning uchun geometriya, geografiya, tibbiiyot fanlarini urganishsh lozim. e. qw-qi yoshgacha -gimnaziya. Bu o’quv yurtiningg vazifasi bola tushunchasinii, tafakkur qobiliyatiini ustirishdan iborat bo’lib, unda klassikk tillar, tabmyot bilimlari, axlooq, xudooguylik o’qitilishi kerak. r. qi-wr yoshgacha universitet.. Akademiya. Bu o’quv yurtlari o’quvchining irodasini, shaxsini bir butun ustirishi kerak Izchillik printsipida kun, oy, yilga vazifa quyish va uni amalga oshirish uchun intilish kerakligi aytiladi. Bunda a) aniq vaqtni belgilash, b) o’qishnig bola yoshiga mos bo’lishi, v) material izchillik bilan urganilishi, yan:i bugungi material ertangi bilan bog’lanishi va keyingi o’tiladigan materialga yo’l ochish kerak.
ya:ni o’qitishni olib borishni tavsiya etdi. Dars vaqtidaa utgan darsni qaytarish, yangi mavzuni tushuntirish, mustahkamlash, uyga vazifa berish kerakligini ko’rsatadi. Darsni rejalashtirish va olib borishsh tug’risida kursatmalar berdi. Axloqiy tarbiya. Intizom. U kuyidagilarnii axloqiy tarbiya vositalari deb biladi~ a) ota- ona, o’qituvchi, o’rtoqlarning namunasi, B) bolalarga yul-yuriq kursatish, ular bilan suhbat o’tkazish, V) bolalarni yaxshi xulqqqa urgatishda mashqlar o’tkazish, yalqovlik, o’ylamay ish qilishga, intizomsizlikka qarshi kurashish. Komenskiy intizomning katta ahamiyati borligiini ko’rsatib {Intizomsiz maktab suvsiz tegirmondir} degan chex maqolini keltiradi. O’rta asr maktttablaridaa kaltak vositasii bilan urnatiladigan intizomga u qarshi chiqadi. Kaltak, xipchin-qulliq qurolidir, deydi. Bolalarga insoniy muomalada b6lishini aytdi. Intizom a) xayrixoxligi, b) o’qituvchining bolaga bo’lgan tug’ri munosabati, v) bolani ko’pchilik oldida o’rtoqlari ichida oqilana maqtash yoki qoralashsh intizomlilikka olib keladi. O’qituvchining roli va unga quyiladigan talablar.. Komenskiy o’z davridagi iste:dodsiz, ma’lumotsiz o’qituvchilarni qattiq tanqid etdi. O’qituvchilikni {er yuzidagii har qandayy kasbdan kura yuqoriroq turadigan juda faxrli kasb} deb hisobladi. Shunday qilib, ajoyib slavyan pedagogi Komenskiiy butun dunyoda pedagogika ilmiga asos solib maktab taraqqiyotigaa katta ta’sir kursatdi. Uni ko’p Garbiy mamlakatlari maktab ishimni yaxshilash maqsadida taklif etdilar. Uning darsliklari ko’p t:illarga, jumladan rus tiliggaa tarjima etildi. qt0 yildan ortiq davomida uning yozgan asarlari boshlangich ta’lim uchun darslik sifatidda xizmat qildi. Komenskiyning kurgazmalarii hozirgacha ahamiyatiini yuqotgani yo’q.
Iogann Genrix Pestalotstsi Shvetsariyada vrach oilasida tug’ildi. Pestallotstsining otasi u kichikligida ulgan edi, shuning uchun ham uni onasi hamda oddiy ayol-ularning sobiiq xizmatchisi tarbiyalab ustirdi. Pestalotstsi avval boshlangich maktabda, sungra lotin maktabida o’qib ilm oldi. Pestalotstsi o’rta maktabni tamomlagach, kuproq gumanitar fanlar o’qitiladigan oliy o’quv yurtiga- kolleggiumga, uning filologiya va falsafa bo’limlariga kirib o’qidi. Pestalotstsi kollegiumni tamomlamay turib, xalqning ahvolini yaxshilash tug’risida o’zining azaldan orzu qilib kelgan niyatiini amalga oshirishga qaror qildi. Keyingi sakkiz yil davomida Pestalotstsii usha davrning eng muhimm masalasini~ dexkon xo’jaliklarini qanday qilib tiklash, ularning turmushini qanday qilib yolshitishsh, mehnatkashlarning axloqiy va aqliy holatini qanday qilib yaxshilash masalasini hal qilishga jamoatchilik e:tiborini tortishshga intilib adabiy faoliyat bilan shug’ullandi. U {Lingard va Gertruda} degan ijtimoiy- pedagogik roman yozib, bu romanda xo’jalikni oqilana usulda olib borish va bolalarni tug’ri tarbiyalash vositasii bilan dexkonlarning turmushini yaxshilash tug’risidagi o’z g’oyalariini olga surdi.
O’rta internat ochilib unda o’qituvchilar tayorlaydigan alohida bo’lim ha’m tashkil etildi, bu maktabga Pestalotstsi boshliq qilib tayinlandi. XIX asrning boshlaridayooq Pestalotstsiining {Gertruda o’z bolalariini qanday qilib o’qitadi}, {Onalar kitobi yoki onalar uchun o’z bolalariga ko’zatish va gapirishni qanday urgatish haqida qullanma}, {Kuzatish alifbesi yoki ulchash haqida kurrrrsatmali qullanma}, {Son tug’risida kursatmoli ta’liimm} degan kitoblari bosilib chiqdi, bu kitoblarda boshlangich ta’limning yangi usullari bayon qilindi. Pestalotstsiniing ijtimoiy-pedagogik va falsafiy qarashlari. Pestalotstsining dunyoqarashi demokratik xarakterda bo’lsa ham, lekin tarixdan cheklangan edi. U o’z xalqini oyoqqa turgizishni orzu qildi, lekin soddalik qilib mehnatkashlarni o’qitish va tarbiyalash yuli bilan ularning turmushini o’zgartirish mumkin, deb ishondi. U o’z zamonidagi jamiyayayatda odamlarning ijtimoiy va hukukiy tengsizligini tushunmadi. U xalq boshiga tushgan kulfatlarining manbaii iqtisodiy sharoit emas, balki ma’rifatning yuqligi deb bildi. Pestalotstsi hamma odamlar tarbiya va ilm olish huquqiga ega bo’lishi lozim, deb da’vo qilib maktablar jamiiyatni ijtimoiy jihatdan o’zgartirishning muhim vositallaridan biri bo’lishi kerakligini ta’kidladi. Uning fikricha, har bir kishining haqiqiy insoniy kuchlari harakatga kelib, mustahkamlangandagina eng muhim ijtimoiy masalalar hal qilinadi, tubdan ijtimoiy o’zgarishlar ruy beradi. Bunga tarbiya yuli bilangina erishish mumkinn. Pestalotstsining fikricha, mehnat odamni tarbiyalash va ustirishining eng muhim vositasidir, meehnat odamning jismoniy kuchlarinigina emas, shu bilan birga aqlini ham ustiradi. Shuningdek, unda axloq ham tarkib topadi. Mehnat bilan shug’ullanayotgan odamdaa mehnatning jamiyat hayotida juda katta ahamiyati bor degan ishonch tug’iladi, bunday ioonchch esa odamlarni ahil va mustahkam ijtimoiy ittifoq qilib, bir-biriga bog’lovchi eng muhim kuchdir. Tarbiiyaning maqsadi va mohiyati. Pesttalotstsining fikricha, tarbiyaning maqsadi oodamning barcha tabiyiiy kuchlarini va qobiliyatlarini ustirishsh, ustirganda ham har tomonlama va bir-biriga uyg’un ravishda ustirishdir. Tarbiyaning bolaga kursatayotgan ta’siri uning tabiatiga uyg’un bo’lishi lozim. Barcha insoniy kuchlar va haar bir bolaga xos bo’lgan tug’ma kuch va qobiliyatlar kurtaklarini tabiyiy tartibga muvofiq, odam kamolatining abadiy va o’zgarmas qonunlariga muvofiq holda muntazamlik bilan mashq qildirib, o’stirish kerak.
kura tarbiyalash eng oddiy elementlardan boshlaniib, asta-sekin tobora murakkabroq darajaga kutarilib borishi lozim. Pestalotstsining elementar ta’lim nazariyasi jismoniy tarbiyani, mehnat tarbiyasini, axloqiy va estetik tarbiyani hamda aqliy tarbiya va o’qitishni o’z ichiga oladi. Tarbiyaning mana shu hamma jihatlarini Pestalotstsi bir-biriga bog’lab olib borishni taklif qildi, maa shunday tarbiyalash natijasidagina insonning hamma jihatlari birr-biriga uyg’un bulib kamol topishini ta’minlash mumkin, dedi. Jismoniy va mehnat tarbiyasi. Pestalotstsii bolaning barrcha jismoniy kuchlari va imkoniyatlarini ustirishi ularni jismoniy jihatdan tarbiyalashning maqsadi deb, bolaning harakatga, uynashga, bir joyda utirib qolmaslikka, hamma narsaga yopishishga, hamisha harakatda bo’lishga majbur qiluvchi tabiyiy intilishini jismoniy tarbiyalashning asosi deb hisobladi. Pestalotstsi inson shaxsini kamolatga etkazishda jismoniy tarbiyaga juda katta ahamiyat beradi va uni bolalarning usishiga kattalarning oqilana tta’sir kursatishining birinchi turi deb hisobladi. Axloqiy tarbiya. Pestalotstsi tarbiyaning asosiy vazifasi-kelgusida ijtimoiy hayotda qatnashib foyda etkaza oladigan va hamma jihatlari uyg’un bo’li: kamol topgan inson etishtirishdir deb biladi. Bolani boshqalarga foyda keltiradigan ishlarda mashq qildirish yuli bilan uning axloqi voyaga etkaziladi. Pestalotstsining fikricha, bola organizmining kundalik ehtiyojlarini qondirish asosida bolada onaga nisbatan tugilayotgan mehr-muhabbat axloqiy tarbiyaning eng oddiy elementidir. Bolaning axloqi uchun oilada asos solinadi. Bolaning onaga bo’lgan muhabbati asta-sekin oilaning boshqa a’zolariga ham o’tadi. Aqliiy ta’lim. Pestalotstsining aqliy ta’lim tug’risidagi ta’limoti boy va mazmunli ta’limotdiir. Pestalotstsi o’zining insonning hamma jihatlarining bir-biriga uyg’unlashib kamolga etishi tug’risidagi asosiy g’oyasiga tayanib, aqliy ta’limni axloqiy tarbiya bilan bog’lab olib borish kerakligini kursatadi va tarbiyalovchi ta’lim olib borishinii talab qiladi. Har qanday ta’lim kuzatishga va tajribaga asoslanishi hamda xulosalar va umumiylashtirish darajasiga ko’tarilishi lozim, deydi Pestalotstsi kuzatishlar natijasida bolada kurish, eshitish sezgilari va boshqa sezgilar hosil bbo’ladi, bu sezgilar bolada fikrlash va so’zlash ehtiyojini tug’diradi, deydi. Boshlangich ta’limning xususiy metodikalarini yaratish. U o’zining umumiy didaktik qoydalariga tayanib turib, boshlangich ta’limning xususiy metodikasii asosini yaratib berdi. Pestalotstsi ona tili o’qitishning asosiy vazifasi bolaning nutqini ustirishsh va uning so’z boyligini orttirishdan iborat bbo’lishi lozim, deb hisoblaydi. Pestalotstsi savod urgatishda tovush metodini birinchi uringa quydi, bunday qilish harflarni qushib o’qitish metodi hkmronlik qilib turgan usha vaqt uchun g’oyat muhim edi. Pestalotstsi pedagogika nazariyasi va tajribasining ahamiyati. Pestalotstsi burdju-demokratik pedagogikasining kuzga kuringan nazariyachisi va amaliyotchisi bo’ldi. U kambag’allarning bolalarini tarbiyalash ichiga o’zining butun kuchini fidokorana sarfladi. Pestalotstsi odamning barcha tabiyiy kuchlarini va qobiliyatlarini ir-bimriga uyg’un qilib ustirishdek vazifani tarbiyaning asosiy vazifasi deb bildi. U bolani jismoniy tarbiyalash,
mehnatda tarbiyalash, ahloqiy, aqliy tarbiyalash tug’risida bir qancha juda qimmatli fikrlarni aytib utdi.
Adol:f Disterverg (quo0-qiyy) Adol:f Distervergning ijtimoiy-pedagogik faoliyati. U xalqqa ma’rifat berish ichiga o’zini bag’ishlashga qaror qildi va dastlab Mers-Reynda, sungra esa Berlinda o’qituvchilik seminarlariga uzoq vaqt boshchilik qildi, ularni namunali seminarlarga aylantirishga muvoffaq bo’ldi. Disterverg seminarda pedagogika, matematika va nemis tilidan darss berdi, ayni vaqtda usha seminarlar huzuridagi boshlangich tajriba maktablarida ham o’qituvchilik qildi. Disterverg pedagogika sohasida samarali ish olib borish bilan bir vaqtda, adabiy ha’m metodik ishlarini ham zur muvaffaqiyat bilan bajarib turdi. U {Nemis o’qituvchilarini o’qitish uchun qullanma} degan kitobinii nashr qildirdi (qiet) bu kitobda Disterverg ta’limning umumiy vazifallarini va printsiplari tug’risidagi o’zining progressiv qarashlarini bayon qiilib berdi, shuningdek u matematika, nemis tili, geografiya, astronomiyaga doir yigirmadan ortiq darslik va qullanmalar nashr qildi, bu darssliklar va qullanmalar Germaniyadaa va boshqa ko’pgina mamlakatlardaa katta shshshuuhrat qozondi. Disterverg tirik chag’idayoq asarlari Rossiyayada mashhur bo’lgan eli. Chunonchi, qiyq yilda uning {Elementar geometriya} si rus tilida nashr etildi. Rossiyaning ilgor pedagoglari bu kitobni boshlangich maktablarda geometriya o’qitish uchun eng yaxshi qullanma deb hisobladilar. Disterverg qiwu yildan to umrining oxirigacha {Tarbiya va ta’lim uchun Reyn varaqalari} degan jurnal chiqarib turdi. U bu jurnalda pedagogikaning turli masalalariga doir turt yuzdan ortiq maqllasini bostirdi. boshlangich maktablarining o’qituvchilarini tayyolash ishini ttubdan yaxshilash uchun kurashdi. U nemis xalq o’qituvchilarining birlashtirish uchun judda ko’p ish qildi. Disterverg umrining oxirgi kunlariga qadar progressiv ijtimoiy pedagogika ishlari bilan shug’ullandi. Tarbiyaning mohiyati, maqsadi va asosiy printsiplari. Disterverg umuminsoniy tarbiya g’oyasini himoya qilib chiiqdi, shu g’oyaga tayanib turib, pedagogikaga oid masalalarnii yuqori toifaviy va shovinistik manfaatlarni kuzlab hal qilishga qarshi kurashdi. Uning fikricha, maktabning vazifasi {chinakam prussiyaliklar} emas, balki insonparvar kishilar va ongli grajdanlar tarbiyalab etishtirishdir. Odamlarda insoniyatga va o’z xalqiga bo’lgan muhabbat bir-biriga chambarchas bog’langan holda rivojlantirilishi lozim. Disterverg {inson-mening nomim, nemis mening lakabimdir}-deydi. Disterverg Pestalotstsi singari tarbiyaning eng muhim printsipi-uning tabiatga uyg’un bulishidir, deb hisobladi. Aqliy ta’lim. Disterverg ham Pestalotstsi singari, ta’limning asosiy vazifasi bolalarning aqliy kuchlarini va qobiliyatlarinii ustirishdan iboratdir, deb hisoblaydi. Lekin u formal ta’lim moddiy ta’lim bilan chambarchas bog’langanligini kursatib, Pestolotstsiga nisbatan olga toman katta qadam quydi. Disterverg, umuman sof formal ta’lim bo’lmaydi, lekin o’quvchining o’zi mustaqil ollgan bilimlari va malakalarigina qimmatga egadir, deb uqtirdi. U tabiat va matematika fanlariga ayniqsa yuksak baho berdi, bu fanlar bolalaning aqliy usishi uchun muhim vosita ekanligini kursatdi va hamma tipdagi umumiy ta’lim maktablarida bu fanlar o’qitilishi lozim deb hisobladi. O’qituvchiiga nisbatan qo’yiladiigan talablar. Distervergning fikricha, o’qitish chog’ida bolalarning tashabbuskorligini ustirish, ularni bilimlar bilan qurollantirish o’qituvchi rahbarlik rolini uynagandagina mumkin buladigan ishdir. U ham Komenskiy singari o’qitish ishida puxta ishlangan o’quv rejasi va yaxshi darslikning bo’lishiga katta ahamiyat beradi. Distervergning Komenskiydan farqi shuki, u ta’limning muvaffaqiyatli bo’lish oqibati, darslik yoki metodga emas, balki o’qituvchiga bog’liq deb ta’kidlaydi. Disterverg o’qituvchilarni amaliy pedagogik mahorat va malakalari bilan qurollantirishga katta ahamiyat berdi.
|
