O’zbekiston respublikasi xalq ta`limi vazirligi

Pedagogikaliq  korreksiya  —arnaoli  ja’rdemge  mu’ta’j  jismoniy  yoki  ruhiy 
kamchiliklari  bor  balalardin’  psixofiziologik  rivojlanishidagi  xususiyatlarini 
o‘rganadigan,  olardin’  ta’lim-tarbiyasi  bilan  shug‘ullanadigan  fandir.  Pedagogikaliq 
korreksiya  so‘zi  lotincha  tuzatish—  bartaraf  etish,  pedagogika—  ta’lim-tarbiya, 
urganish  degan  suzlardan  olin’an.  Ruhiy  ha’m    jismoniy  kamchiliklari  bor  balalar 
anomal  balalar  deyiladi  (yunoncha  odatdan  tashqari,  noraso  degan  ma’noni 
bildiruvchi anomalos suzidan olin’an). Pedagogikaliq korreksiya pa’ninin’ tema bahsi 
anomal,  arnaoli  ja’rdemge  mu’ta’j  balalardir.  Pedagogikaliq  korreksiyanin’ 
oazipasi  —  anomaliyalardin’  kelib  chiqish  sabablari,  turlarini,  anomal  balalardin’ 
psixofiziologik 
rivojlanishdagi 
xususiyatlarini 
urganish, 
shular, 
tiykarinda 
integratsiyalashgan,  inklyuziv  yoki  differensial  ta’limni  tashkil  etish,  olardin’ 
ta’lim-tarbiyasi  bilan  shug‘ullanishdir.  Pedagogikaliq  korreksiya  pa’ninin’  maqseti 
— anomal balalarga integratsiyalashgan-inkiyuziv xamda differensial ta’limni tashkil 
etish  ushin  zarur  shart-sharoitlardi  urganish,  olardagi  psixofiziologik  kamchiliklardi 
iloji  boricha  bartaraf  etish,  tuzatish  yoki  bilinmaydigan  holga  keltirish  usullarini 
belgilash  ha’m    amaliyotda  tatbiq  etish  yullarini  tarbiyachi  hamda  o‘qituvchilarga 
ko‘rsatib  beriodan  iborat.  Anomaliyalar  har  xil  bo‘ladi,  olardin’  ba’zilari  batamom 
bartaraf  etiladi,  ba’zilari  bir  qadar  tuzatiladi,  korreksiyalanadi,  boshqalari  esa 
bilinmaydigan  holga  keltiriladi,  ba’zilari  esa    kompensatsiyalanadi.  Bala  nutqida 
qo‘pol  kamchiliklar  bo‘lsa,  to‘g‘ri  tashkil  etilgen  logopedik  choralardi  o‘z  vaqtida 
ko‘rish  yo‘li  bilan  olardi  to‘liq  bartaraf  etish  mumkin.  Baladagi  nuqson  organik 
kamchiliklar natijasida paydo bo‘lgan bo‘lsa (masalan, oligofreniya shunday nuqson 

 
154
jumlasiga  kiradi),  uni  to‘liq  bartaraf  etib  bo‘lmasa  ham,  biroq  qisman  tuzatish 
mumkin.  Pedagogikaliq  korreksiya  amaliyotida  yana  shunday  anomaliyalar 
uchraydiki, olardi tuzatib ham, korreksiyalab ham bo‘lmaydi, masalan, tug‘ma ko‘rlik 
yoki  karlik  shular  jumlasidandir.  Bunda  ko‘rish  analizatorinin’  oazipasini  sezgi 
organlariga,  eshitish  analizatorinin’  oazipasini  esa  ko‘rish  analizatoriga  yuklash, 
ya’ni  kompensatsiyalash,  o‘rnini  bosipsh  mumkin.  Ko‘rish  qobiliyati  zaif  balalar 
sezgi  organlariga  tayan’an  holda  barmoqlari  bilan  Brayl  shriftidan  foydalanadilar. 
Bunda harf olti nuqta kombinatsiyasi bilan belgilanadi. Eshitish qobiliyati zaif balalar 
esa imo-ishora, ya’ni daktil nutqdan, barmoqlar harakati bilan an’latiladigan nutqdan 
foydalanisleri mumkin. 
Pedagogikaliq  korreksiya  nisbatan  yan’i  fan.  U  asosan  19  asrnin’  o‘rtalarida  
rivojlana boshladi. 1925 yilda Moskva shaxrida Eksperimental defektologiya instituti 
tashkil etildi. Bu institutni buyuk  psixolog professor Vigotskiy L. S. boshqardi.  
L.S.  Vigotskiy  anomal  balalar  rivojlanishidagi  xususiyatlardi  o‘rganib, 
nuqsonnin’  murakkab  tuzilishi  haqidagi  ta’limotni  ishlab  chiqdi.  U  “Pedagogikaliq 
korreksiyanin’  tiykarg’i  muammolari”  kitobida  anomal  balalar  bilan  rivojlantiruvchi 
ta’limni  olib  borish  kerakligini,  korreksiya,  kompensatsiya  usullari  ha’m    bulardi 
amalga  oshirish  yo‘llarini  ko‘rsatib  berdi.L.S.Vigotskiy  anomal  balada  nafaqat 
"salbiy"  balki  "ijobiy"  tomonlarini  ham  o‘rganib,  aniqlab,  shularga  tayan’an  holda 
ha’m    potensial  qobiliyatni  inobatga  olib  turib,  ta’lim-tarbiya  islerini  tashkil  etish 
zarurligiga dikkatni  jalb  etdi.  U defektologiya  sohasida katta  nazariy  meros  qoldirdi 
ha’m  haqli ravishda defektologiya pa’ninin’ asoschisi sanaladi. 
Atoqli  psixolog  L.  V.  Zankov 1935  yildan  L.  S.  Vigotskiy  bilan  hamkorlikda 
ishlay  boshladi.  Bu  olimlardin’    sobiq  sovet  psixologiyasi  ha’m    defektologiyanin’ 
nazariy  jihatdan  shakllanishida  katta  ahamiyatga  ega  bo‘ldilar.  olar  aqliy    jihatdan 
qoloq  balalar  psixikasi  taraqqiyoti  qonuniyatlarini  o‘rganib,  "rivojlanishnin’  tuxtash 
nazariyasi",  "chegara"  degeneratsiya  nazariyasi",  "ma’naviy  defektli"  kabi  g‘ayri 
ilmiy ha’m  reaksion nazariyalardi fosh etdilar. 
Eksperimental  psixologiya  laboratoriyasida  anomal  balalardin’  rivojlanishi 
maxsus  ta’lim  ta’siri  ostida  qanday  o‘zgarib  borishini  o‘rganish,  olardagi  mavjud 
nuqsonlardi  ham,ijobiy  ham  salbiy  tomonlardi  aniqlash  yuzasidan  qiyosiy 
eksperimental tadqiqotlar o‘tkazildi. 
Sog‘lom  ha’m    anomal  balalarda  bilish  faoliyatinin’  rivojlanishini  I.  M. 
Solovyev  ham  har  tomonlama  o‘rgandi.  “Normal  ha’m    anomal  balalarda  bilish 
faoliyatinin’ psixologiyasi" nomli kitob shu ishnin’ natijasi bo‘ldi. I. M. Solovyev bir 
guruh  xodimlari  bilan  qiyoslashnin’  murakkab  shakllarini  eksperimental  tadqiqotlar 
yordamida o‘rganishda chinakam novatorlik ko‘rsatdi. 
Eksperimental  defektologiya  instituti  1943  yilda  Russiya  Pedagogika  fanlari 
akademiyasinin’  Defektologiya  ilmiy-tekshirish  institutiga  aylantirildi.  Hozirgi 
zamon  Pedagogikaliq  korreksiya  pa’ninin’  rivojlanishida  mazkur  institut 
xodimlarinin’ roli nihoyatda katta buldi. 
1920  yilda  Rusiyada  anomal  balalardi  tarbiyalash  instituti  ochilib,  1925  yilda 
bu  institut  2-Moskva  ma’mleket  universiteti  pedagogika  fakultetinin’  defektologiya 
bo‘limiga aylantirildi, 1930 yili V. I. Lenin nomidagi Moskva ma’mleket pedagogika 
instituti  qoshida  mustaqil  defektologiya  fakulteti  tashkil  etildi.  Hozir  Russiya 

 
155
mamlakatinin’  deyarli  barcha  jumhuriyatlarida  Pedagogikaliq  korreksiya  qulliyotlari 
yoki bo‘limlarida oliy ma’lumotli defektologlar tayyorlash ishi yo‘lga qo‘yilgan. 
O‘zbekstanda  Pedagogikaliq  korreksiya  pa’ninin’  rivojlanish  1967  yildan 
boshlab  tezlashdi,  chunki  shu  yili  Nizomiy  nomli  Toshkent  ma’mleket  pedagogika 
institutinin’  Pedagogika  ha’m    psixologiya  fakulteti  qoshida  oligofrenopedagogika 
bo‘limi tashkil etildi. Bu bo‘limga 1976 yili surdopedagogika bo‘limi qo‘shildi. 1984 
yili  esa  mustaqil  defektologiya  fakultetinin’  bir  necha  bo‘limida  ta’lim  berila 
boshlandi. Hozirgi kunda TDPU BTU ha’m  defektologiya fakultetida Defektologiya 
kafedrasi  faoliyat  ko‘rsatmoqda,  defektolog  bakalavr  ha’m    magistrlar  taxsil 
olmoqdalar.Tallim  kunduzgi  ha’m    sirtqi  bo‘limda  uzbek  ha’m    rus  tilida  tashkil 
etilgen.   
  Defektologiya  pa’ninin’  rivojlanishi  natijasida  undan  quyidagi  tarmoqlar 
mustaqil  fan  sifatida  ajralib  chiqdi:  surdopedagogika  (lotincha  surdus  —  kar,  gun’ 
so‘zidan  olin’an)  —  eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan  balalardin’  ta’lim  tarbiyasi  bilan 
shug‘ullanadigan  fan;  tiflopedagogika  (yunoncha  tiflos  —  ko‘r,  so‘qir  so‘zidan 
olin’an)  —ko‘zi  ojiz  balalardin’  ta’lim-tarbiyasi  bilan  shug‘ullanadigan  fan; 
oligofrenopedagogika (yunoncha oligos — kam, fren — aql), so‘zlaridan olin’an, — 
aqliy  tomondan  zaif  balalardin’  ta’lim-tarbiyasi  bilan  shug‘ullanadigan  fan; 
logopediya  (yunoncha  logos  — so‘z,  padeo  —  tarbiya  so‘zlaridan  olin’an)  — og‘ir 
nutq nuqsonlarini o‘rganish, oldini alio, bartaraf etish yo‘llari, usullarini urganadigan 
fan. 
1994  yillarda  YUNESKO  “Maxsus  talim  zaruriyati”  nomli  xujjatni tayyorlab,  
unda  maxsus  talimga  muxtoj  balalar  ha’m    jaslar  ushin  talimni  tashkil  etish  ha’m  
takomillashtirish  masalalari  kurib  chiqilgan  .Usi  talim  turida  tiykarg’i  urin 
reabilitatsiya  masalalariga  ajratilgan.    Xujjatda:  «Maxsus talimni  arnaoli  ja’rdemge 
mu’ta’j  kishilarga  tashkil  etishdan  maqsad  -  jismoniy  yoki  ruxiy  rivojlanishida 
nuqsoni  bor  balalar  ha’m    usmirlardi  mustaqil,  xamma  qatori  yashash  sharoitida 
jamiyatga  tiklash.  «-,  dep  ta’kidlan’an.          Balada  nuqson  bulishiga qaramay  unin’ 
qґlidan  keladigan  ish  turini  un’a  o‘rgatib,  uqitib,  tarbiyalab,  jamiyatda  o‘z  urnini 
topib ketishga yordam berio  - ijtimoiy reabilitatsiya. 
Rivojlan’an  mamlakatlarda  “Maxsus  talim  zaruriyati”nomli  xujjatga  juoapan  
SVR –Reabilitatsiya tashkiloti (Sommin.Vased ReabilitatIop) tashkil etildi. Tashkilot 
nogironlar  jamiyati,  nogironlar  oilalari,  sog‘liqni  saqlash,  mexnat  ha’m    axolini 
ijtimoiy  muhofaza  etish  xamda    kasaba  uyushmalari  vakillarini  o‘z  ichiga  qamrab 
olgan. 
Bunday  nufuzli  tashkilotnin’  tiykarg’i  maqseti  -  jismoniy  yoki  ruhiy 
rivojlanishida  nuqsoni  bulgan  balalardi  himoyalash,  xuquqlarini  tiklash,  vakolat 
berio,  talim-tarbiya  tizimini  shakllantirish,  jamiyat  ha’m    raxbariyat  diqqatini  bu 
narsaga jalb etishdir. 
Aloxida  yordmga  muxtoj  bulgan  balalar  ushin  tashkil  etilgen  talim  tizimida 
birinchi  navbatda  balanin’  talaplari  o‘rganiladi,  ijobiy  tomonlari,  qobiliyati  hisobga 
olinadi, kamchiliklari urganiladi, Usi talim tizimida ma’lum sharoit yaratilishi lozim. 
Bun’a  modifikatsiya,  kompensatsiya,  adaptatsiya  ,reabilitatsiyalar  kiradi.  Masalan, 
agarda  bala  eshitmasa,  uni  eshitish  apparati  bilan  ta’minlash;  yura  olmasa  - 
nogironlar  aravachasidan  foydalanish,  qulida  oddiy  qoshiq  ushlay  olmasa,    uni 
boshqa qulay uskuna bilan ta’minlash ha’m  boshqalar. 

 
156
Inklyuziv  ta’lim  bu  maxsus  yordamga  muxtoj  balalar  ha’m    jaslar  ushin 
individuallashgan  ha’m    sharoitga  qarab  o‘zgaruvchan,  g‘amxurlik  bilan  yondasha 
oladigan  ta’lim  tizimidir.  Usi  isler  oddiy,  me’yorda  rivojlan’an    balalar  ukuv 
orinlarida  amalga  oshiriladi.  Inklyuziv-jalb  etish  (vklyucheniye)degan  ma’noni 
an’latadi,  ya’ni  jismoniy  yoki  ruxiy  rivojlanishida  nuqsoni  bor  balalardi  sog‘lom 
ten’doshlari  bilan  uzaro  bog‘lanib,  birgalikda  ta’lim  alioidir.  Buni  amalga  oshirish 
ushin har bir balaga individual yondoshish, nuqsonidan kelib chiqqan xolda ma’lum u 
ushin qulay sharoit yaratish, kerak bulsa, dastur ha’m  rejani qisman uzgartirish ha’m  
x.k.  Anomal  bala  uyiga  yaqin,  o‘ziga  qulay  ommaviy  bog‘cha  yoki  Mektepga 
qatnaydi.  U  yerda tiykarg’i  ishni tarbiyachi  yoki   sinf  rahbari   amalga oshiradi.  Xar 
bir  mektepke  shekemgi  ta’rbiya  muassasasida  yoki  Mektepda  maxsus  tayyorlan’an 
resurs  tarbiyachi  bulib,  u  gurux  tarbiyachisiga  maslahatlar  beradi  ha’m  
kumaklashadi:  maxsus  uqitish  uskunalari,  aparatlari  bilan  ta’minlaydi;  ota-
onalar,o‘qituvchilar  bilan  tushuntirish  isleri  utkazadi:  dars  jadvali,  dasturga,  kerak 
bulsa ,uzgartirisler kiritadi, olardi asoslab beradi; o‘qituvchilardi malakasini oshiradi, 
bilim  maxoratini  boyitadi;  sog‘likni  saqlash  xizmatlarini  tashkil  etadi,  qulay 
psixologik muxitni yaratadi. Jismoniy yoki ruxiy rivojlanishida nuqsoni bulgan balani 
oddiy  bog‘cha  yoki  Mektepga  joylashtirish  integratsiya  yo‘lidagi  birinchi  qadam. 
Ta’lim  integratsiyasinin’  turli  shakllari  ha’m    darajalari  mavjud.  Jismoniy 
integratsiyada  nogiron  ha’m    sog‘lom  bala  orasidagi  jismoniy  tafovvut  iloji  boricha 
kamaytirilishi  lozim.  Bunin’  ushin  maxsus  sinf  yoki  bulim  tashkil  etilishi  mumkin. 
Funksional  integratsiyada  nogiron  ha’m    sog‘lom  bala  orasidagi  funksional  tafovut 
iloji boricha bartaraf etilishi lozim. Bunin’ ushin arnaoli ja’rdemge mu’ta’j balalardi 
musiqa, san’at, drammatik tugarak ha’m  sportga jalb etish foydalidir. 
Ijtimoiy integratsiya ijtimoiy tafovutni kamaytirishga, nogiron ha’m  me’yorda 
rivojlan’an  balalardi  uzaro  dustlashishga,  bir  biriga  xurmat  bilan  qarashga  undaydi, 
me’yorda  rivojlan’an  balalardi  muruvvatli  bulishga  o‘rgatadi.  Jamiyat  nogiron 
kishilarga tug‘ri munosabatda bulishi kerak. Konstitutsiyamizdagi barcha bandlar olar 
ushin  ham  ta’alluqli.  Har  qanday  ta’lim  integratsiyasi  inklyuziv  ta’lim  sifatini 
oshiradi.  Inklyuziv  ta’lim  markazida  jismoniy  yoki  ruhiy  rivojlanishida  nuqsoni  bor 
bala turadi, un’a har tomonlama g‘amhurlik kursatiladi. 
Integratsiyalashgan  -  mujassam,  ajratib  bґlmaydigan  qism  degan  maunoni 
bildiradi.  Xar  bir  bala  ta’limga  jalb  etilishi  lozim.  Integratsiyalashgan  jamiyatda 
barchalar  ten’  xuquqga  ega,bu  yaxlit  jamiyatdir.  Inklyuziv  ta’lim  tufayli  jamiyat 
integratsiyalashgan jamiyatga aylanadi.         
 2001  yilda  YUNESKO  “Ta’lim  xamma  ushin”  dasturini  qabul  qiladi. 
Birlashgan  Millatlar  tashkilotiga  a’zo  bo‘lgan  barcha  mamlakatlar,  shu  jumladan 
O‘zbekstan  Respublikasi  xam,  Usi  dasturga  imzo  chekgan.  Dastur  global,  ken’ 
miqyosida  “Ta’lim  xamma  ushin”(Obucheniye  dlya  vsex)  joriy  etilishi  YUNESKO 
tomonidan  boshlab  yuborildi.  O‘zbekstanda    «Ta’lim  xamma  ushin»  milliy  dasturi 
2005  yili  dekabr  oyida  qabul  etildi.  Shu  davrdan  beri  uni  endirio  isleri  basqishma-
basqish  amalga  oshirilmoqda.  Xozirgi  kunda  ma’mleket  tomonidan  inklyuziv  ta’lim 
haqidagi  xujjatlar  su’oretiylashtirilmoqda,  hayotiy  zaruriyatlardan  kelib  chiqqan 
holda turli noma’mleket tashkilotlar chet ellarda bu islerdin’ ahvolini o‘rganib chiqib, 
inklyuziv ta’limnin’ ayrim turlarini joriy etmoqdalar. O‘zbekstanda YUNESKONIN’ 
ta’lim buyicha maslahatchisi yordamida Respublika ta’lim markazinin’ maxsus ta’lim 

 
157
bulimi  a’zolari,  ”Oila”  Ilmiy  pedagogik  markazi,  Nogiron  farzandli  ayyollar 
jamiyatlari,  ”Umr”  markazi,  ”Ulibki  detyam”halqaro  jamiyatnin’  O‘zbekstandagi 
guruxi  (Lorans  Mirelett-direktori),  ”Umid”markazi,  (Maxmudova  N.M-direktor), 
xalqaro”  Opereyshin  Mersi”  tashkiloti  (direktor-Andreya  Vogt),  ”Kenes-”  sentr 
reabilitatsii  i  trudovoy  adaptatsii  (direktor-Suleyeva  M.M.),  ”Beguborlik”-ijtimoiy 
birlashma  (raisi–AbdubekovaD.N),  ”PEGAS-AL-FALAK”  markazi  (direktor-
AminovaV.YU.) 
”KRIDI”, 
”Feniks”markazi 
(direktor-Yusupova 
G.S.Navoi 
viloyatida),  Respublika  Ijtimoiy  adaptatsiya  markazi  ha’m    boshqalar  talaygina 
muvaffaqiyatlarga erishmoqdalar. 
O‘zbekstanda  defektologlardin’  olib  borayotgan  isleri  xam  diqqatga  sazovor. 
Maxsus  muassasalarda  olib  borilayotgan  islerda  inklyuziv  ta’lim  elementlari 
talaygina.  Kup  yillardan  beri    umumta’lim  Mektepke  shekemgi    tarbiya  orinlari, 
Mekteplarda  maxsus  guruh,    sinflar  tashkil  etilgen    ha’m    muvaffaqiyatli    o‘z 
oazipalarini    bajarib  kelmoqdalar.    Har  bir  rayondagi  yordamchi  mexnat  ta’limi 
Mektepi,  me’yorda  rivojlan’an  balalar  ta’lim  oluvchi  muassasalarda    ulgurmovchi 
o‘quvchilar  bilan yil davomida  ma’lum islerni olib borishmoqda,  olar ushin maxsus  
sinflar tashkil  etilgen.  Bala uyiga  yaqin  joylashgan Mektepga  qatnaydi.    Yordamchi 
ten’lashtiruvchi  sinflar  faoliyati,    nutqiy  guruh  yoki  sinflar  faoliyati    ham  inklyuziv  
ta’lim shakllaridan biri bo‘lib xisoblanadi.   
 
SAVOLLAR 
1.Korrektsion pedagogika faniga zaruriyat, sabablari qaysilar? 
2. Korrektsion pedagogika fanining maqsad va vazifalarini   sharhlab bering? 
3. Korrektsion redagogikaning asosiy  tushunchalari, ularning mohiyati nimada?. 
4. Korrektsion pedagogikaning metodlarini aytib     bering?. 
5. Anomal bolalar deb kimga aytamiz? 
 
          Foydalaniladigan asosiy darslik va oquv qollanmalar royxati 
  
Asosiy darslik va oquv qollanmalar 
1.Ozbekiston  Respublikasining  “Ta`lim  tog’risidagi”  Qonuni.  –  “Barkamol  
avlod – Ozbekiston taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997.  
2.Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi.  –  “Barkamol      avlod  –  Ozbekiston 
taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997.  
3.Mavlonova R va boshq. Pedagogika. – T.: Oqituvchi, 2001. 
4.Podlasiy I. P. Pedagogika. V 2-x kn. – M.: VLADOS, 2003. 
5. Lixachev B. T. Pedagogika. - M.: Yurayt, 2003. 
6.Slastenin V.A., Isaev I. F., Shiyanov E. N. Obshaya pedagogika. V 2-x kn. – 
M.: VLADOS, 2003. 
7.Toxtaxodjaeva  M.,  Nishonova  S.,  Hasanboev  J.,  Mad`yarova  S., 
Kal`dibekova A va bosh. Pedagogika. – T.: Moliya, 2008. 
          8. Pedagogika. Q.Qosnazarov, A.Pazilov, A.Tilegenov Nukus, Bilim, 2009 yil. 
Qoshimcha adabiyotlar 
       1.Barkamol avlod orzusi / Tuzuvchilar: Sh. Qurbonov va b. T.,1999 
       2.Milliy  istiqlol  g’oyasi:  asosiy  tushuncha  va  tamoyillar.  –  T.:Ozbekiston, 
2001. 

 
158
       3.Kaldibekova  A.S.,  Xodjaev  B.X.  Oquvchilarning  bilish  faolligini  oshirish 
yollari – T., 2006. 
      4.Munavvarov A.K. Oila pedagogikasi – T.: Oqituvchi, 1994. 
      5.Inomova M. Oilada bolalarning ma`naviy-axloqiy tarbiyasi. – T., 1999. 
      6.Axliddinov  R.Sh.    Ozbekiston  Respublikasida  maktab  ta`limi  tizimini 
boshqarish xususiyatlari. – T.: OzPFITI nashriyoti, 1997. 
      7.Djuraev  R.X.,  Turg’unov  S.T.  Umumiy  orta  ta`lim  muassasalarini 
boshqarishda menejmentning asosiy tushunchalri. – T.: «Fan» nashriyoti, 2006.   
     8.www. pedagog. uz.