O’zbekiston respublikasi xalq ta`limi vazirligi


Asosiy darslik va oquv qwllanmalar


Download 5.01 Kb.
Pdf ko'rish
bet4/17
Sana21.08.2017
Hajmi5.01 Kb.
#13906
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17

Asosiy darslik va oquv qwllanmalar 
1.Ozbekiston  Respublikasining  “Ta`lim  twg’risidagi”  Qonuni.  –  “Barkamol  
avlod – Ozbekiston taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997.  
2.Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi.  –  “Barkamol      avlod  –  Ozbekiston 
taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997.  
3.Mavlonova R va boshq. Pedagogika. – T.: Oqituvchi, 2001. 
4.Podlasiy I. P. Pedagogika. V 2-x kn. – M.: VLADOS, 2003. 
5. Lixachev B. T. Pedagogika. - M.: Yurayt, 2003. 
6.Slastenin V.A., Isaev I. F., Shiyanov E. N. Obshaya pedagogika. V 2-x kn. – 
M.: VLADOS, 2003. 
7.Toxtaxodjaeva  M.,  Nishonova  S.,  Hasanboev  J.,  Mad`yarova  S., 
Kal`dibekova A va bosh. Pedagogika. – T.: Moliya, 2008. 
          8. Pedagogika. Q.Qosnazarov, A.Pazilov, A.Tilegenov Nukus, Bilim, 2009 yil. 
Qoshimcha adabiyotlar 
       1.Barkamol avlod orzusi / Tuzuvchilar: Sh. Qurbonov va b. T.,1999 
       2.Milliy  istiqlol  g’oyasi:  asosiy  tushuncha  va  tamoyillar.  –  T.:Ozbekiston, 
2001. 
       3.Kaldibekova  A.S.,  Xodjaev  B.X.  Oquvchilarning  bilish  faolligini  oshirish 
yollari – T., 2006. 
      4.Munavvarov A.K. Oila pedagogikasi – T.: Oqituvchi, 1994. 
      5.Inomova M. Oilada bolalarning ma`naviy-axloqiy tarbiyasi. – T., 1999. 
      6.Axliddinov  R.Sh.    Ozbekiston  Respublikasida  maktab  ta`limi  tizimini 
boshqarish xususiyatlari. – T.: OzPFITI nashriyoti, 1997. 
      7.Djuraev  R.X.,  Turg’unov  S.T.  Umumiy  orta  ta`lim  muassasalarini 
boshqarishda menejmentning asosiy tushunchalri. – T.: «Fan» nashriyoti, 2006.   
     8.www. pedagog. uz. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
28
Maruza №5. Didaktika pedagogik ta`l`im  nazariyasi sifatida
 
 
 R E J A : 
1. Didaktika haqida tushuncha. 
2. O`qitish jaraenining ma`nosi, tuzilishi, maqsadi va vazifalari 
3. O`qitish jaraenining asosiy bosqichlari. 
4. Ta`lim nazariyasi pedagogikaning tarkibiy qismi sifatida 
 
T A Ya N Ch     T U Sh U N Ch A L A R : 
Didaktika, bilish, sezish, idrok, tasavvur, tafakkur, amaliet, bilim, konikma,  malaka, 
ma`lumot,ta`lim  nazariyasi,  didaktik  tushunchalar,  pedagog-olimlar,  didakt-olim. 
 
Didaktikaning  predmeti  ta`lim  tarbiya  muassasi  sharoitida  muallimning 
raxbarligi    ostida  amalga  oshadigan  uquv  jarayonidir.  Didaktikada    ana  shu 
jarayonning    konuniyatlari  tadqiq  qilinadi,  xar  xil  tipdagi    ta`lim  tarbiya 
muassasalarida  u  eki  bu  darajada  beriladigan  ta`lim  mazmunini  belgilashning  ilmiy 
asoslari    uqitish  vositalari  va  metodlarining  samoradorligini  oshirish  yullari  xamda 
ta`limning  tashkiliy  shaqllari  ishlab  chiqiladi.Didaktika  pedagogikaning  ta`lim  va 
uqitish nazariyasini ishlab chiqadigan tarmog’idir. Didaktika yunoncha «didaktikos» 
suzidan  kelib  chiqqan  bulib  uqitish,  urganish  ma`nosini  bildiradi.  Yaqin  va  Urta 
Sharqda  Xorazmiy,  Kindiy,  Forobiy,  Ibn  Sino,  Umar  Xayem  kabi  mutaffakkirlar 
ilmiy didaktika asoschilaridir. A.Komenskiy, Shvetsariyalik pedagog I.P.Pestolotstsi, 
nemis pedagogi A.Distverglar Evropada didaktikaning rivojlanishiga xissa kushdilar. 
Yuqorida  aytib    utilgan  Shark  mutaffakirlari    qarashlarining  muxim  xususiyati  
shundaki,  mazkur  olimlar  doimo  predmetning    kiefasi  inson ongida  mavxumlashuvi 
jareniga, mana shu predmetning moxiyati va uziga  xosligini tushunish sodir bulishi 
xamda  shaqllanishiga  etibor  berganlar.Ular  bilishning  predmeti  va    monbalariga, 
bilish jarayoni  qanday bosqichlardan tarkib  topishi ga, bilish faoliyati bilan amaliy 
faoliyat  urtasidagi  munosabatlarga  qiziqqanlar.  Xorazmiy  shaxsning  uzluksiz  kamol 
topish nazariyasini rivojlantirish borasida muxim  xizmat qildi, induktiv  va deduktiv 
taffakkurdagi aloxidalik xamda umumiylikning birligi printsipini muayanlashtirdi. 
Kindiy  substantsiyani    barcha  ilmiy  bilimlarning  predmeti  sifatida  kurib 
chiqishda eng avvolo mikdor va sifatni xissiy idrok etish zarurligini tasdiqladi. Kimki 
miqdor va sifatni bilmasa, u substantsiyani bilishdan xam  maxrumligini uqtirdi. Olim 
uzining  didaktik  g’oyalarida  xissiy  va  ratsional  bushliqni  ifodaladi.  Xissiy  bilish  va 
narsalarni  bilishdan  iborat  bulsa,  ratsional  bilish  umumiy  narsalarni  bilish  ekanini 
ta`kidladi. Uning fikricha xissiy bilish faqat aql uchun material beradi. 
Forobiy  uqitish  metodlarining  tasnifini  ishlab    chiqqan.  Ularni  amaliy  va 
nazariy metodlarga ajratgan, shu tariqa uqitishning amaliy  yunalishi  va kishilarning 
xaeti  xamda  kundalik  faoliyati  bilan  boglikligi  g’oyalarini  olga  surgan.  Olim 
uqitishning  tajriba-kursatmali,  induktiv  va  deduktiv,  amaliy  metodlariga  aloxida 
e`tibor  bergan.  Barcha  metodlarni  o`quvchining  xaetiy  tajribasiga,  mantiqiy 
tafakkuriga tayangan xolda birlashgan. 
Forobiy matematika fani  misollari asosida uqitishning ilmiylik, kursatmalilik, 
tushunarlilik va izchillik printsiplarini ishlab chiqqan. Bilish jarayonining va fandagi 
bilim  shaqllarini moxiyatini eritgan. 

 
29
Borliqning    aks  etilishi  sifatidagi  xissiy  bilish  muammosi  va  eng  asosiy 
masala-bilishning    manbalari  doimo  Beruniy  nazariy  bilish  faoliyatining    diqqat 
markazida turdi. Olim bilishning nazoriy asosini cheksiz va uzluksiz jarayon sifatida 
taxlil xamda  talqin qildi. 
G`O`qish  va    takrorlash  orqali,-deb  ezgan  Beruniy,-dunening  tuzilishini, 
osmonning va er shaqllarini bilish astronomiya fani uchun g’oyatda foydalidir. 
Ibn  Sinoning  bilim  orqali  erishiladigan  natijalari  xakidagi    ta`limoti  uqitish 
nazariyasida  aloxida  urinni  egalladi.  Uning  fikricha,  buyumlarni  chinakam  bilishga 
tashqi  kurinishini  taxlil  qilish  sabablarini  aniqlash  asosida  aql  bilan  erishiladi.Ibn 
Sino  aqlning  rivojlanish  bosqichlarini  ishlab  chiqqan.    Mushoxada  bilan  idrok 
qilishning  birinchi  bosqichi  aqliy  kategoriyalarni  tushuntirishdir.  Ikkinchi  bosqich 
ikki  xil  fikrni  idrok  etishdir.  Rivojlanishning  uchinchi  bosqichiga  uzlashtirilgan 
fikrlarni idrok etish bilan erishiladi. Shunda uni  xakiqiy aql deyiladi. 
Abdulla  Avloniy  (1878-1934)  uzining  barcha  tadqiqotlarida  ilm  muammosini 
birinchi    uringa  kuygan.  «Alxosil-deb  ezgan  edi  u,  -butun  xaetimiz,  salomatligimiz, 
saodatimiz,  sarvatimiz,  maishatimiz,  ximmatimiz,  g’ayratimiz,  dune  va    oxiratimiz 
ilm  bilan  bogliqdir..Shuning  uchun  uqimoq,  bilmak  zamonlarini  quldan  bermay 
vujudimizning  dushmani  bulgan  jaxolatdan    qutulmakka,  jonimiz  boriga  sa`i 
kilmagimiz lozimdur.» 
Xamza  uz  tadqiqotlarida  tovushli  savod  urganishi  metodini  ishlab  chiqqan. 
Uning  bosh  g’oyasi  uqitish  va  tarbiyalashga  kompleks  endoshish,  eshlarning  aqliy, 
axloqiy va estetik tarbiyasini uzaro bog’liq xolda amalga oshirishdan iborat edi. 
 Didaktika  tushunchasini  Yan  Amos  Komenskiy  (1592-1670)    xam  ana  shu 
yusinda sharxlagan. Uning bu boradagi  fikr muloxazalari 1657 yilda  nashr etilgan. 
Xammaga  xamma  narsani  uqitishning  universal  san`ati  ifodalangan  G`Buyuk  
didaktika»  nomli  asarida  baen  qilingan.  Lekin  Komenskiy  didaktika  faqat  uqitish 
sa`atigina  emas,  balki  tarbiyalash  sa`atidan  ham  iboratligini  qayd  qilgan  va  tarbiya 
xar  tamonlama  axloqiylik  yunalishdagi  fe`l  atvorni    shaqllantirishning  zarur  sharti 
ekanini xam uqtirgan. 
Didaktikanini  yuqoridagicha  tushunish  XIX  asr  boshigacha,  ya`ni  taniqli 
nemets  pedagogi  va  faylasufi  Iogann.  Genrix  Gerbart  (1776-1841)    didaktikaning  
asosiy nazariyasini ishlab chiqqunigacha davom etgan. 
Didaktikaning asosiy kategoriyalari. 
Uqitish  nazariyasi  bilimlar,  ma`lumotlar  va  faktlarning  katta  zaxirasiga  ega, 
ularning  bir  qismi  tizimlashtirilgan,  tartibga  solingan.  Uqitish  jarayoning  
strukturaviy  komponentlari-  maqsadli  rag’botlantirish-motivlashtirish,  mazmuniy, 
xarakat -faoliyat uqitishning  shaql va metodlarining  ajratilish aloxida axamiyat kasb 
etadi.  Mana  shu  komponentlarning    ajratilgani  O`qituvchi  bilan  o`quvchilarning  
birgalikdagi  faoliyati    qonuniyatlarining    tabiatini  chuqurroq  tushunish  imkonini 
beradi. 
Pedagogik  echimlarni tanlash nazariyasi  ishlab chiqishning metodologik asosi 
uqitish  jarayoning  mavjud  barcha  qonuniyatlari  xisobga  olish  fikri  bilan  barcha 
qonuniyatlari  xisobga  olish    fikri  bilan  muntazam    aloqada  buladi.  Pedagogik  va 
psixologik  shart  sharoiyatlarni    aniqlash  asosida    uqitishning  optimalligi  
mezonlarining    asoslari    tarkib  toptirilgan  va  ularning    eng  axamiyatlilari 
kuyidagilarpdan iborat: 

 
30
O`qitish  optimal  bulish  uchun  xar  bir  o`quvchi  uzining  xakiqO`y    uqish 
imkoniyatlariga    muvofiq  darajada    uzlashtirishlari    tarbiyalanishi  va  kamol  topishi 
shart: 
uqitish  optimal  bulishi  uchun  o`quvchilar,  o`qituvchilar  darsdagi    va  uydagi 
ishlar  vaqtining  uzlari  uchun  gigienik  jixatdan  belgilangan  normasiga  ega  bulishi  
kerak.  Rejalashtirishning  olptimallashtirishning    asosiy  yullari  uqitishning 
vazifalarini  ta`lim berish, tarbiyalash va kamol toptirish bilan birgalikda loyixalashga  
kompleks  endashish  xamda    uqitish  vazifalarini    u  omalga  oshadigan  tizimning 
xususiyatlarini xisobga olgan xolda  muayanlashtirishdir. 
Ishni  rejalashtirishda  kuyidagi  rejalardan  foydaloniladi.    Uqitish  mazmuning 
quyilgan  vazifalarini eng muaffakiyatli xal qilishni ta`minlaydigan optimal variantini 
tanlash.  
O`qitishning  quyilgan  vazifalarini  belgilangan  vakt    ichida  muvafaqiyatli  xal 
etishni    ta`minlaydigan  metodlari  va  vositalarini  tanlash  ,masalalarni  muvafaqiyatli 
xal  etishni  ,    shu  jumladan  o`quvchilarga  tabaqali  endashishini  ta`minlaydigan  
tashkiliy shaqllarini  tanlash. Ta`lim mazmuninida  jamiyatning ma`naviy va moddiy 
elementlar  shu  jumladan  tabiat    jamiyat    va  inson  xakidagi bilimlar  .  ijodiy  faoliyat 
tajribasi,  insonning  munosabatlari,  boshkarish  faoliyati  xulki  va    xaeti  ifodalanishi 
lozim.  
Ta`limning  mazmuni  umumiy  politexnik  va  kasbkorlik  komponentlarining  
birligini  aks  ettirishi  kerak.  Ta`limning  mazmuni  muayan  eshga  karatiladi  va 
jamiyatning rivojlanish darajasidan kelib chiqadi. Ta`limning mazmunidagi ajratilgan  
turt komponent  xajmi va mazmuni buyicha  aynan  muvofik bulishi kerak.  
Maktab  rivojlanishning  xozirgi  boskichida  ta`limning  komp`yuterlashtirish 
masalasi  g’oyat muxim axamiyat kasb etadi. 
Ta`lim  nazariyasidan  muammoli  kamol  toptiruvchi  uqitishni  joriy  etish,  
shuningdek  uquv  jarayonini  tabakalashtirish  va  individuallashtirish  yullarini  izlash 
buyicha  faol ishlar olib borilmoqda. 
Muammoli  kamol  toptiruvchi  uqitishning  nazariyada  ishlab  chiqilgan  asosiy 
g’oyalarini  kuyidagicha  ta`riflash mumkin.  
Ta`limiy  bilishni  ilmiy  bilishga  muvofiq  modellashtirish  g’oyasi,  ya`ni 
muammoli  vaziyatni  vujudga  keltirish  gipotezani  olga  surish  –gipotezani    asoslash-
gipotezani    xal  qilish  uni    tasdiqlash  yaki  rad  etishdek  zarur    zvenolarni  uz  ichiga 
olgan muammoli  uqitish. 
o`quvchilarning    ijodiy  imkoniyatlari  va  qobiliyatlarini  rivojlantirish,  ularda 
tadqiqotchilik yusindagi kunikma va malakalarni ustirish g’oyasi. 
Muammoli uqitish nazariyasida  qator  qonuniyat lar ifodalandi va eksperiment 
yuli  bilan  asoslandiki,  ulardan  muammoli  dars  utish  bilan  muammoli  urgatishning 
birligi  va  bir-birini  taqoza  etishi,  o`quvchilarning  tayerligi  darajasi  bilan  muammoli 
urgatish  darajasining muvofiqligi kabi qonuniyatlarni ajratish mumkin. 
Ishlab  chiqilgan  faollik  nazariyasi  uquv  jarayonida  bilimlarni  uzlashtirish. 
ularni qayta  ishlash va qullashning ( muammoli va reproduktiv)  usullarini urganish 
buuicha  tashkil  etiladigan  uzini-uzi    boshqakriladigan  faollikdan  iboratdir.  Mazkur 
qonuniyatlar  asosida  amaliy  jixatdan    muxim  axamiyatga    molik  quyidagi  nazariy 
qoidalarni  ifodalash  mumkin:  Faollashtirish  vositalari  tizimi,  ta`limning  mazmuni, 
uqitishning  shaql  va  metodlari  uqitishning  asoslangan,  maqsadga  muvofiq  uz-uzini 

 
31
boshqaradigan  jarayon  sifatida  tashkil  qilishni    ta`minlash  uchun  ular  kuyidagi 
talablarga javob berishi kerak. 
-Ta`limning  xamma  bosqichlarida  o`quvchilarda  uqitishning  ichki  motivlarini  
quzg’atish va rivojlantirish, 
-o`quvchilarni  uz  oldilariga  tegishli  maqsadlarini  quyish  va  kelgusidagi 
faoliyatlarini rejalashtirishga rag’batlantirish mexanizmini takomillashtirish, 
o`quvchilarda  oxborotlarni  qayta  ishlashga  doyir  ta`limiy  va  aqliy 
kunikmalarning shaqllanishini ta`minlash, 
o`quvchilarning uquv-bilish maqsadlariga erishish uchun jismoniy va axloqiy, 
ifodaviy kuchlarini oshirish,  
Ta`lim  jarayonida  nazorat  va  uzini-uzi  boshqarish  orqali  o`quvchilar  uzining 
uquv  bilish  faoliyatini  baxolashini  ta`minlash.  Shu  koydalarga  rioya  qilish  ta`lim 
samoradorligini yanada oshadi. 
Uqitish jarayonining ma`nosi, tuzilishi va vazifalari. 
Har qanday jarayon- xarakatdir, moddiy dunedagi  narsalar eki  xodisalarning 
asta-sekin  uzgarishidir.  O`qitish  jarayoni  xam  esh  avlodda  aqliy  kuchlarni 
rivojlantirishga  va  axloqiy    sifatlarni  shaqllantirishga  qaratilgan  xarakatdir..  Biz 
uqitish  jarayonini  qanday  tushunamiz.    O`qitish  jarayoni-o`qituvchining  va  u 
raxbarlik  qiladigan  o`quvchilarning-ularda  aqliy  qobiliyatlarni  ustirish,  dialektik 
duneqarash  asoslarini  tarkib  toptirish  va  xaetiga  taergarlikni  amalga  oshirish 
maqsadida-bilim,  kunikma  va  malakalar  tizimini    ongli  xamda  puxta  uzlashtirishga 
qaratilgan  ilmiy  asosdagi  ishlarning  majmuidir.  Maktabdagi  uqitish  jarayoni 
qandaydir  tasodifiy  ayniqsa  pedagogning  xususiy  fikridan  kelib  chiqadigan  narsa 
emas.  O`qitish  jarayoni  bilish  nazariyasi  asosida  tarkib  topadi  va  jamiyatning 
rivojlanish  qonuniyatlaridan  kelib  chiqadigan  talablarni  aks  ettiradi.  Xozirgi  ilg’or 
pedagogika  inson  shaxsini  maqsadg’a  muvofik  shaqllantirishga  tarbiya,  uzini  uzi 
tarbiyalash va ijtimoiy tajribadan iborat tizim sifatida qaraydi. 
O`quv  jarayonidagi  tarbiya  asosan  uqitish  shaqlida,  uzini  uzi  tarbiyalash  va 
ijtimoiy  tajribaning  birligi  shaqlida  namoen  buladi.    Shunga  kura  uquv  jarayoniga 
ta`lim  (pedagog  faoliyati),  uqish  (o`quvchining  mustaqil  ishi)  va  ma`lumotning 
mazmunini kichik tizimlardan iborat ijtimoiy pedagogik tizim sifatida qaraladi. 
O`qitish  uquv  jarayonining  professional  tomonini  tashkil  qiladi.  Inson  shaxs  
sifatida  shaqllanishning  ikki  tamonldama  tabiati  (  tarbiya  uzini  uzi  tarbiyalash) 
shuningdek  ichki  strukturasi  yul  yuriq  kursatish  va  o`quvchilar  uquv  bilish 
topshiriqlarini    mustaqil  xolda  bajarishdan  iborat  xarakatdir.  Buning  yul  yuriq 
kursatish  jixati  muallim  o`quvchiga  uquv  materiali  buyicha  urgatadigan  narsalar  va 
ular ustida ishlash metodlari bilan izoxlanadi. O`quvchilar ana shu asosda uzlarining 
ma`lumot mazmunini uzlashtirishga doyr faoliyatlarini tashkil qiladilar. 
Shunday  qilib,  o`quv  jarayonining  moxiyati  o`quvchi  bilish  faoliyatining  
mantiqi  bulib,  u  birinchidan  bilish  bizdagi  bilimlarning  yagona  manbai  bulishi 
amalietini  urganishdan  boshlanishi  va  maxkum  fikrlash  asosida  nazariy 
umumlashtirish  keraqligidan,  ikkinchidan  bilish  olingan  bilimlarni,  nazariy  
umumlashtirishlarni  insondagi  bilimlar  hakiqaligining  yagona  ob`ektiv  mezonlari 
sifatida xam xizmat qiladigan amalietga taqqoslash zarurligidan kelib  chiqadi. Uquv 
jarayoni  bilish  jarayonini  inson  faoliyati  sifatida  psixologik-pedagogik  jixatdan 
loyixalashga asoslanishi va  olingan bilimlarni amalietda kullashni albatta  uz ichiga  

 
32
olishi zarur. uquv jarayoni asosida umuman butun jarayonga ta`luqli va barcha uquv 
fanlariga  taqaladigan  ma`lum  talablar  xamda  printsiplar  mavjud  buladi.  Bugungi 
didaktika  ana  shulardan  eng  muximlari.  Tarbiyalovchi  ta`lim  printsipi.  Ilmiylik 
printsipi  nazariya  bilan  amalietning  bog’lanishi  printsipidan  iboratdir.  Ta`limning 
metodlari va tashkiliy shaqllari asosida o`quvchilarning ongli faolligi, kursatmalilik, 
bilimlari  asosli  uzlashtirish.  uziga  xos  farqlari  tushunarliligi  va  xisobga  olinishi 
printsiplari  etadi.  O`qituvchi  faoliyatining  muvaffaqiyati  avvalo  u  ta`limning 
mazmuni,  metodlari  va  tashkiliy  shaqllaridan  umumiy  didaktik  printsiplarni 
qanchalik tug’ri  amalga oshirishga bog’liq. 
 
SAVOLLAR 
1.Didaktikadeganimiznima?    
2. Didaktikaning  maqsad va vazifalarini   sharhlab bering? 
3. Didaktik tushunchalar, ularning mohiyati nimada?. 
4. Oqitish  metodlarini aytib     bering. 
 
 
          Foydalaniladigan asosiy darslik va oquv qollanmalar royxati 
  
Asosiy darslik va oquv qollanmalar 
1.Ozbekiston  Respublikasining  “Ta`lim  twg’risidagi”  Qonuni.  –  “Barkamol  
avlod – Ozbekiston taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997.  
2.Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi.  –  “Barkamol      avlod  –  Ozbekiston 
taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997.  
3.Mavlonova R va boshq. Pedagogika. – T.: Oqituvchi, 2001. 
4.Podlasiy I. P. Pedagogika. V 2-x kn. – M.: VLADOS, 2003. 
5. Lixachev B. T. Pedagogika. - M.: Yurayt, 2003. 
6.Slastenin V.A., Isaev I. F., Shiyanov E. N. Obshaya pedagogika. V 2-x kn. – 
M.: VLADOS, 2003. 
7.Toxtaxodjaeva  M.,  Nishonova  S.,  Hasanboev  J.,  Mad`yarova  S., 
Kal`dibekova A va bosh. Pedagogika. – T.: Moliya, 2008. 
          8. Pedagogika. Q.Qosnazarov, A.Pazilov, A.Tilegenov Nukus, Bilim, 2009 yil. 
Qoshimcha adabiyotlar 
       1.Barkamol avlod orzusi / Tuzuvchilar: Sh. Qurbonov va b. T.,1999 
       2.Milliy  istiqlol  g’oyasi:  asosiy  tushuncha  va  tamoyillar.  –  T.:Ozbekiston, 
2001. 
       3.Kaldibekova  A.S.,  Xodjaev  B.X.  Oquvchilarning  bilish  faolligini  oshirish 
yollari – T., 2006. 
      4.Munavvarov A.K. Oila pedagogikasi – T.: Oqituvchi, 1994. 
      5.Inomova M. Oilada bolalarning ma`naviy-axloqiy tarbiyasi. – T., 1999. 
      6.Axliddinov  R.Sh.    Ozbekiston  Respublikasida  maktab  ta`limi  tizimini 
boshqarish xususiyatlari. – T.: OzPFITI nashriyoti, 1997. 
      7.Djuraev  R.X.,  Turg’unov  S.T.  Umumiy  orta  ta`lim  muassasalarini 
boshqarishda menejmentning asosiy tushunchalri. – T.: «Fan» nashriyoti, 2006.   
     8.www. pedagog. uz. 
 

 
33
Ma`ruza №6. Ta`lim jaraeni  yagona tizim sifatida. Ta`lim qonuniyatlari va 
tamoyillari 
 1.Ta`lim jaraeni mohiyati.  
 2.O`rganish bilish faolligi shakli sifatida.  
 3.O`qitish va organish jaraenlari tavsifi, oquv jaraenida ularning ozaro bog’liqligi.  
 4.Sharq  va  Garb  mutafakkirlarining  gnoseologik  g’oyalari  ta`lim  jaraeni  asosi 
sifatida. 
 5.O`quvchilarning bilish faoliyati va uning tuzilishi.  
 6.Ta`lim tamoyillari va qonuniyatlari. 
            
Tayanch tushunchalar. 
Talim,  tarbiya,  oqitish,  qonuniyat,  qoida,  printsip,  tamoyil,  ilmiylik,  tizimllik  va 
izchillik printsipi, gnesologiya. 
 
 
1.Ma`lumki,  qonuniyat-bu  barqaror,  zaruriy,  u  eki  bu  hodisalar  va  jarayonlar 
urtasidagi  mutanosiblik  va  muhim  aloqa.Ijtimoiy  ehtiejlar  va  sharoitlar  uquv 
jarayonining  xarakteri,  uning  vazifalari,mazmuni,  shaqllari,usullari  va  vositalari 
qonuniy  ravishda  aniqlab beradi.Agar uqitish  jamiyat  talablarini  e`tiborga olmasa, u 
xolda uni, albatta, qayta qurish, takomillashtirish kerak. 
 
Demak, ta`lim berish, tarbiyalash va o`quvchilarning umumiy rivojlanishlarini 
bir butunlikda amalga oshirish zarur. 
 
Ifodalangan qonuniy didaktik aloqalarni va uqitish qoidalarini ilmiy asoslangan 
uzaro  bog’lanishda  qullash  kunikma  va  malakalarni  chuqur,  puxta,  ongli  va  ta`sirli 
uzlashtirilishini  ta`minlaydi.  O`qitishni  aynan  shunday  natijaga  qaratish  uning 
onglilik, puxtalik, ta`sirchanlik qoidalarini xarakterlaydi. 
 
Ta`limning  mazmuni  haet,  hozirgi  zamon  fani  bilan  bog’langan  bulganligi 
uchun  ham,  vazifalarda  mamlakatning  iqtisodiy  rivojlanishi  jadallashtirish 
muammolari, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash, avtomatlashtirish,komp`yuterlash 
kabilar asosida intensivlash uz aksini topish kerak. 
 
Har  bir  o`qituvchi  shuni  anglab  etishi  muhimki,  uquv  jarayonini  samarali 
qurish-bu,  ishda  uzini  oqlagan  pedagogik qonuniyatlar, qoidalar,  didaktik qoidalarni 
hozirgi  zamon  sharoitidagi  yangi  masalalarni  hal  qilishda  ijodiy  foydalangan  xolda, 
ulardan butunlay va uzaro aloqada foydalanish demakdir. 
 
O`qitishning muqobil tomonlarini tanlash uchun butun qonuniyatlar birligini va 
didaktik qoidalarni e`tiborga olish zarur. 
 
O`qitish  qonuniyatlaridan  uni  samarali  tashkil  qilishga  nisbatan  muayan 
muhim  talablar  kelib  chiqadiki,  buni  uqitish  qoidalari  deb  ataydilar.Uqitish 
qoidalarini  bilish  uqitishning  zarur  usullarini  yanada  ishonchliroq  tanlashga  imkon 
beradi. 
 
Ta`lim  qoidalari-o`qituvchining  faoliyatini  va  o`quvchilar  tomonidan  ilmiy 
bilimlarning  uzlashtirilishi,  tegishli  kunikma  va  malakalar  hosil  qilishning  asosiy 
qonun  va  yul-yuriqlarini  uz  ichiga  oladi.  Shu  bilan  bir  vaqtda  ta`lim  qoidalari  har 
ikkala  faoliyatni,  ya`ni  o`qituvchi  va  o`quvchi  tomonidan  uz  oldiga  quyilgan 
vazifalarni  muvaffaqiyatli  amalga  oshirish  imkoniyatini  beradigan  birqancha 
talablarni  ham  umumlashtirib  beradi.  Shunga  kura  ta`lim  qoidalari  uqitishning  eng 

 
34
muhim  masalalarini  nazariy  va  amaliy  jihatdan  tug’ri  hal  qilishning  asosiy  negizi 
hisoblanadi. 
 
Ta`lim qoidalari deb umuminsoniy tarbiyaning maqsad va vazifalarini amalga 
oshirishga qaratilgan uqish va uqitish jarenlarining yunalishi, o`quvchilar tomonidan 
ilmiy bilimlaning uzlashtirilishi, bilim va malakalar xosil qilishning asosiy qonun va 
qoidalarining yig’indisiga aytiladi. 
 
2.  «  Printsip»  suzining  ma`nosi  hulqning,  hatti-harakatning  asosiy  qoidasi, 
etakchi g’oya demakdir. Biz, hatto turmushda ham «`bu odam printsipli» deymiz va 
bunda  usha  odamning  uziga  xos  qoidalarga,  uzining  rintsiplariga  muvofiq  ish 
kurishini nazarda tutamiz.Agar kishining hatti-harakatlarida qat`iy qoidalar bulmasa, 
uni «printsipi yuq» deb hisoblaymiz. 
 
XY-XYI  asrlardagi  mashhur  olimlar  bilishning  asosiy  qonuniyatlariga  faqat 
uqitishning emas, balki ahloqiy tarbiyalashning ham etakchi asosi sifatida qaraganlar. 
 
Forobiy  «Namunali  ta`lim»  haqidagi  risolasida  o`quvchilar  uzlashtirilishi 
lozim  bulgan  materialni  eng  yaxshi  yusinda  baen qilish  masalasiga  alohida  tuxtalib, 
bu ishning ikkita turini tavsiya etgan ularning biri bevosita sezishga yaqin narsalarni 
oldingi  uringa  quyishdan  va  ikkinchisi  aqlga  yaqin  narsalarni  olg’a  surishdan 
iboratdir. 
Ibn  Sino  asarlarida  ham  didaktikaning  printsiplariga,  xususan  kursatmali 
uqitishga  qiziqish  bilan  qaralgan.Ibn  Sino  dastlabki  uquv  mashg’ulotlarida 
buyumning  tashqi  xossasini  urgansa,  usha  buyumni  va  tasvirini  kurib  chiqsa,  uzi 
mustaqil holda bilimlarni uzlashtira oladi, deb hisoblagan. 
Sharqshunos  olim  Kindiyning  fikricha,  insonda  ijobiy  sifatlarni  tarkib 
toptirishning  eng  zarur  omili  aql  kuchini  rivojlantirishdir.Aql  kuchi  rivojlanmasa, 
inson  umr  buyi  Arastuning  kitoblarini  uqisa  ham,  ularda  ifodalangan  fanlarning 
birortasini  ham  uzlashtira  olmaydi.Bunday  odam  har  qancha  urinsa-da,  faqat 
boshqalarning  gaplarini  takrorlab  bera  oladigan  buladi.U  hech  narsaning  mohiyatini 
tushunmaydi  va  uzlashtira  olmaydi.Kindiy  ana  shu  fikrlarni  baen  qilar  ekan, 
uqitishning ilmiyligi va ongliligi qoidasini nazarda tutgan. 
Pedagog olimlarning yuqoridagi fikr-mulohazalarini xulosa sifatida aytishimiz 
mumkinki,  uqitish  printsiplari(qoidalari)  esh  avlodga  ta`lim-tarbiya  berish 
maqsadlariga  muvofiq  uqitishning  xarakterini  belgilaydigan  asosiy  etakchi 
qoidalardir. 
Sungi  yillarda  olimlar  tomonidan  yaratilgan  pedagogik  Adabiyotlarda  didaktik 
qoidalar  turlicha  guruhlashtirilmoqda.Ana  shularga  asoslangan  holda  quyidagicha 
ta`lim qoidalarini kursatib utish mumkin. 
1.Ta`limning ilmiy bulish qoidasi. 
2.ta`limning tizimi va izchil bulish qoidasi. 
3.Ta`limning tarbiyalovchilik xarakteri. 
4.Ta`limda nazariyaning amaliet bilan bog’lik bulishi qoidasi. 
5.ta`limda onglilik, faollik va mustaqillik qoidasi. 
6.Ta`limda kursatmalilik qoidasi. 
7.ta`lim jarayonida har qaysi o`quvchiga xos xususiyatlarni hisobga olish qoidasi. 
8.ta`limda  ilmiy  bilim  va  kunikma,  malakalarni  puxta,  mustahkam  uzlashtirish 
qoidasi. 
9.ta`limning o`quvchiga mos bulish qoidasi. 

 
35
10. Ta`lim va tarbiyaning birligi qoidasi. 
Download 5.01 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling