O’zbekiston respublikasi xalq ta`limi vazirligi
Asosiy darslik va oquv qwllanmalar
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Qoshimcha adabiyotlar
- Maruza №5. Didaktika pedagogik ta`l`im nazariyasi sifatida R E J A
- T A Ya N Ch T U Sh U N Ch A L A R
- Uqitish jarayonining ma`nosi, tuzilishi va vazifalari.
- Foydalaniladigan asosiy darslik va oquv qollanmalar royxati Asosiy darslik va oquv qollanmalar
- Ma`ruza №6 . Ta`lim jaraeni yagona tizim sifatida. Ta`lim qonuniyatlari va tamoyillari
Asosiy darslik va oquv qwllanmalar 1.Ozbekiston Respublikasining “Ta`lim twg’risidagi” Qonuni. – “Barkamol avlod – Ozbekiston taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997. 2.Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. – “Barkamol avlod – Ozbekiston taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997. 3.Mavlonova R va boshq. Pedagogika. – T.: Oqituvchi, 2001. 4.Podlasiy I. P. Pedagogika. V 2-x kn. – M.: VLADOS, 2003. 5. Lixachev B. T. Pedagogika. - M.: Yurayt, 2003. 6.Slastenin V.A., Isaev I. F., Shiyanov E. N. Obshaya pedagogika. V 2-x kn. – M.: VLADOS, 2003. 7.Toxtaxodjaeva M., Nishonova S., Hasanboev J., Mad`yarova S., Kal`dibekova A va bosh. Pedagogika. – T.: Moliya, 2008. 8. Pedagogika. Q.Qosnazarov, A.Pazilov, A.Tilegenov Nukus, Bilim, 2009 yil. Qoshimcha adabiyotlar 1.Barkamol avlod orzusi / Tuzuvchilar: Sh. Qurbonov va b. T.,1999 2.Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. – T.:Ozbekiston, 2001. 3.Kaldibekova A.S., Xodjaev B.X. Oquvchilarning bilish faolligini oshirish yollari – T., 2006. 4.Munavvarov A.K. Oila pedagogikasi – T.: Oqituvchi, 1994. 5.Inomova M. Oilada bolalarning ma`naviy-axloqiy tarbiyasi. – T., 1999. 6.Axliddinov R.Sh. Ozbekiston Respublikasida maktab ta`limi tizimini boshqarish xususiyatlari. – T.: OzPFITI nashriyoti, 1997. 7.Djuraev R.X., Turg’unov S.T. Umumiy orta ta`lim muassasalarini boshqarishda menejmentning asosiy tushunchalri. – T.: «Fan» nashriyoti, 2006. 8.www. pedagog. uz. 28 Maruza №5. Didaktika pedagogik ta`l`im nazariyasi sifatida R E J A : 1. Didaktika haqida tushuncha. 2. O`qitish jaraenining ma`nosi, tuzilishi, maqsadi va vazifalari 3. O`qitish jaraenining asosiy bosqichlari. 4. Ta`lim nazariyasi pedagogikaning tarkibiy qismi sifatida T A Ya N Ch T U Sh U N Ch A L A R : Didaktika, bilish, sezish, idrok, tasavvur, tafakkur, amaliet, bilim, konikma, malaka, ma`lumot,ta`lim nazariyasi, didaktik tushunchalar, pedagog-olimlar, didakt-olim. Didaktikaning predmeti ta`lim tarbiya muassasi sharoitida muallimning raxbarligi ostida amalga oshadigan uquv jarayonidir. Didaktikada ana shu jarayonning konuniyatlari tadqiq qilinadi, xar xil tipdagi ta`lim tarbiya muassasalarida u eki bu darajada beriladigan ta`lim mazmunini belgilashning ilmiy asoslari uqitish vositalari va metodlarining samoradorligini oshirish yullari xamda ta`limning tashkiliy shaqllari ishlab chiqiladi.Didaktika pedagogikaning ta`lim va uqitish nazariyasini ishlab chiqadigan tarmog’idir. Didaktika yunoncha «didaktikos» suzidan kelib chiqqan bulib uqitish, urganish ma`nosini bildiradi. Yaqin va Urta Sharqda Xorazmiy, Kindiy, Forobiy, Ibn Sino, Umar Xayem kabi mutaffakkirlar ilmiy didaktika asoschilaridir. A.Komenskiy, Shvetsariyalik pedagog I.P.Pestolotstsi, nemis pedagogi A.Distverglar Evropada didaktikaning rivojlanishiga xissa kushdilar. Yuqorida aytib utilgan Shark mutaffakirlari qarashlarining muxim xususiyati shundaki, mazkur olimlar doimo predmetning kiefasi inson ongida mavxumlashuvi jareniga, mana shu predmetning moxiyati va uziga xosligini tushunish sodir bulishi xamda shaqllanishiga etibor berganlar.Ular bilishning predmeti va monbalariga, bilish jarayoni qanday bosqichlardan tarkib topishi ga, bilish faoliyati bilan amaliy faoliyat urtasidagi munosabatlarga qiziqqanlar. Xorazmiy shaxsning uzluksiz kamol topish nazariyasini rivojlantirish borasida muxim xizmat qildi, induktiv va deduktiv taffakkurdagi aloxidalik xamda umumiylikning birligi printsipini muayanlashtirdi. Kindiy substantsiyani barcha ilmiy bilimlarning predmeti sifatida kurib chiqishda eng avvolo mikdor va sifatni xissiy idrok etish zarurligini tasdiqladi. Kimki miqdor va sifatni bilmasa, u substantsiyani bilishdan xam maxrumligini uqtirdi. Olim uzining didaktik g’oyalarida xissiy va ratsional bushliqni ifodaladi. Xissiy bilish va narsalarni bilishdan iborat bulsa, ratsional bilish umumiy narsalarni bilish ekanini ta`kidladi. Uning fikricha xissiy bilish faqat aql uchun material beradi. Forobiy uqitish metodlarining tasnifini ishlab chiqqan. Ularni amaliy va nazariy metodlarga ajratgan, shu tariqa uqitishning amaliy yunalishi va kishilarning xaeti xamda kundalik faoliyati bilan boglikligi g’oyalarini olga surgan. Olim uqitishning tajriba-kursatmali, induktiv va deduktiv, amaliy metodlariga aloxida e`tibor bergan. Barcha metodlarni o`quvchining xaetiy tajribasiga, mantiqiy tafakkuriga tayangan xolda birlashgan. Forobiy matematika fani misollari asosida uqitishning ilmiylik, kursatmalilik, tushunarlilik va izchillik printsiplarini ishlab chiqqan. Bilish jarayonining va fandagi bilim shaqllarini moxiyatini eritgan. 29 Borliqning aks etilishi sifatidagi xissiy bilish muammosi va eng asosiy masala-bilishning manbalari doimo Beruniy nazariy bilish faoliyatining diqqat markazida turdi. Olim bilishning nazoriy asosini cheksiz va uzluksiz jarayon sifatida taxlil xamda talqin qildi. G`O`qish va takrorlash orqali,-deb ezgan Beruniy,-dunening tuzilishini, osmonning va er shaqllarini bilish astronomiya fani uchun g’oyatda foydalidir. Ibn Sinoning bilim orqali erishiladigan natijalari xakidagi ta`limoti uqitish nazariyasida aloxida urinni egalladi. Uning fikricha, buyumlarni chinakam bilishga tashqi kurinishini taxlil qilish sabablarini aniqlash asosida aql bilan erishiladi.Ibn Sino aqlning rivojlanish bosqichlarini ishlab chiqqan. Mushoxada bilan idrok qilishning birinchi bosqichi aqliy kategoriyalarni tushuntirishdir. Ikkinchi bosqich ikki xil fikrni idrok etishdir. Rivojlanishning uchinchi bosqichiga uzlashtirilgan fikrlarni idrok etish bilan erishiladi. Shunda uni xakiqiy aql deyiladi. Abdulla Avloniy (1878-1934) uzining barcha tadqiqotlarida ilm muammosini birinchi uringa kuygan. «Alxosil-deb ezgan edi u, -butun xaetimiz, salomatligimiz, saodatimiz, sarvatimiz, maishatimiz, ximmatimiz, g’ayratimiz, dune va oxiratimiz ilm bilan bogliqdir..Shuning uchun uqimoq, bilmak zamonlarini quldan bermay vujudimizning dushmani bulgan jaxolatdan qutulmakka, jonimiz boriga sa`i kilmagimiz lozimdur.» Xamza uz tadqiqotlarida tovushli savod urganishi metodini ishlab chiqqan. Uning bosh g’oyasi uqitish va tarbiyalashga kompleks endoshish, eshlarning aqliy, axloqiy va estetik tarbiyasini uzaro bog’liq xolda amalga oshirishdan iborat edi. Didaktika tushunchasini Yan Amos Komenskiy (1592-1670) xam ana shu yusinda sharxlagan. Uning bu boradagi fikr muloxazalari 1657 yilda nashr etilgan. Xammaga xamma narsani uqitishning universal san`ati ifodalangan G`Buyuk didaktika» nomli asarida baen qilingan. Lekin Komenskiy didaktika faqat uqitish sa`atigina emas, balki tarbiyalash sa`atidan ham iboratligini qayd qilgan va tarbiya xar tamonlama axloqiylik yunalishdagi fe`l atvorni shaqllantirishning zarur sharti ekanini xam uqtirgan. Didaktikanini yuqoridagicha tushunish XIX asr boshigacha, ya`ni taniqli nemets pedagogi va faylasufi Iogann. Genrix Gerbart (1776-1841) didaktikaning asosiy nazariyasini ishlab chiqqunigacha davom etgan. Didaktikaning asosiy kategoriyalari. Uqitish nazariyasi bilimlar, ma`lumotlar va faktlarning katta zaxirasiga ega, ularning bir qismi tizimlashtirilgan, tartibga solingan. Uqitish jarayoning strukturaviy komponentlari- maqsadli rag’botlantirish-motivlashtirish, mazmuniy, xarakat -faoliyat uqitishning shaql va metodlarining ajratilish aloxida axamiyat kasb etadi. Mana shu komponentlarning ajratilgani O`qituvchi bilan o`quvchilarning birgalikdagi faoliyati qonuniyatlarining tabiatini chuqurroq tushunish imkonini beradi. Pedagogik echimlarni tanlash nazariyasi ishlab chiqishning metodologik asosi uqitish jarayoning mavjud barcha qonuniyatlari xisobga olish fikri bilan barcha qonuniyatlari xisobga olish fikri bilan muntazam aloqada buladi. Pedagogik va psixologik shart sharoiyatlarni aniqlash asosida uqitishning optimalligi mezonlarining asoslari tarkib toptirilgan va ularning eng axamiyatlilari kuyidagilarpdan iborat: 30 O`qitish optimal bulish uchun xar bir o`quvchi uzining xakiqO`y uqish imkoniyatlariga muvofiq darajada uzlashtirishlari tarbiyalanishi va kamol topishi shart: uqitish optimal bulishi uchun o`quvchilar, o`qituvchilar darsdagi va uydagi ishlar vaqtining uzlari uchun gigienik jixatdan belgilangan normasiga ega bulishi kerak. Rejalashtirishning olptimallashtirishning asosiy yullari uqitishning vazifalarini ta`lim berish, tarbiyalash va kamol toptirish bilan birgalikda loyixalashga kompleks endashish xamda uqitish vazifalarini u omalga oshadigan tizimning xususiyatlarini xisobga olgan xolda muayanlashtirishdir. Ishni rejalashtirishda kuyidagi rejalardan foydaloniladi. Uqitish mazmuning quyilgan vazifalarini eng muaffakiyatli xal qilishni ta`minlaydigan optimal variantini tanlash. O`qitishning quyilgan vazifalarini belgilangan vakt ichida muvafaqiyatli xal etishni ta`minlaydigan metodlari va vositalarini tanlash ,masalalarni muvafaqiyatli xal etishni , shu jumladan o`quvchilarga tabaqali endashishini ta`minlaydigan tashkiliy shaqllarini tanlash. Ta`lim mazmuninida jamiyatning ma`naviy va moddiy elementlar shu jumladan tabiat jamiyat va inson xakidagi bilimlar . ijodiy faoliyat tajribasi, insonning munosabatlari, boshkarish faoliyati xulki va xaeti ifodalanishi lozim. Ta`limning mazmuni umumiy politexnik va kasbkorlik komponentlarining birligini aks ettirishi kerak. Ta`limning mazmuni muayan eshga karatiladi va jamiyatning rivojlanish darajasidan kelib chiqadi. Ta`limning mazmunidagi ajratilgan turt komponent xajmi va mazmuni buyicha aynan muvofik bulishi kerak. Maktab rivojlanishning xozirgi boskichida ta`limning komp`yuterlashtirish masalasi g’oyat muxim axamiyat kasb etadi. Ta`lim nazariyasidan muammoli kamol toptiruvchi uqitishni joriy etish, shuningdek uquv jarayonini tabakalashtirish va individuallashtirish yullarini izlash buyicha faol ishlar olib borilmoqda. Muammoli kamol toptiruvchi uqitishning nazariyada ishlab chiqilgan asosiy g’oyalarini kuyidagicha ta`riflash mumkin. Ta`limiy bilishni ilmiy bilishga muvofiq modellashtirish g’oyasi, ya`ni muammoli vaziyatni vujudga keltirish gipotezani olga surish –gipotezani asoslash- gipotezani xal qilish uni tasdiqlash yaki rad etishdek zarur zvenolarni uz ichiga olgan muammoli uqitish. o`quvchilarning ijodiy imkoniyatlari va qobiliyatlarini rivojlantirish, ularda tadqiqotchilik yusindagi kunikma va malakalarni ustirish g’oyasi. Muammoli uqitish nazariyasida qator qonuniyat lar ifodalandi va eksperiment yuli bilan asoslandiki, ulardan muammoli dars utish bilan muammoli urgatishning birligi va bir-birini taqoza etishi, o`quvchilarning tayerligi darajasi bilan muammoli urgatish darajasining muvofiqligi kabi qonuniyatlarni ajratish mumkin. Ishlab chiqilgan faollik nazariyasi uquv jarayonida bilimlarni uzlashtirish. ularni qayta ishlash va qullashning ( muammoli va reproduktiv) usullarini urganish buuicha tashkil etiladigan uzini-uzi boshqakriladigan faollikdan iboratdir. Mazkur qonuniyatlar asosida amaliy jixatdan muxim axamiyatga molik quyidagi nazariy qoidalarni ifodalash mumkin: Faollashtirish vositalari tizimi, ta`limning mazmuni, uqitishning shaql va metodlari uqitishning asoslangan, maqsadga muvofiq uz-uzini 31 boshqaradigan jarayon sifatida tashkil qilishni ta`minlash uchun ular kuyidagi talablarga javob berishi kerak. -Ta`limning xamma bosqichlarida o`quvchilarda uqitishning ichki motivlarini quzg’atish va rivojlantirish, -o`quvchilarni uz oldilariga tegishli maqsadlarini quyish va kelgusidagi faoliyatlarini rejalashtirishga rag’batlantirish mexanizmini takomillashtirish, o`quvchilarda oxborotlarni qayta ishlashga doyir ta`limiy va aqliy kunikmalarning shaqllanishini ta`minlash, o`quvchilarning uquv-bilish maqsadlariga erishish uchun jismoniy va axloqiy, ifodaviy kuchlarini oshirish, Ta`lim jarayonida nazorat va uzini-uzi boshqarish orqali o`quvchilar uzining uquv bilish faoliyatini baxolashini ta`minlash. Shu koydalarga rioya qilish ta`lim samoradorligini yanada oshadi. Uqitish jarayonining ma`nosi, tuzilishi va vazifalari. Har qanday jarayon- xarakatdir, moddiy dunedagi narsalar eki xodisalarning asta-sekin uzgarishidir. O`qitish jarayoni xam esh avlodda aqliy kuchlarni rivojlantirishga va axloqiy sifatlarni shaqllantirishga qaratilgan xarakatdir.. Biz uqitish jarayonini qanday tushunamiz. O`qitish jarayoni-o`qituvchining va u raxbarlik qiladigan o`quvchilarning-ularda aqliy qobiliyatlarni ustirish, dialektik duneqarash asoslarini tarkib toptirish va xaetiga taergarlikni amalga oshirish maqsadida-bilim, kunikma va malakalar tizimini ongli xamda puxta uzlashtirishga qaratilgan ilmiy asosdagi ishlarning majmuidir. Maktabdagi uqitish jarayoni qandaydir tasodifiy ayniqsa pedagogning xususiy fikridan kelib chiqadigan narsa emas. O`qitish jarayoni bilish nazariyasi asosida tarkib topadi va jamiyatning rivojlanish qonuniyatlaridan kelib chiqadigan talablarni aks ettiradi. Xozirgi ilg’or pedagogika inson shaxsini maqsadg’a muvofik shaqllantirishga tarbiya, uzini uzi tarbiyalash va ijtimoiy tajribadan iborat tizim sifatida qaraydi. O`quv jarayonidagi tarbiya asosan uqitish shaqlida, uzini uzi tarbiyalash va ijtimoiy tajribaning birligi shaqlida namoen buladi. Shunga kura uquv jarayoniga ta`lim (pedagog faoliyati), uqish (o`quvchining mustaqil ishi) va ma`lumotning mazmunini kichik tizimlardan iborat ijtimoiy pedagogik tizim sifatida qaraladi. O`qitish uquv jarayonining professional tomonini tashkil qiladi. Inson shaxs sifatida shaqllanishning ikki tamonldama tabiati ( tarbiya uzini uzi tarbiyalash) shuningdek ichki strukturasi yul yuriq kursatish va o`quvchilar uquv bilish topshiriqlarini mustaqil xolda bajarishdan iborat xarakatdir. Buning yul yuriq kursatish jixati muallim o`quvchiga uquv materiali buyicha urgatadigan narsalar va ular ustida ishlash metodlari bilan izoxlanadi. O`quvchilar ana shu asosda uzlarining ma`lumot mazmunini uzlashtirishga doyr faoliyatlarini tashkil qiladilar. Shunday qilib, o`quv jarayonining moxiyati o`quvchi bilish faoliyatining mantiqi bulib, u birinchidan bilish bizdagi bilimlarning yagona manbai bulishi amalietini urganishdan boshlanishi va maxkum fikrlash asosida nazariy umumlashtirish keraqligidan, ikkinchidan bilish olingan bilimlarni, nazariy umumlashtirishlarni insondagi bilimlar hakiqaligining yagona ob`ektiv mezonlari sifatida xam xizmat qiladigan amalietga taqqoslash zarurligidan kelib chiqadi. Uquv jarayoni bilish jarayonini inson faoliyati sifatida psixologik-pedagogik jixatdan loyixalashga asoslanishi va olingan bilimlarni amalietda kullashni albatta uz ichiga 32 olishi zarur. uquv jarayoni asosida umuman butun jarayonga ta`luqli va barcha uquv fanlariga taqaladigan ma`lum talablar xamda printsiplar mavjud buladi. Bugungi didaktika ana shulardan eng muximlari. Tarbiyalovchi ta`lim printsipi. Ilmiylik printsipi nazariya bilan amalietning bog’lanishi printsipidan iboratdir. Ta`limning metodlari va tashkiliy shaqllari asosida o`quvchilarning ongli faolligi, kursatmalilik, bilimlari asosli uzlashtirish. uziga xos farqlari tushunarliligi va xisobga olinishi printsiplari etadi. O`qituvchi faoliyatining muvaffaqiyati avvalo u ta`limning mazmuni, metodlari va tashkiliy shaqllaridan umumiy didaktik printsiplarni qanchalik tug’ri amalga oshirishga bog’liq. SAVOLLAR 1.Didaktikadeganimiznima? 2. Didaktikaning maqsad va vazifalarini sharhlab bering? 3. Didaktik tushunchalar, ularning mohiyati nimada?. 4. Oqitish metodlarini aytib bering. Foydalaniladigan asosiy darslik va oquv qollanmalar royxati Asosiy darslik va oquv qollanmalar 1.Ozbekiston Respublikasining “Ta`lim twg’risidagi” Qonuni. – “Barkamol avlod – Ozbekiston taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997. 2.Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. – “Barkamol avlod – Ozbekiston taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997. 3.Mavlonova R va boshq. Pedagogika. – T.: Oqituvchi, 2001. 4.Podlasiy I. P. Pedagogika. V 2-x kn. – M.: VLADOS, 2003. 5. Lixachev B. T. Pedagogika. - M.: Yurayt, 2003. 6.Slastenin V.A., Isaev I. F., Shiyanov E. N. Obshaya pedagogika. V 2-x kn. – M.: VLADOS, 2003. 7.Toxtaxodjaeva M., Nishonova S., Hasanboev J., Mad`yarova S., Kal`dibekova A va bosh. Pedagogika. – T.: Moliya, 2008. 8. Pedagogika. Q.Qosnazarov, A.Pazilov, A.Tilegenov Nukus, Bilim, 2009 yil. Qoshimcha adabiyotlar 1.Barkamol avlod orzusi / Tuzuvchilar: Sh. Qurbonov va b. T.,1999 2.Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. – T.:Ozbekiston, 2001. 3.Kaldibekova A.S., Xodjaev B.X. Oquvchilarning bilish faolligini oshirish yollari – T., 2006. 4.Munavvarov A.K. Oila pedagogikasi – T.: Oqituvchi, 1994. 5.Inomova M. Oilada bolalarning ma`naviy-axloqiy tarbiyasi. – T., 1999. 6.Axliddinov R.Sh. Ozbekiston Respublikasida maktab ta`limi tizimini boshqarish xususiyatlari. – T.: OzPFITI nashriyoti, 1997. 7.Djuraev R.X., Turg’unov S.T. Umumiy orta ta`lim muassasalarini boshqarishda menejmentning asosiy tushunchalri. – T.: «Fan» nashriyoti, 2006. 8.www. pedagog. uz. 33 Ma`ruza №6. Ta`lim jaraeni yagona tizim sifatida. Ta`lim qonuniyatlari va tamoyillari 1.Ta`lim jaraeni mohiyati. 2.O`rganish bilish faolligi shakli sifatida. 3.O`qitish va organish jaraenlari tavsifi, oquv jaraenida ularning ozaro bog’liqligi. 4.Sharq va Garb mutafakkirlarining gnoseologik g’oyalari ta`lim jaraeni asosi sifatida. 5.O`quvchilarning bilish faoliyati va uning tuzilishi. 6.Ta`lim tamoyillari va qonuniyatlari. Tayanch tushunchalar. Talim, tarbiya, oqitish, qonuniyat, qoida, printsip, tamoyil, ilmiylik, tizimllik va izchillik printsipi, gnesologiya. 1.Ma`lumki, qonuniyat-bu barqaror, zaruriy, u eki bu hodisalar va jarayonlar urtasidagi mutanosiblik va muhim aloqa.Ijtimoiy ehtiejlar va sharoitlar uquv jarayonining xarakteri, uning vazifalari,mazmuni, shaqllari,usullari va vositalari qonuniy ravishda aniqlab beradi.Agar uqitish jamiyat talablarini e`tiborga olmasa, u xolda uni, albatta, qayta qurish, takomillashtirish kerak. Demak, ta`lim berish, tarbiyalash va o`quvchilarning umumiy rivojlanishlarini bir butunlikda amalga oshirish zarur. Ifodalangan qonuniy didaktik aloqalarni va uqitish qoidalarini ilmiy asoslangan uzaro bog’lanishda qullash kunikma va malakalarni chuqur, puxta, ongli va ta`sirli uzlashtirilishini ta`minlaydi. O`qitishni aynan shunday natijaga qaratish uning onglilik, puxtalik, ta`sirchanlik qoidalarini xarakterlaydi. Ta`limning mazmuni haet, hozirgi zamon fani bilan bog’langan bulganligi uchun ham, vazifalarda mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi jadallashtirish muammolari, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash, avtomatlashtirish,komp`yuterlash kabilar asosida intensivlash uz aksini topish kerak. Har bir o`qituvchi shuni anglab etishi muhimki, uquv jarayonini samarali qurish-bu, ishda uzini oqlagan pedagogik qonuniyatlar, qoidalar, didaktik qoidalarni hozirgi zamon sharoitidagi yangi masalalarni hal qilishda ijodiy foydalangan xolda, ulardan butunlay va uzaro aloqada foydalanish demakdir. O`qitishning muqobil tomonlarini tanlash uchun butun qonuniyatlar birligini va didaktik qoidalarni e`tiborga olish zarur. O`qitish qonuniyatlaridan uni samarali tashkil qilishga nisbatan muayan muhim talablar kelib chiqadiki, buni uqitish qoidalari deb ataydilar.Uqitish qoidalarini bilish uqitishning zarur usullarini yanada ishonchliroq tanlashga imkon beradi. Ta`lim qoidalari-o`qituvchining faoliyatini va o`quvchilar tomonidan ilmiy bilimlarning uzlashtirilishi, tegishli kunikma va malakalar hosil qilishning asosiy qonun va yul-yuriqlarini uz ichiga oladi. Shu bilan bir vaqtda ta`lim qoidalari har ikkala faoliyatni, ya`ni o`qituvchi va o`quvchi tomonidan uz oldiga quyilgan vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirish imkoniyatini beradigan birqancha talablarni ham umumlashtirib beradi. Shunga kura ta`lim qoidalari uqitishning eng 34 muhim masalalarini nazariy va amaliy jihatdan tug’ri hal qilishning asosiy negizi hisoblanadi. Ta`lim qoidalari deb umuminsoniy tarbiyaning maqsad va vazifalarini amalga oshirishga qaratilgan uqish va uqitish jarenlarining yunalishi, o`quvchilar tomonidan ilmiy bilimlaning uzlashtirilishi, bilim va malakalar xosil qilishning asosiy qonun va qoidalarining yig’indisiga aytiladi. 2. « Printsip» suzining ma`nosi hulqning, hatti-harakatning asosiy qoidasi, etakchi g’oya demakdir. Biz, hatto turmushda ham «`bu odam printsipli» deymiz va bunda usha odamning uziga xos qoidalarga, uzining rintsiplariga muvofiq ish kurishini nazarda tutamiz.Agar kishining hatti-harakatlarida qat`iy qoidalar bulmasa, uni «printsipi yuq» deb hisoblaymiz. XY-XYI asrlardagi mashhur olimlar bilishning asosiy qonuniyatlariga faqat uqitishning emas, balki ahloqiy tarbiyalashning ham etakchi asosi sifatida qaraganlar. Forobiy «Namunali ta`lim» haqidagi risolasida o`quvchilar uzlashtirilishi lozim bulgan materialni eng yaxshi yusinda baen qilish masalasiga alohida tuxtalib, bu ishning ikkita turini tavsiya etgan ularning biri bevosita sezishga yaqin narsalarni oldingi uringa quyishdan va ikkinchisi aqlga yaqin narsalarni olg’a surishdan iboratdir. Ibn Sino asarlarida ham didaktikaning printsiplariga, xususan kursatmali uqitishga qiziqish bilan qaralgan.Ibn Sino dastlabki uquv mashg’ulotlarida buyumning tashqi xossasini urgansa, usha buyumni va tasvirini kurib chiqsa, uzi mustaqil holda bilimlarni uzlashtira oladi, deb hisoblagan. Sharqshunos olim Kindiyning fikricha, insonda ijobiy sifatlarni tarkib toptirishning eng zarur omili aql kuchini rivojlantirishdir.Aql kuchi rivojlanmasa, inson umr buyi Arastuning kitoblarini uqisa ham, ularda ifodalangan fanlarning birortasini ham uzlashtira olmaydi.Bunday odam har qancha urinsa-da, faqat boshqalarning gaplarini takrorlab bera oladigan buladi.U hech narsaning mohiyatini tushunmaydi va uzlashtira olmaydi.Kindiy ana shu fikrlarni baen qilar ekan, uqitishning ilmiyligi va ongliligi qoidasini nazarda tutgan. Pedagog olimlarning yuqoridagi fikr-mulohazalarini xulosa sifatida aytishimiz mumkinki, uqitish printsiplari(qoidalari) esh avlodga ta`lim-tarbiya berish maqsadlariga muvofiq uqitishning xarakterini belgilaydigan asosiy etakchi qoidalardir. Sungi yillarda olimlar tomonidan yaratilgan pedagogik Adabiyotlarda didaktik qoidalar turlicha guruhlashtirilmoqda.Ana shularga asoslangan holda quyidagicha ta`lim qoidalarini kursatib utish mumkin. 1.Ta`limning ilmiy bulish qoidasi. 2.ta`limning tizimi va izchil bulish qoidasi. 3.Ta`limning tarbiyalovchilik xarakteri. 4.Ta`limda nazariyaning amaliet bilan bog’lik bulishi qoidasi. 5.ta`limda onglilik, faollik va mustaqillik qoidasi. 6.Ta`limda kursatmalilik qoidasi. 7.ta`lim jarayonida har qaysi o`quvchiga xos xususiyatlarni hisobga olish qoidasi. 8.ta`limda ilmiy bilim va kunikma, malakalarni puxta, mustahkam uzlashtirish qoidasi. 9.ta`limning o`quvchiga mos bulish qoidasi. |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling