O‘zbekiston respublikasi yoshlar siyosati va sport

Guruhni tashkil etish bosqichi – trening guruhini, ya’ni treningda ishtirok
etuvchilar guruhini yig‘ishga qaratilgan bosqichdir. Guruhni tashkil etish
bosqichida quyidagi muhim jihatlarga e’tibor berish kerak.
Trening o‘tkaziladigan xona. Har bir ishtirokchi xonada o‘zini erkin his
etishi uchun lozim bo‘lgan barcha sharoitlarning bo‘lishi treningni
samarasini ta’minlovchi omillardan biridir. Shuni hisobga olgan holda
trening
mashg‘ulotlari
o‘tkaziladigan
joy
shinam,
keng,
erkin
harakatlanishga mo‘ljallangan, kerakli anjomlar bilan jihozlangan bo‘lishi
tavsiya etiladi. Xonaning bir chekkasidadumaloq shaklda qo‘yilgan stullar,
bir chekkasida yumshoq mebel o‘rindiqlari, 2-3 dona stol, akvarium,
devorda 1-2 dona manzarali tasvir aks ettirilgan rasmlar, imkon darajasida
chiroyli manzarali gullar bo‘lishi lozim. Bulardan tashqari mashg‘ulot
jarayonida foydalanish uchun magnitofon, televizor, videopleer, proektor,
kompyuter jihozlari bo‘lishi kerak. Xonada ishtirokchilarning orasiga
to‘siq bo‘ladigan ortiqcha jihozlar (stol, stullar) bo‘lmasligi tavsiya etiladi.
.

---

10
Individual qobiliyat tushunchasiga ta’rif
Qobiliyat — insonning individual salohiyati,
imkoniyatlari.
Qobiliyat bilimdan
keskin
farqlanadi, bilim mutolaa natijasi
hisoblanadi.Qobiliyat shaxsning psixologik va fiziologik tuzilishining xususi
yati sanaladi. Qobiliyat ko
ʻ nikma, malakadan farq qiladi. Qobiliyat insonga
berilgan in
ʼ om sifatida qaraladi. Aksariyat ilmiy manbalarda mohirlik bilan
qobiliyatlari
bilan
takomillashlashtirilgan
aynanlashtiriladi.
Qobiliyat inson tomonidan ko
ʻ nikma va malakalarning
egallanishi jarayonida
takomillashib
boradi.
Har
qanday
qobiliyat
turi shaxsga tegishli murakkab psixologik tushunchadan tashkil topgan
bo
ʻ lib, u faoliyatning talablariga mutanosib xususiyatlar tizimini oʻ z ichiga
oladi. Shuning uchun qobiliyat deganda birorta xususiyatning o
ʻ zini emas,
balki shaxs faoliyatining talablariga javob bera oladigan va shu faoliyatda
yuqori ko
ʻ rsatkichlarga
erishishni
ta
ʼ minlashga
imkoniyat
beradigan xususiyatlar sintezini tushunmoq lozim. Barcha qobiliyat uchun
tayanch xususiyat — kuzatuvchanlikda, ya
ʼ ni insonni fahmlash, obyektdan u
yoki bu alomatlarni ko
ʻ ra bilish, ajrata olish koʻ nikmasidir. Qobiliyatning
yetakchi xususiyatlaridan
biri
—
narsa
va
hodisalar mohiyatini
ijodiy tasavvur qilishdir. U shaxsning shakllanishi va rivojlanishi natijasi
bo
ʻ lishi
bilan
birga,
tabiiy manbaga
ham
ega.
Bu
tabiiy manba ko
ʻ pincha zehn tushunchasi bilan yuritiladi. Zehn muayyan
bir faoliyatga
yoki
ko
ʻ pgina
narsalarga
nisbatan
ortiqcha qiziquvchanlikda, moyillikda,
intilishda
namoyon
bo
ʻ ladi. Zehn nishonalari deganda qobiliyat ichki imkoniyatlarining tabiiy
asosini tushunish lozim. U ishtiyoq, moyillik, mehnatsevarlik, ishchanlik,
talabchanlik
kabilarning
mahsulidir.
Qobiliyat
umumiy
va
maxsus turkumlarga ajratiladi. Umumiy qobiliyat deganda yuksak aqliy
imkoniyat va taraqqiyot tushuniladi. Qobiliyat tabiiy ravishda shakllanishi

---

11
va
muayyan reja asosida
rivojlantirilishi
mumkin.
Qobiliyatni
ma
ʼ lum faoliyatga moyillik yoki intilish orqali, tabiiy zehn nishonalarini
aniqlash, mutaxassis rahbarligida uzluksiz faoliyatga jalb etish, qobiliyatni
takomillashtirishning
maxsus vositalarini
qo
ʻ llash, shaxsning
faollik
alomatlarini maksimal darajada rivojlantirish, inson shaxsiga alohida
yondashuvni umumiy talablar bilan uyg
ʻ unlikda olib borish va boshqa orqali
rivojlantirish yo
ʻ llari mavjud. Qobiliyatning yuqori darajasi isteʼ dod va
daholik (qarang Daho) namoyon bo
ʻ ladi. Qobilyatlar, aslida, tug'ma bo'ladi.
Qobiliyat tug‘ma bo‘lsada uning rivojlanishi ijtimoiy muhitga ham bog‘liq
bo‘ladi. Inson o‘ta murakkab mavjudot sifatida cheksiz murakkab dunyoda,
aniqrog‘i, ko‘plab dunyolarda yashaydi, ularning ichidan zamonimizning
mashhur faylasuflaridan biri Yurgen Xabermas asosiylari sifatida uch
dunyoni: tashqi dunyo, ijtimoiy dunyo («bizning olam»), ichki dunyo
(«mening
olamim»,
individuallik
va
betakrorlilik
«mening
mavjudligimning» betakrorligi) ajratishni taklif etdi.Tashqi dunyo – bu
insonning tabiat qonunlarini bilishda va ularni o‘z maqsadlarida tabiatni
qayta tuzish uchun qo‘llashda egallaydigan tabiat olami. Bu fan, texnika,
amaliyot olamidir. Bu barcha narsa isbot talab etuvchi maqsadga muvofiq
faoliyat olamidir.
Ijtimoiy dunyo – bu insonni dunyoga kiritishning asosiy vositasi jismli
faoliyat bo‘lgan olam. Insonni atrofdagi olamga va o‘ziga nisbatan
munosabatlarining rang-barangligida tushunish, faolligining manbalarini
topish va yo‘nalishini anglash uchun insonning olamda tutgan o‘rnini
aniqlab olish zarur. Insonga shaxs sifatida yondoshish, avvalambor, insonga
jamiyat tuzilishida tutgan o‘rni bilan aniqlanuvchi jamiyatning birligi
sifatida qarash bilan bog‘liqdir. Insonni biologik organizm, tur birligi sifatida
hayvondan farq qiluvchi tub negizli belgisi jamiyatga tegishlilik, ijtimoiylik
hisoblanadi. Bundan kelib chiqadiki, shaxsni o‘rganishda dastlabki holat
bo‘lib uning jamiyatdagi o‘rni, ijtimoiy munosabatlar tizimiga kiritilganligi
xizmat qiladi .

---

12
Agar biz shaxs munosabatlari haqida insonning dunyoga shaxsiy
tegishliligi va bu bilan bog‘liq kechinmalar ma’nosida so‘z yuritadigan
bo‘lsak, u holda inson mavjud bo‘la oladigan keyingi – bu «mening» ichki
olamim dunyosiga murojaat qilamiz. Bu dunyo kechinmalar, shaxsiy
mohiyatlar, shaxsiy dahldorlikni his etish, u yoki bunga shaxsiy tegishlilik,
boshqa odamlar bilan mavjudlikning «hodisaviyligi» bilan to‘la. Bu dunyoga
jismli faoliyat o‘z shaklini o‘zgartirgan holda oddiy holatdagi foydali
faoliyat, shaklini yo‘qotgan jismli harakat bo‘lib emas, balki, «shaxsiy»
faoliyat,
ijodiyot
sifatida
kiradi, ijtimoiy hulq-
atvor esa «mening» dunyosiga shaxslararo munosabat, boshqa odamlarning
ichki dunyosiga yaqinlashish, boshqalarga o‘zini ochishning vositasi, o‘zini
namoyon etish sifatida kirib keladi. «Mening» dunyosida unga xos bo‘lgan
maxsus faoliyat turlari: o‘yin, san’at, din, ichki dunyolar yaqinlashuvi
sifatidagi muloqot paydo bo‘ladi.4. Aholini, moddiy va madaniy boyliklarini
xavfsiz joylarga evakuatsiya qilish.
Agar biz shaxs munosabatlari haqida insonning dunyoga shaxsiy
tegishliligi va bu bilan bog‘liq kechinmalar ma’nosida so‘z yuritadigan
bo‘lsak, u holda inson mavjud bo‘la oladigan keyingi – bu «mening» ichki
olamim dunyosiga murojaat qilamiz. Bu dunyo kechinmalar, shaxsiy
mohiyatlar, shaxsiy dahldorlikni his etish, u yoki bunga shaxsiy tegishlilik,
boshqa odamlar bilan mavjudlikning «hodisaviyligi» bilan to‘la. Bu dunyoga
jismli faoliyat o‘z shaklini o‘zgartirgan holda oddiy holatdagi foydali
faoliyat, shaklini yo‘qotgan jismli harakat bo‘lib emas, balki, «shaxsiy»
faoliyat,
ijodiyot
sifatida
kiradi, ijtimoiy hulq-
atvor esa «mening» dunyosiga shaxslararo munosabat, boshqa odamlarning
ichki dunyosiga yaqinlashish, boshqalarga o‘zini ochishning vositasi, o‘zini
namoyon etish sifatida kirib keladi. «Mening» dunyosida unga xos bo‘lgan
maxsus faoliyat turlari: o‘yin, san’at, din, ichki dunyolar yaqinlashuvi
sifatidagi muloqot paydo bo‘ladi. Energetika va kommunal tizimlardagi
avariyalar:

---

13
Individ» tushunchasini turlicha talqin qilish mumkin. Avvalambor,
individ – bu yagona tabiat mavjudoti sifatidagi odam, Homo sapiens turiga
mansub vakil. Ushbu holatda individ biologik turning umumiy irsiy
xossalarini tashuvchi biologik organizm (har bir odam individ bo‘lib
tug‘iladi)
sifatida
tushuniladi, ya’ni,
insonning
biologik
mohiyati
ta’kidlanadi. Lekin
ba’zida «individ» tushunchasi
odamni
insoniy
umumiylikning alohida vakili, mehnat qurollaridan foydalanuvchi ijtimoiy
mavjudot sifatida belgilash uchun qo‘llaniladi.
Agar «inson» tushunchasi o‘z ichiga odamlarga xos bo‘lgan barcha
insoniy sifatlarning yig‘indisini, ularning ma’lum insonda mavjudligi yoki
mavjud
emasligidan
qat’iy
nazar,
jamlagan
bo‘lsa, u
holda «individ» tushunchasi aynan uni xarakterlaydi va qo‘shimcha sifatida
shaxsiy xislatlar qatori psixologik va biologik xossalarni ham kiritadi. 
Individuallik – bu ko‘rib chiqilgan tushunchalar ichida mazmuniga ko‘ra eng
tor tushuncha hisoblanadi. U o‘zida insonning boshqa odamlardan farq
qiluvchi o‘ziga xos va shaxsiy xossalarini jamlaydi. Individuallik turli
xildagi
tajriba,
bilimlar,
fikrlardagi
tafovutlar,
xarakter
va
temperamentlardagi farqlar, o‘zimiz isbotlaydigan, tasdiqlaydigan o‘ziga xos
xususiyatlarimizda
namoyon bo‘ladi.
Motivlar,
temperament,
xarakter, layoqatlar – individuallikning
asosiy
ko‘rsatkichlari.
«Individuallik» tushunchasi
individning
faqat
o‘ziga
xos
ruhiy
xususiyatlarini
emas,
balki morfofiziologik (bo‘y
o‘lchami, tana
tuzilishi, yuz tuzilishi va h.k.) xususiyatlarini ham aks ettiradi.
Individuallik – o‘z
mohiyatiga
ko‘ra, boshqalar
tomonidan
kuzatilishi mumkin bo‘lgan, tashqarida joylashgan narsa. Faqat boshqalar bir
odamning boshqasidan farqini, ya’ni, uning individualligini aytib berishi
mumkin. Qobiliyat insonning shunday psixologik xususiyatidirki, bilim,
konikma, malakalarini egallash shu xususiyatlarga bogliq boladi. Lekin, bu
xususiyatlarning ozi bu bilim va konikmalarga taalluqli bolmaydi. Malaka,

---

14
konikma va bilimlarga nisbatan odamning qobiliyatlari qandaydir imkoniyat
tarzida namoyon boladi. Qobiliyatlar imkoniyatlardan iborat bolib, biror bir
ishdagi mahorat darajasi haqiqatdir.
Individual qobiliyat va sport bilan shug’ullanishni
tanlashda
sportchining yoshiga mos
yuklamalarni tanlash
.
O’quvchi va yoshlarda sport muammolarini ijobiy hal etishda irodani
shakllantirishning ahamiyati juda kattadir. Bu masalani kuchli taassurot
qoldirarli darajada hal etish uchun iroda psixologik
qonuniyatlarining
rivojlanish tomonlarini hisobga olish zarur. Iroda
o’quvchilarning
qiyinchiliklarini engish jarayonida shakllanib boradi. Bu o’quvchilarning
o’quv rejasini o’zlashtirishida turli xil jismoniy
mashqlarni bajarishda
hamda tashqi va ichki qiyinchiliklarni engishida vujudga keladi. O’quv
rejasi bilan bog‘liq bo’lgan qiyinchiliklar: gimnasika, engil
atletika,
bosketbol, suzish va xokazolar. Darsni tashkil qilishda sport zali
va
maydonchalarining etishmasligi bilan bog‘liq bo’lgan qiyinchiliklar. Darsni
o’tkazishda sport anjomlarning etishmasligi bilan bog‘liq bo’lgan
qiyinchiliklar.Yosh
va
individual
xususiyatlarga
bog‘liqligi
hamda
o’quvchilarning darsni tashkil qilishda umumiy sharoitlarga sub‘yektiv
munosabati. O’quvchilarning gimnasika, yengil atletika va harakatli o’yin
mashqlarini bajarishda individual va yosh xususiyatlari bilan
bog‘liq
sub‘yektiv munosabatlari. O’quvchilarda aniq harakatlarni bajarishda
irodaviy sifatlarni vujudga keltirish va yo’naltirishda individual va yosh
xususiyatlari bilan
bog‘liq bo’lgan sub‘yektiv munosabatlar. Aralash

---

15
uslublardan
foydalanib,
irodaviy
sifatlarni
tarbiyalashda
ichki
qiyinchiliklarni yengib o’tishni hisobga olish lozim. Jismoniy madaniyat
darsida ichki va ichki qiyinchiliklarini bartaraf etish o’quv materiallari
harakteriga rejadagi me‘yor talablariga hamda o’quvchilarning individual
xususiyatlariga qarab belgilanadi. Ko’p hollarda V-VII sinflarda jismoniy
kuch sifatlarining pasrivojlanganligi, u yoki bu mashqlarni bajarishda o’ziga
ishonchning yo’qligi, jarohat olishdan qo’rqish holati, uyalish umuman
jismoniy madaniyat darsiga salbiy munosabatda bo’lish kabilar umumiy
qiziqishning pasayib ketishiga olib keladi.
Maktabda tashkil etilgan qiziqarli jismoniy madaniyat darsi O’quvchilarda
ijobiy irodaviy sifatlarni shakllantiradi. Xuddi shuningdek, har bir darsda
bajariladigan maxsus jismoniy mashqlar,
O’quvchilarning irodaviy
faolliklarini o’sirishga kuchli ta‘sir etadi. Masalan, o’quvchilarda musaqil
fikrlashni o’sirish uchun ular bilan
birgalikda bir guruh muskullarni
o’siruvchi mashqlar o’ylab topish, shulardan engil va og‘ir mashqlarni
tanlab olish va birgalikda bajarish,
darsning asosiy qismida bir necha
mashqlarni taqqoslash kabilan juda muhimdir. O’quvchilarda chidamlilikni
o’sirish maqsadida mashqlarni yuqori mahorat bilan bajarish, ba‘zi bir
mashqlarni maksimal darajada bajarish,
qisqa vaqt ichida aniq
ko’rsatkichlarga erishish qiyin sharoitlarda mashqlarni yuqori texnik va
taktik mahorat bilan almashtirib,
balandlikka sakrash, qarama-qarshi
tomondan chopib kelib sakrash, vaziyatni qiyinlashtirib sakrash mashqlarini
takror-takror bajarish.
Sport tayyorgarligi yosh sportchilar uchun muhim rag‘bat
sanalib,
tirishqoqlik bilan qat’iy shug‘ullanishga, butun kuch-quvvatini maqsadga
erishish uchun sarflashga intilishni kuchaytiradi. Ayni vaqtda sport bilan
muntazam shug‘ullanish - bu eng yaxshi insoniy
fazilatlarning
rivojlanishiga, mard, kuchli, mehnatga chidamli va
chiniqqan, Vatan
himoyasiga tayyor shaxslarni tarbiyalashga yordam beruvchi juda kuchli

---

16
omildir. Sport tayyorgarligi ko‘p yillik va yil bo‘yi davom etadigan jarayon
bo‘lib, pirovard natijada sportchining mustahkam sog‘ligini, ma’naviy
hamda aqliy tarbiyasini, uyg‘un jismoniy rivojlanishini, texnik va taktik
mahoratini, maxsus jismoniy, psixik, axloqiy va irodaviy fazilatlarini,
shuningdek, sport nazariyasi va usuliyati sohasida bilim hamda
ko‘nikmalarning yuqori darajasiga erishishini ta’minlaydigan masalalarni hal
etadi. Shunga ko‘ra sport tayyorgarligida uning nisbatan mustaqil jihatlarini,
bir-biridanfarqlovchijiddiybelgilar: texnik, taktik,
jismoniy, psixologik,
nazariy va integral tafovutlarga ega turlarini ayirib ko‘rsatish mumkin. Bu
sport mahoratining tarkibiy qismlari haqidagi tasavvurlarni tartibga soladi,
ularni takomillashtirishning vosita va usullarini, o‘quv-mashq jarayonini
nazorat qilish va boshqarish
yo‘llarini tizimlashtiradi. Shu bilan birga
hisobga olish kerakki, tayyorgarlik turlarining birortasi alohida holda
namoyon bo‘lmaydi, ular
eng yuksak sport natijalariga erishishga
yo‘naltirilgan
murakkab
majmuani
hosil
qilib
birlashadi.
Sport
tayyorgarligining har bir turi boshqa turlarga bogliqligini, ular tomonidan
taqozo etilishi va, o‘z navbatida, ularga ta’sir ko‘rsatishini ham e’tiborga
olish zarur. Masalan, sportchining
texnikasi jismoniy sifatlarning
rivojlanishi darajasiga, ya’ni kuch, tezkorlik, egiluvchanlik va b.ga bevosita
bogliq. Jismoniy sifatlarning (masalan, chidamlilikning) namoyon bo‘lishi
darajasi texnikaning tejamkorligi, charchoqqa maxsus psixik barqarorlik,
murakkab sharoitlarda musobaqa bellashuvining oqilona taktik tuzilmasini
amalga oshira bilish bilan chambarchas bog‘liqdir.
Ayni paytda taktik tayyorgarlik yuqori darajadagi texnik mahorat, yaxshi
funksional tayyorlik, mardlik, qat’iyat va tirishqoqlikni rivojlantirish
evaziga amalga oshiriladi. Yengil atletikachilar tayyorgarligining eng
muhim qismlaridan biri sportchining asosiy harakat sifatlarini rivojlantirish
va tarbiyalashga qaratilgan jismoniy tayyorgarlik sanaladi. Odatda, yengil
atletikada har tomonlama jismoniy rivojlanishga ega bo‘lgan sportchilar

---

17
yuqori ko‘rsatkichlarni namoyish qila oladilar. Jismoniy tayyorgarlik sport
tayyorgarligining bir turi bo‘lib, u yengil atletikachining harakat sifatlari:
kuchi, tezkorligi, chidamliligi, chaqqonligi, egiluvchanligi va b.ni ustuvor
rivojlantirishga, shuningdek, sogMikni, organizmdagi eng muhim organ va
tizimlarni mustahkamlashga, ularning funksiyalarini takomillashtirishga
yo‘naltirilgan bo‘ladi. Jismoniy tayyorgarlik umumiy va maxsus turlarga
bo‘linadi.