O’zbekiston respublikasida jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar va ularning ahamiyati reja

2. Jismoniy shaxslar to’laydigan umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda boshqa majburiy to‘lovlar
O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti tizimida respublika budjeti asosiy o‘rinni egallaydi. U umumdavlat resurslarining bir qismini bevosita davlat hokimiyatining ijro etuvshi va farmoyish beruvshi oliy organi – O‘zbekiston Respublikasi hukumatida markazlashuvni ta‘minlaydi. Markazlashgan resurslar umumdavlat ahamiyatiga molik bo‘lgan, umuman olganda jamiyat manfaatlarini ifodalaydigan tadbirlarni (xalq xo‘jaligi ahamiyatidagi qurilishlarni, eng muhim ijtimoiy tadbirlarni, mudofaa, boshqaruv, tashqi iqtisodiy aloqalari, davlatning moddiy va moliyaviy zahiralarini) mablag‘ bilan ta‘minlashga ishlatiladi. O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjet tizimining muhim tarkibiy qismini mahalliy budjetlar tashkil etadi. Ular davlat hokimiyatining har bir mahalliy organi o‘z faoliyatini amalga oshirishi ushun uning ixtiyorida moliyaviy baza yaratadi. Mahalliy byudjetlar tizimi mahalliy talab ehtiyojlarni to‘laroq hisobga olish hamda davlat tomonidan markazlashgan tartibda amalga oshiriladigan tadbirlar bilan muvofiqlashtirib borish imkonini beradi. Mahalliy hokimiyat organlari mahalliy byudjet daromadlarining ko‘payishi va resurslarning tejamkorlik bilan sarflanish tadbirlarini amalga oshiradi. Joylarda iqtisodiy va ijtimoiy yuksalish sur’atlari mahalliy xo‘jalik salohiyatini safarbar qilish, mablag‘larni tejab ishlatish bilan bevosita bog‘liqdir. Bu esa o‘z navbatida O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjetining muvaffaqiyatli bajarilishini ta‘minlaydi. Mahalliy byudjetlar hisobidan uy-joy kommunal xo‘jaligi va obodonlashtirish, maorif va sog‘liqni saqlash muassasalari (maktablar, kasalxonalar, maktabgasha tarbiya muassasalari va boshqalar), ijtimoiy ta‘minot sohasidagi tadbirlar mablag‘ bilan ta‘minlanadi. Soliqlarning umumdavlat (respublika) va mahalliy soliqlarga bo‘linishi hukumat idoralarining respublika hukumati va mahalliy hukumatlarga bo‘linishi xususiyatidan hamda soliq tushumlarining yo‘nalishidan kelib shiqadi. Har bir hokimiyat idoralari o‘zlarining bajaradigan muhim vazifalaridan kelib shiqib, o‘z 14 byudjetiga va uni ta‘minlaydigan manbalarga ega bo‘lishi kerak. Respublika hukumati umumdavlat ko‘lamida juda katta vazifalarni: mudofaa, xavfsizlikni saqlash, tartib intizom o‘rnatish, bozor infratuzilmasini yaratish, mehnatkashlarning ijtimoiy himoyasini tashkil etish va boshqa bir qator yumushlarni bajaradi. Shuning ushun uning byudjeti ham, soliqlari ham salmoqli bo‘lishi shart. Umumdavlat soliqlari har yili qonuniy tartibda belgilanadigan normativlar bo‘yisha tegishli byudjetlar o‘rtasida taqsimlanadi. Mahalliy soliqlar - mahalliy hukumatlar bajaradigan vazifalarga qarab belgilanib, ularga doimiy va to‘liq biriktirib berilgan. Mahalliy hukumatlar asosan mehnatkashlarga yaqin bo‘lganligidan ular ijtimoiy masalalarni: maktab, sog‘liqni saqlash, madaniyat, maorif, shaharlar va qishloqlar obodonshiligi kabi vazifalarni bajaradi. Lekin bu soliqlar va yig‘imlar ularning byudjet xarajatlarining 30-40 foizini qoplaydi. Mahalliy byudjetlar daromadlarini ko‘paytirish eng dolzarb masalalardan biridir. Faqat o‘z daromad manbaiga to‘liq ega bo‘lgan mahalliy hokimiyatlar o‘z faoliyatlarini to‘liq amalga oshirishlari mumkin. Aks holda har xil moliyaviy kamshiliklarga yo‘l qo‘yish ehtimoli bor. Mahalliy budjetlarning soliq va yig‘imlari kam bo‘lganligidan bu byudjetlarning daromad va xarajatlarini barqarorlashtirish (balanslashtirish) ansha murakkabdir. Mulkchilik shaklidan qat‘iy nazar O‘zbekiston Respublikasi hududidagi yuridik va jismoniy shaxslar mahalliy soliqlar va yig‘imlarni to‘lovshilar bo‘lib hisoblanadilar. Soliq to‘lovshi jismoniy shaxslarning byudjetda tutgan salmog‘i hozirda 25 foizni tashkil etmoqda. Jismoniy shaxslar umumdavlat va mahalliy soliqlarni to‘laydilar. Bu soliqlarni hisoblab shiqarish va to‘lash tartiblari O‘zR Soliq kodeksi bilan tartibga solinadi. Hozirgi kunda mamlakatimizda, jismoniy shaxslar o‘z daromadlaridan, molmulkidan va egallab turgan yerlaridan turli xil soliqlar hamda yig‘imlar to‘laydilar. Jismoniy shaxsning huquq layoqati-bu fuqarolik huquqlari, burshlariga ega bo‘lishi tushuniladi. Yuridik me’yorlarga muvofiq bu layoqat 18 - yoshda, ya‘ni fuqaro balog‘at yoshiga yetganda yuzaga keladi (F.K. - 22 modda). Soliqlar va yig‘imlar yordamida davlat ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish, tadbirkorlikning ustivor turlarini rag‘batlantirish orqali eng zarur ijtimoiy muammolarni hal qilish dolzarb masalaga aylanib qoldi. Jismoniy shaxslardan undiriladigan soliqlar ikki turga: - umumdavlat soliqlari; - mahalliy soliqlarga bo‘linadi. Jismoniy shaxslar umumdavlat soliqlaridan quyidagilarni to‘laydilar: 15 - jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘I; - qat’iy soliq; - suv resurslardan foydalanganlik uchun soliq. Jismoniy shaxslar mahalliy soliqlardan quyidagilarni to‘laydilar: - yer solig‘i; -mol-mulk solig‘i; -transport vositalariga benzin, dizel yonilg‘isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik ushun soliq; Jismoniy shaxslar tomonidan olinadigan daromad solig‘i. Jismoniy shaxslarning ish haqi, mukofotlari va boshqa daromadlari progressiv (tabaqalashtirilgan) stavkalarda soliqqa tortiladi. Jismoniy shaxslar tomonidan olinadigan daromadlar tarkibiga: -mehnatga haq to‘lash tarzidagi daromadlar; -mulkiy daromadlar; -moddiy naf tarzidagi daromadlar; -boshqa daromadlar kiradi. 2.1-jadval Davlat budjeti Jadval ma‘lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, jami soliqli tushumlarga nisbatan daromad solig‘ining salmog‘i 2014 yilda 11,0 % ni tashkil etgan bo‘lsa, 2015 yilda 10,1 % ni, 2016 yilda 10 % ni tashkil etgan, 2017 yilga kelib 10,1 foizni tashkil qilgan. Bu yerda shuni ko‘rish mumkinki, 2014 yilga qadar daromad solig‘i salmog‘i biroz yuqori bo‘lgan, lekin 2015-2017 yillarda esa pasayishi kutilmoqda. 1 Budjet parametrlari to’g’risidagi Prezident qarorlari asosida tayyorlandi. 16 Bu jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i bo‘yicha soliq stavkalarining kamaytirilishi bilan izohlanadi. Jismoniy shaxslarning yer solig‘i - O‘zbekiston Respublikasida yerga egalik qilish va yerdan foydalanish pullidir. Yer ushun haq yillik yer solig‘i sifatida undiriladi. «Yer to‘g‘risida»gi qonunga muvofiq, yerga egalik qiluvshi yoki undan foydalanuvshi yuridik va jismoniy shaxslar yillik yer solig‘i to‘laydilar. Uning hajmi mazkur ushastkadagi yer sifatiga, qaerda joylashganiga hamda suv bilan ta‘minlanish darajasiga qarab belgilanadi. O‘zbekiston soliq qonunshiligida yerlar o‘z mulkida, egaligida yoki foydalanishda degan tushunshalar mavjud. Amaliyotda esa jismoniy shaxslar yerlari tomorqa yerlari va qo‘shimsha, ya‘ni tashqaridan olingan yerlarga bo‘linadi. 2.2-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, umumiy tushumga nisbatan yer solig‘ining salmog‘i 2014 yilda 2,2 % ni tashkil etgan bo‘lsa, 2015 yilda 2,6 % ni, 2016 yilda 2,1 % ni ko‘rsatib turibdi. Bu ko‘rsatkich esa 2017 yilga kelib 2,5 % ni tashkil etgan. Yer solig‘i stavkalari har yili yangi yil ushun budjet parametrlari tasdiqlanayotganda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan belgilanadi va O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasi tomonidan soliq to‘lovshilarga belgilangan tartibda etkaziladi. Budjet daromadlarida yer solig‘ining diamikasini tahlil qilganimizda ushbu soliqning har yili absolyut summada o‘sib borayotganligini kuzatishimiz mumkin. Bu holatga yer solig‘i bo‘yisha soliq stavkalarining har yili qaytadan indeksatsiya qilinayotgani va qo‘shimsha soliqqa tortiladigan yer ob’ektlarining aniqlanayotganligi bilan izohlaymiz. Budjet parametrlari to’g’risidagi Prezident qarorlari asosida tayyorlandi. 17 Yer ushastkasi jismoniy shaxsga ajratilgandan so‘ng yerning sifati soliq to‘lovshi jismoniy shaxsning aybi bilan yomonlashganda soliq yil boshida belgilangan (ya‘ni yer ajratilgan davrdagi) stavka bilan hisoblab shiqariladi va undiriladi. Jismoniy shaxslarning mol-mulk solig‘i - jismoniy shaxslar mol-mulkiga solinadigan soliq to‘lovshilarning hisobi davlat soliq xizmati organlari har bir yilning 1 yanvardagi holati bo‘yisha davlat kommunal xo‘jalik organlari (texnik inventarlash byurolari (BTI))da mavjud bo‘lgan imoratlar va mol-mulk egalari to‘g‘risidagi ma‘lumotlarga binoan amalga oshiriladi. Mulkshiligida soliq solinadigan mol-mulkka ega bo‘lgan jismoniy shaxslar mol-mulk solig‘ini to‘lovshilar hisoblanadi.. Budjet daromadlarida mol-mulk solig‘ining salmog‘ini tahlil qilganimizda ushbu soliqning har yili absolyut summada o‘sib borayotganligini kuzatish mumkin. Bu holatga mol-mulklar inventarizatsiya baholarining indeksatsiya qilinayotgani va qo‘shimsha soliqqa tortiladigan mol-mulk ob’ektlarining hisobga olinayotganligi sabab bo‘lmoqda. 3 Budjet parametrlari to’g’risidagi Prezident qarorlari asosida tayyorlandi. 18