O’zbekiston respubliksi oliy va orta maxsus talim vazirligi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKSI OLIY VA ORTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI

“ Himoyaga ruxsat etilsin” “Himoyaga tavsiya etilsin”

“Boshlang’ish ta’lim” fakulteti “Boshlang’ish ta’lim nazariyasi”
Dekani_______ I.U.Tadjibayev kafedrasi mudiri
“___”_______ 2022-y. _______ SH.I.Botirova
“___”______2022-y.
“Boshlang’ish ta’lim” fakulteti
60110500 - “Boshlang’ish ta’lim’ yo’nalishi sirtqi 21/2-guruh talabasi
Melikova Gulruhsorning
“Ona tili oqitish metodikasi” fanidan
KURS ISHI

MAVZU: ”O’qish darslarida mustaqil ishlarni tashkil etish”

Ilmiy rahbar : ______________________
“____”______2022-yil

CHIRCHIQ -2022

1
“Ona tili oqitish metodikasi “ fanidan “Boshlang’ish talim” fakulteti

60110500- “Boshlang’ish talim “ yo’nalishi 21/2-guruh talabasi
Melikova Gulruhsor Umarovnaning
“Ona tili oqitish metodikasi “ fanidan

“O’qish darslarida mustaqil ishlarni tashkil etish”

mavzusidagi kurs ishi

TAQRIZ
Mavzuning_________________________________________________________

Dolzarbligi:____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi: _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Kurs ishininh kamchiliklari: _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Taqrizchining umumiy xulosasi: _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Taqrizchi:
____________________________ ___________
(ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo)

“___”________ 2022-y.

2
“Boshlang’ish ta’lim” fakulteti
60110500- “Boshlang’ish ta’lim” yo’nalishi 21/2 guruh talabasi
Melikova Gulruhsor Umarovnaning
“O’qish darslarida mustaqil ishlarni tashkil etish ”
mavzusidagi kurs ishiga
XULOSASI
Mavzuning__________________________________________________________________
Dolzarbligi :____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi : _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Kurs ishining rasmiylashtirilishi : __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ilmiy rahbarning yakuniy xulosasi: __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ilmiy raxbar:
_________________________ _______________________
(ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH) (imzo)

“___” __________ 2022-y.

3
MUNDARIJA

KIRISH-----------------------------------------------------------------5

I BOB. Mustaqil ishlarning ahamiyati
1.1 O’quvchilarni mustaqil islashga o’rgatish metodikasi------------7
1.2 Bolalarda o’qish va yozishga bo’lgan qiziqishini uyg’otish ---12
I Bob bo’yicha xulosa--------------------------------------------------------16
2 BOB. Mustaqil ishlarning turlari
2.1 O’qish darslarida mustaqil ishlarning turlari-----------------------17
2.2 O’qish darslarida badiiy asarni mustaqil tahlil qilishga va o’qishga o’rgatish ---------------------------------------------------------------24
XULOSA--------------------------------------------------------------------------31
Foydalanilgan adabiyotlar------------------------------------------------------32

4
KIRISH

Mavzuning dolzarbligi. Respublikamiz prezidenti SH.Mirziyoyevning : “Xalq irodasi bilan tanlangan yo’l “ mavzusidagi 12-chaqiriq O’zbekiston Oliy Kengashining Birinchi sessiyasida so’zlangan nutqi “ Birinchi navbatda inson ehtiyoj va talablari ,jismoniy va ma’naviy yuksalishi respublikada bo’lajak milliy- davlat va ijtimoiy - iqtisodiy siyosatning markazida bo’lishi shart” , deb ta’kidlaydi va ta’lim – tarbiya ishlari sifatini ko’tarish vazifasini qo’yadi “Ta;lim to’g’risida”gi Qonunda “Davlat ta’lim standartlarini bajarish O’zbekiston Respublikasining barcha ta’lim muassasalari uchun majburiydir’’ - deb ta’kidleb ko’rsatildi.

“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da shaxsning har tomonlama kamol topishi , bilimlarini egallashi , o’z faoliyatida o’rgangan bilimlaridan amaliy foydalana bilishga , o’qitishning ilg’or texnologiyalari asosida o’quvchilarning faolligiga erishish , ikki tomonlama hamkorlikni ta’minlash mustaqillik va onglilik asosida ta’lim - tarbiya jarayonini tashkil etish va bu boradagi kamchiliklar xususida batafsil to’xtalindi. Ta’limning 9 qismdan iborat tamoyillari belgilab berildi. Demokratik jamiyat qurish yo’lidan borayotgan mustaqil respublikamizda dasturda belgilab berilgan vazifalarni izchil amalga oshirib borishga erishilmoqda. Davlatimiz raxbarining xar bir asarlarida yosh avlodga ta’lim tarbiya berish masalasi va bu yo’lda qilinishi lozim bo’lgan vazifalar xaqida to’xtalib o’tiladi. “ Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” asarida “Biz komil inson tarbiyasini davlat siyosatining ustuvor sohasi deb e’lon qilganmiz. Komil inson deganda biz avvalo , ongi yuksak , mustaqil fikrlash taraqqiyotining omili ma’naviyatli millat , ma’naviyatli shaxs , ma’naviy yetuk inson qo’lida bo’lishi lozimligi bugungi hayot tarzi va uning rivoji ko’rsatib turibdi.
Mirziyoyev SH. Adabiyot va san’at , madaniyatni rivojlantirish - xalqimiz ma’naviy
Olamni yuksaltirishning mustahkam poydevori // Xalq so’zi . - Toshkent , 2017. -4
Avgust.
O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni. // Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: Sharq, 1997.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Sinfda o’qish darslarining ta’lim-tarbiyaviy funksiyasini bir jarayonga birlashtirishning sharti badiiy asar yoki ilmiy -ommabop maqolani idrok etish va tahlil qilish davomida o’quvchilarni asarning ijtimoiy mohiyatini baholay olishga o’rgatish yuzasidan o’qituvchininп ko’rsatma berishi hisoblanadi.
5

O’qituvchi uchun eng muhimi shundan iboratki , bola o’zi o’qigan

masalining chin mohiyatiga yetib borsin, ya’ni yaxshilik yomomlik ustidan g’alaba qozonishini anglasin va unda shakllanadigan his-tuyg’u
hayotida zarur va ahamiyatli ekanini tushunib yetsin. Bu o’rinda o’qish darslari alohida o’rin tutadi.
Kurs ishi natijalarining aprabatsiyalari . Kurs ishi natijalari maktab xamda Chirchiq Davlat Pedagogika Universiteti dekani , kafedra mudiri hamda kur ishi raxbari tomonidan aprabatsiya qilindi .
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi : Kurs ishi kirish , 2 bob , 4 band , xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborar.

6

I BOB. Mustaqil ishlarning ahamiyati

1.1. O’quvchilarni mustaqil ishlashga o’rgatishning ahamiyati

Har bir o’quvchining ta’lim - tarbiya jarayonidagi faoliyati o’ziga xos bo’lib biri – birni takrorlamaydi. Shunday ekan ularning salohiyatini , iqtidori jarayonidagi harakatini bir xillikda baholash bir mavqeda ko’rish albatta noo’rin . O’quvchilarning mustaqil ishlari , fikrlashi salohiyatlarida ham farq katta .
O’quvchilarda mustaqil ishlash , avvalo unga tayyorlash o’qituvchi tomonidan materiallarni muammoli tarzda bayon kabi yo’llar bilan hosil qilinadi. Bunda quyidagi topshriqlarni muntazam ravishda tavsiya etish mumkin : materialni darslik asosida o’rganish , na’munaviy mustaqil mashqlar , yangi turdagi topshiriqlar , ijodiy ishlarni o’rgatishni o’z ichiga oladi.
Mustaqil faoliyat faollikni oshiradi, bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilarni mustaqil ishlashga o’rgatish yaxshi samara beradi . Mustaqil faoliyat insonni ziyrak va hozirjavob qiladi. Bu faoliyat kichik yoshdagi maktab o’’quvchilarida uyg’un holda rivojlanishi kerak. Buning uchun avvalo, o’quvchilarni mustaqil faoliyatga ruhan tayorlash , ularda biror isni qila olishga va shu ishni sifatli qilib bajarishga ishonch hosil qilish lozim.
Mustaqil ish turlarini qanday turlari bo’lishi kerak ? Avvalo, ish turlari o’qituvchi tomonidan puxta o’ylangan, ta’lim maqsadiga asoslangan va surnkali bo’lishi kerak. Bunda har bir o’quvchining imkoniyati hisobga olinishi , ularning yosh xususiyati , nimalarga qiziqisini ham e’tibordan chetda qolmasligi kerak.
O’quvchilarni aqliy rivojlantirishning sifatlaridan biri topshiriqlarni to’la eslab qolib bajarishidir. Bunda bajariladigan ishning maqsadini tushungan (tasavvur qilgan) holda, uning rejasini belgilash va ish usulini tanlash yo’l qo’yilgan xatolarni mustaqil topa olish va uni tuzata
7
bilishlariga alohida e’tibor beriladi. O’quvchilarning topshiriqlarni tez, to’g’ri bajarishlari uchun qulay usullarni tanlash , uni tashkil etish uchun doimiy yetakchi savollar berib tayanch so’zlar tavsiya etish foydalidir. O’quvchilarda mustaqil ishlarni sifatli qilib bajarishda qiyinchiliklar paydo bo’lishi tabiiy. Chunki hali ularning tasavvurlari yorqin , so’z boyligi yetarli emas . Ma’lumki bola ilk bor tarbiyani oiladan oladi. Oiladagi ijtimoiy muhit uning ichki tartib intizomini ongli ravishda bola tarbiyasiga ta’sir ko’rsatadi. Oilada bola tarbiyasi masalasi buyuk mutafakkir shoir Alisher Navoiy merosida ham munosib o’rinni egallayd. Uo’zining qator asarlarida ta’lim-tarbiya masalalari umuminsoniy g’oya ekanligini o’rtaga surdi. Uning fikricha , jamiyatning yetukligi , uning taqdiri va kelajagi yoshlar kamoloti bilan bog’liqdir , shunga ko’ra bola tarbiyasi ota-onalar oldida turgan olijanob vazifadir , deydi.
Bola tarbiyasi yuzasidan oila , maktab , va jamoatchilik hamkorligi xozirgi kunimizning dolzarb masalaligi ham mana shundadir. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, bolalar o’qituvchi rahbarligida ishlaganda tez mushohada qiladilar. Bu holga o’rganib qolmasliklari uchun ko’proq ularning o’zlarini mustaqil fikrlashga da’vat etish lozim.
O’quvchilar e’tiborini jalb etish maqsadida matndagi voqealarni eslatib : Nega ? Nega shunday bo’ldi? Seningcha qanday bo’lishi kerak edi ? Kabi savollar berib , uning fikrini ma’qullab , yana o’ylasang topasan , juda yaxshi , juda soz ! kabi rag’batlandiruvchi so’zlarni ishlatish foydalidir . O’quvchilarni mustaqil faoliyatga o’rgatishda quyidagilarga amal qilishi lozim :
- beriladigan har bir topshiriq o’quvchilarning imkoniyatlariga mos bo’lsin va qiziqish uyg’ota olsin ;
-ish osondan qiyinga , soddada murakkabga qarab
8
yo’naltirilsin, o’quvchiga tushunarli bo’lsin ;
- ishni bajarishda bolalarga o’ziga ishonch hissi uyg’onsin , ishga kirishishda ular o’zlarida dadillik sezsin;
- mustaqil bajaradigan topshiriqlar yakakama-yakka tarzda amalga oshirilsin ( hamma o’quvchi uchun bir xil topshiriq berish bu mustaqil faoliyat emasligini eslatamiz), albatta bunda bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchiga e’tibor berish kerak.
- topshiriqlarni doimo navbatlashtirib , turini almashtirishga alohida ahamiyat berish kerak ;
- topshiriqlarni hamma bir vaqtda boshlab , ma’lum vaqtda tugatishi kerakligini eslatib , bo’sh o’zlashtiruvchi bolalarni shu talabni bajarishga ko’niktirish lozim;
- ish joyi hamisha qulay , saramjon - sarishta bo’lishi ( parta ustida ortiqcha narsalar bo’lmasligi ) kerak;
- darslik , didaktik materiallar bilan ishlashda uzviylik bo’lishi maqsadga muvofiqdir . Uyga beriladigan vazifalar ham mustaqil ishning bir turidir. Bolalarga , iloji boricha sinf sharoitida asosiy bilim va malakalarini singdirish , uyga vazifalar berishni me’yorlash kerak
Bolalar darsdan keyin ( og’ir , mashaqqatli mehnadan keyin ) tiniqib dam olsalar , ko’proq ochiq havoda bo’lib , harakatki o’yinlar , sayr , kuzatishlar bilan vaqtlarini o’tkazib , tunda osuda uxlab , ertangi kungi darslarga yaxshi kayfiyat bilan kelsalar, darsni o’zlshtirish yaxshi bo’ladi. Shuning uchun uy vazifalari oson bo’lishi , asosan , bolalarni kuzatishlarga undashi lozim .
-Darslarda yangi pedagogik , zamonaviy texnologiyalardan , noan’anaviy usullardan keng qo’llash;
-Ko’rgazmali , didaktik , test, tarqatma materiallardan
9
keng foydalanish;
- O’quvchilarga do’stona munosabatda bo’lish;
- O’qish sifati va samaradorligiga e’tibor berish;
- O’quvchilarni erkin va mustaqil fikrlashga o’rgatishda turli mashqlardan foydalanish;
- Nutq o’stirishga alohida e’tibor qaratish;
- Yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish;
- Lug’ot ustida ishlashga o’rgatish;
- Xalq og’zaki ijodidan foydalanish;
-“She’riyat gulshani”, “ifodali o’qish” kabi to’garaklar tashkil etish;
- Bo’sh vaqtlarda ulgurmovchi o’quvchilar bilan alohida , yakka tartibda ish olib borish.
Xulosa qilib aytganda darslarda o’qituvchi o’z bilimi , ko’nikma va malakalarini mashg’ulotlar vositasida o’quvchilarga yetkazadi, o’quvchilar esa uni o’zlashtirib borishi natijasida undan foydalanish qobiliyatiga ega bo’ladi. O’quvchilar mustaqil ishlash jarayonida o’zlashtirishning turli ko’rinishlaridan foydalanishadi, ya’ni o’zlashtirlayotgan ma’lumotlarni qabul qilish , qayta islash hamda amaliyotga tatbiq etishda o’ziga xos tafovutlarga tayanadi. Shu tariqa o’zlashtirish natijalari ortib boradi, olingan bilimlar mustahkamlanadi. Ta’lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchilarning dars paytidagi hamkrligi , o’quvchilarning mustaqil ishlashi , sinfdan tashqari ishlar shaklida ta’lim – tarbiya masalalari hal etiladi. Ta’limning maqsadi jamiyat ehtiyojiga mos ravishda shakllanadi. Shunday ekan , ta’lim yarbiya maqsadi mos va mutanosib bo’lishi kerak. Ilmiy adabiyotlarda ta’limning maqsadi mkoniyatlaridan to’g’ri , aniq , o’rinli foydalanish , ko’nikma va malakalarni hosil qilish, mantiqiy-ioiy tafakkurni rivojlandirish , kommunikativ savodxonlikni oshirish , milliy g’oyani singdirish , sharqona tarbiyani shakllandirish , shaxsni ma’naviy boyitisgdan iboratligi ta’kidlangan .

10
Ta’limiy maqsad asosida o’quvchilarda mustaqil fikrlash, og’zaki va yozma savodxonlikni osirish , mantiqiy tafakkurni rivojlandirish orqali ularning muloqot madaniyati takomillashtiriladi. Tarbiyaviy maqsad asosida esa ma’naviy , g’oyaviy , nafosat tarbiyasi beriladi. Til o’rganish jarayonida xalqning madaniy - axloqiy qadriyatlariga yaqinlashtirish imkoni paydo bo’ladi. Ulug’ donishmandlardan biri << kelajak tashvishi bilan yashasang , farzandlaringga yaxshi bilim ber, po’qit>> , degan ekan. Yurtimizda ta’lim-tarbiya tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar haqiqiy ma’noda bir-ikki yillki yoki qisqa davrda samaraga erishishga qarailgan ish emas , balki chin ma’noda bir necha yuz yillarga tatiydugan o’zgarish bo’ldi, desak xato bo’lmaydi. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev shuni takidlab o’tadiki “ Bizning asosiy

maqsadimiz - yoshlarning sifatli ta’lim olish imkoniyatiga ega bo’lishiga erishish , ularing o’z qobiliyati va iste’dodini ro’yobga chiqarish uchun barcha zarur sharoitlarni yaratib berishdan iborat.”
Shunday ekan biz pedagoglar qo’limizdan kelguncha o’quvchilarni bilim darajalarini oshirish va rivojlantirishimiz lozimdir.
O’g’zaki nutqini o’stirishda mustaqil hikoya qilisga o’rgatish katta o’rn egallaydi: bolalarni o’z hayotlarida uchragan voqealar , suratlarga qarab , o’qituvchining taklif qilgan mavzusi asosida hikoyalar tuzishga o’rgatiladi. Boshlang’ish sinf o’quvchilarining hikoyalari mazmunan bog’langan , ma’lum izchillikda , grammaik tomondan to’g’ri tuzilgan bo’lishi kerak.
11
1.2. Bolalarda o’qish va yozishga bo’lgan qiziqishini
uyg’otish
Savodga o’rgatishning tayyorgarlik davri vazifalari sentabr , oktabr oylarida rejalashtiriladi. Bu davrda quyidagi ishlar olib boriladi:
Tovushning to’g’ri talaffuz etish va so’zning tovush tarkibi haqidagi tasavvurlarini aniqlash va shakllantirish . Unli va undosh tovushlar haqida tushuncha berish . Jarangli va jarangsiz tovushlarni ajratishga o’rgatish asosida fonematik idrokni va tasavvurni rivojlantirish , oddiy tahlil va sintez qilish ko’nikmalarini rivojlandirish:
a) gapni so’zlarga bo’lish , so’zlarni bo’g’inlarga bo’lish;
b) ma’lum tovushlarni o’rnini aniqlash ( so’zning boshida , o’rtasida va oxirida );
v) so’zda tovushlar ketma – ketligini va sonini aniqlash ;
g) tovushlardan bo’g’inlar , so’zlar tuzishga o’rgatish ;
d) tovushlarni eshitishda farqlashga o’rgatish;
Boshlang’ish sinf o’quvchilarida nutq , o’qish va savodga tayyorlash yo’nalishining savodga o’rgatish bo’limining 2-bosqichi asosiy davrida quyidagi ishlar olib boriladi:
1. Berilgan tovushlarni harf belgisi bilan tanishtirish;
2. Kesma harflar yordamida tovush-harf tahlil va sintezi bo’yicha mashqlarni bajarishga o’rgatib borish;
3. Bo’g’inlab o’qish;
4. Kesma harflar yordamida bo’g’in va so’zlarni tuzish va ularni bo’g’inlab o’qishga o’rgatish.
Boshlang’ish sinflarda yil davomida o’tkaziladigan mustaqil ishlar bolalarning yoshiga mos bo’lishi kerak va amaliy mashqlar ketma- ketlikda olib borilishi kerak.
Mustaqil ishlar , mashg’ulotlar ishlanmasida mavzuuning maqsad – vazifalari , kutilayotgan natijalar , kerakli jihozlar ,
12

mashg’ulotning borishi borishi to’liq yoritiladi . Mustaqil ish mavzulari o’quvchilar uchun tushunarli , amaliy ishlar va interfaol o’yinlar o’quvchilar yoshiga mos , qiziqarli va turli bo’lishi lozim. Mashg’ulotlar davomida o’quvchilar barmoq mashqlarini tetiklashtiruvchi daqiqalarda bajaradilar , harflar bilan maxsus o’yinlar ( yig’ish , terish ) , amaliy ishlarni bajarib , alifbeni bilib , bo’g’inlarni o’qiy olish ko’nikmalari mustahkamlanib boradi. Har bir mashg’ulotning oxirida bolalarning bilimlarini aniqlash va mustahkamlsh uchun savollar beriladi.

Alifbega o’rgatishda amaliy mashqlar.
Monologik nutqni rivojlandirish nazariyasi va metodkasining yanada rivojlanishi bolalar ravon nutq turlari va fikr bildirishning turli xillarini o’zlashtirish xususiyatlarining chuqur tadqiq etilishi bilan tavsiflanadi. Izohlovchi nutqlar , mulohaza shaklidagi jumlalarning xususiyatlari o’rganiladi va uning negizida bolalarga monologlarning turli xillarini o’rgatish metodikasi yaratiladi. F.A.Soxin , O.S.Ushakova va ularning shogirdlari tomonidan ravon nutqni shakllantirishning turli jihatlari bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar ravon nutqni baholashning shunchaki mantiqlilik , izchillikdan ko’ra yanada aniqroq mezonlarini qidirishni galdagi vazifalardan biri qilib qo’ydi. Ravonlikning asosiy ko’rsatkichi sifatida so’zlar , gaplar va fikrlarning qismlari o’rtasida zarur aloqa vositalaridan foydalangan holda , matnni tarkibiy jihatdan to’g’ri tuzish qobiliyatini shakllandirish qabul qilingan. Olimlar bolalarni o’qitishni ularning yuqori darajadagi aqliy va nutqiy rivojlanish darajasini ta’minlash , til qobiliyatlarini shakllandirish imkonini beradigan darajada optimal tashkil etish yo’llarini topish borasida faol ish olib bormoqdalar. Nutqni o’qitishning nazariy va empirik muammolarini tadqiq etish quyidagi nazariy qoidalardan kelib chiquvchi umumiy boshlang’ish pozitsiyalarga ega:
- ta’lim boshlang’ish sinf yoshidagi bolalar nutqini

13

rivojlandirishda , ayniqsa zamonaviy noqulay nutqiy muhit sharoitida hal qiluvchi ahamiyatga ega ;
- nutqni o’rgatish - <<…dan to…..gacha >> kabi qattiq qoliplar to’g’ri kelmaydigan hamda nutqni rivojlantirishning yosh qonuniyatlari va o’quvchining individual xususiyatlari bilan belgilanadigan ijodiy jarayondir;
- nutqni rivojlandirishning asosida komminikativ yondashuv bo’lishi kerak , xususan : ona tilini o’zlashtirish nutqiy muloqot faoliyatiga qo’shilishi , o’quv sharoiti tabiiy muloqot sharoitlariga yaqinlashtirilishi lozim.
Savodga o’rgatish darslari tayyorgarlik va asosiy davrni o’z ichiga qamrab olib , mazkur bosqichda o’quvchilar bilan olib boriladigan ta’limiy – tarbiyaviy ishlar turli - tumandir . Xususan , bu davrda : matn , og’zaki va yozma matn haqida , gap matnning gaplardan tuzilishi , so’z , gaplarning so’zlardan tashkil topishi , ya’ni matn tuzish va uni bo’laklarga bo’lib matn tarkibini tashkil qiluvchi qismlarni idrok eyishga o’rgatish , bo’g’in , tovush , harf haqida ma’lumot berish , unli tovushlar va undosh tovushlar haqida ma’lumot berish , tovushlarning unli va undosh tovushlarga ajralishini o’rgatish , alifbedagi rasmlar , o’qituvchi yki o’quvchilar tomonidan tayyorlangan suratlar asosida matn tuzdirish , o’quvchilar bilgan she’r , hikoya , ertak , maqol , tez autish va boshqalarni yoddan ayttirish , ularga yangi she’r , hikoya , ertak , maqol , topishmoq kabilarni o’rgatib borish , alifbe darsligidagi so’zlar, uning ma’nolari ustida ishlash , tanish so’zlar asosida o’quvchilarni gap tuzishga o’rgatish , harf va tovush orasidagi mutanosiblik va farqni tushuntirish ishlari olib boriladi.
O’qituvchilar mazkur didaktik materiallarga ijodiy yondashgan holda o’quvchilarning to’g’ri yoza olishi , so’z boyligi , so’zlarni bo’g’inlarga to’g’ri ajrata bilishga oid
14

bilimlarini tekshrib boradilar . Masalan : B harf-tovushini o’rganish uchun uchta so’z andozasi berilgan bo’lib , ular bobo , beshik , baliq rasmlari bilan birgalikda taqdim etilgan . Birinchi andozani o’quvchilar mustaqil to’ldira oladilar, chunki bobo so’zidagi barcha harf- tovushlar o’quvchilarga tanish, beshik va baliq so’zlariga oid andozalarni to’ldirish shart emas, balki mazkur so’zlarni darslikdagi andozasiga asoslanib bo’g’inlarga ajratishni talab qilish maqsadga muvofiq bo’ladi.

O’qituvchi : - Qani , <> so’zini bo’g’inlarga ajrataylik-chi.
O’quvchilar: Be-shik.
O’qituvchi : -<< Beshik >> so’zida nechta bo’g’in bor ekan ?
O’quvchilar : - Ikkita.
O’qituvchi : - Juda to’g’ri .
Yangi o’rganilgan har bir harf- tovush uchun berilgan rasm asosidagi so’zlarni shu xilda bo’g’inlarga bo’lib talaffuz etish, barcha harf-tovushlari o’rganilga so’zlar uchun berilgan andozalarni mustaqil to’ldirish o’quvchida orfografik savodxonlikni o’stirishga yordam beradi.
O’qituvchi o’quvchilarni mustaqil ishlarini har xil o’yin asosida olib borishi ham munkin. O’qituvchi o’quvchilarni yakkama-yakka, keyinchalik gruhli o’yinlarga tayyorlashi , ular muvaffaqiyatli chiqqanidan so’ng ommaviy o’yin darslarini o’tkazishi kerak. Chunki o’quvchilar didaktik o’yin darslarida ishtirok etish uchun kerakli bilim , ko’nikma va malakalarini egallagan bo’lishlari zarur. Bu o’yinlar boshlang’ish sinf o’quvchilarining mustaqil fikrlashi , o’z ustida ishlashi va jamoa bilan birgalikda , hamjihatlikda bo’lishiga yordam beradi.
15
I BOB BO’YICHA XULOSA

Hozirgi vaqtda izlanuvchan va tajribali o’qituvchilar bilish faoliyatini jadallashtirishda ta’lim jarayonini didaktik o’yinlar , amaliy mashg’ulotlar , mustaqil ishlar bilan uyg’unlashtirib samarali natijalarga erishmoqdalar. O’qituvchi amaliy mashg’ulotlar va mustaqil ishlar darsini o’tkazish uchun juda ko’p adabiyotlar bilan tanishishi , o’quvchilarning bilim darajasi , yoshi , psixologik xususiyatlari , iqtidorini hisobga olishi zarur. O’qituvchi faqat darslik materiallari bilan cheklanib qolmay, ushbu berilgan so’zlar mazmunini to’liq izohlashda turli mazmunli rasmlardan ijodiy foydalanishi maqsadga muvofiqdir.

O’qituvchi o’quvchilarga mustaqil ishlarni bermasidan oldin ularning o’qish darajalarini aniqlab olishi kerak.
O’qish darajalari quyidagicha bo’ladi:
a) so’zni sidirg’a o’qiydi;
b) bo’g’inlab o’qiydi;
v) harflab o’qiydi;
g) anchagina harflarni biladi, lekin o’qishni bilmaydi;
d) ayrim harflarni biladi.
O’qituvchi o’quvchilarning o’qish darajalariga qarab mustaqil ishlarni berishi zarur. Mustaqil islar bilan shug’ullanish o’quvchilarda o’qishga degan intilishi oshadi , o’z ustida ishlashni o’rganadi.
16

2 BOB. MUSTAQIL ISHLARNING

TURLARI

2.1. O’qish darsida mustaqil ishlarning turlari

Mustaqil ish mashqning faol turi bo’lib , uni bajarish jarayonida o’quvchilar fikrlashga va mustaqil faoliyat yuritishga o’rganadilar. Bir vaqtning o’zida ikki yoki uch sinf bilan ishlanadigan oz komplektli maktablarda mustaqil ish , ayniqsa , juda zarur hamda katta ahamiyatga ega.

O’qish darslarida mustaqil ishni bajarishga bolalar taxminiy tayorlanadi, albatta. O’quvchilarni mustaqil ishga tayyorlashda topshiriqning maqsadi ularga qisqa va aniq tushuntiriladi. Mustaqil ish uchun tanlangan matnning hajmi kichik va o’quvchilar saviyasiga mos bo’lishi lozim . Mustaqil ish turlari har xil bo’lib , uni tanlashda o’quvchilarning tayyorgarligi , o’qiladigan matnning xarakteri , asarni o’rganish bosqichi hisobga olinadi.
Boshlang’ish sinflarning o’qish darslarida mustaqil ishlarning quyidagi turlaridan foydalanadi:
1. Asarni ichida o’qish . 1-sinfda bu mashqni topshirishdan oldin ayrim so’zlarni kesma harflar bilan tuzdirish va uni o’qishni mashq qildirish maqsadga muvofiq . O’quv yilining ikkinchi yarmidan boshlab ichda o’qib , ayrim qatnashuvchi shaxslarning gaplarini topish , uni o’qish va o’z so’zi bilan gapirib berish , matndan o’qituvchi bergan savolga javob bo’ladigan o’rinni topish kabi topshiriqlar berilishi mumkin.
2. O’qilgan matn yuzasidan berilgan savollarga javob berish.
Bu mashq bolalarni diqqat - e’tibor bilan o’qishga
17
o’rgatadi; bu ish turidan oz komplektli maktablarda foydalanish dars tartibini belgilashga ham yordam beradi. Mashqning bu turi asta murakkablashtira boriladi: avval o’quvchilar matnga oid savollarga javob berish bilan uning mazmunini o’zlashtirsalar , keyin asarning asosiy g’oyasini bilib oladilar, voqea-hodisalar o’rtasidagi sabab-natija bog’lanishlarni tushunadilar.
3. O’qilgan asar mazmunini to’liq anglash , bilib olish uchun o’qituvchi topshirig’ini bajarish. Topshiriqlar quyidagicha bo’lishi mumkin:
a) O’qing va omonatga xiyonatning jazosi qandayligini aytib bering. ( “Omonotga xiyonat” hikoyasi IV sinf )
b) O’qing va nima uchun hunarsiz kishi o’limga yaqinligini tusuntirib bering. ( “ Hunarsiz kishi o’limga yaqin” , IV sinf) va hokazo.
4. O’qilgan matn rejasini tuzishga tayyorlanish va reja tuzish. Bunda quyidagi ish turlaridan foydalaniladi:
1) o’qilgan matnga oid rasm tuzish;
2) rasmga matndagi so’zlar yoki o’z so’zi bilan sarlavha qo’yish;
Mustaqil ishning qanday bajarilganligini hisobga olish o’quvchilarning tayyorlik darajasini aniqlashda va keyingi bosqichlarda mustaqil mashqni to’g’ri tashkil qilish uchun material tanlashda o’qituvchiga yordam beradi.
Boshlang’ish sinflarda o’qish darslari yuqori sinflardagi o’zbek adabiyoti , tarix , geografiya , biologiya va boshqa fanlarni o’zlashtirish uchun dastlabki asosni yaratadi. Shuning uchun boshlang’ish sinflardagi o’qish darslariga jiddiy e’tibor talab qilinadi. O’qish darslarini talabdagidek olib borish uchun o’qituvchi asosan quyidagilarga e’tibor berishi lozim . 6-10 yoshdagi bolalar bir soatga mo’ljallangan saboqni sabr toqat bilan tinglay olmaydi. Shuning uchun dars davomida qisqa va qiziqarli o’yin mashg’ulotlar o’tkazish kerak.

18

Bu o’yin mashqlar o’quvchilarda darsga degan faolligini oshiradi.
Boshlang’ish sinflarda o’qilayotgan ona tili o’qish darslari adabiyot fanining tarkibiy qismi hisoblanadi. Dasturlarning o’qish va nutq o’stirish bo’limida o’tkaziladigan mashg’ulotlar mazmuniga ; o’quvchilarni to’g’ri , ravon , ma’lum darajadagi tezlik bilan ifodali o’qishga o’rgatish ; bolaning ona Vatan , uning tabiati kishilar mehnatidagi qahramonlik , jasurlik , milliy istiqlol g’oyalarini ular ongiga singdirish kabi bilimlarni boyitish orqali o’quvchilarning bilim , ko’nikma malakalari kengaytiriladi, shakllanadi va mustahkamlanadi.
O’qish darslarida davomida o’quvchilar so’zdagi harflarni bir-biriga bog’lab yozish , so’z va gaplarni kichik hamda bosh harflarni alifbe kitobida berilgan tartibda yozishga o’rganish katta ahamiyatga ega. O’qish darslarida boshlang’ish sinf o’quvchilari o’qishning quyidagi turlarini o’qituvchi yordamida va o’zlari mustaqil o’rganishlari lozim:
1. To’g’ri o’qish . Birinchi sinfdan jiddiy ahamiyat berish talab qilinadi. Har bir so’z , bo’g’in va tovushni to’g’ri, eshitarli , talaffuz etilishiga erishish lozim.
2. Ongli o’qish O’quvchi har bir gap , gapdagi so’z , so’zdagi bo’g’inlarni o’qish jarayonida uning ma’nosini tushunib o’qishi kerak.
3. Tez va ravon o’qish . Sekin yoki juda tez o’qish emas, balki gapirganday , o’rtacha tezlik sur’atiga amal qilinib , ham to’g’ri , ham ongli , ham sidirg’asiga ravon o’qishni ta’minlash zarur. Agar o’quvchi , labi-labiga tegmay, haddan tashqari tez yoki aksincha sekin , tutilib o’qisa ko’r-ko’rona , ma’nosiga tushunmay qolishi mumkin.
O’rtacha tezlikda o’qishga o’quvchi harf tovushlarni o’rganayotgan vaqtdan boshlab asos yaratiladi. Biroq dastlabki

19

o’rinda to’g’ri va ongli o’qish jarayonidagi o’racha tezlik darajasiga erishiladi. O’qishning bu turlarini o’zlashtirish uchun o’quvchilar o’z ustida ishlashi , o’qituvchi nazoratida berilgan asarni mustaqil o’qishi lozim.
Boshlang’ish o’qituvchilari o’quvchilar to’g’ri o’qishni mustaqil o’zlashtiruvi uchun ularga quyidagi usullarni qo’llash muvofiqdir.
So’zlarni bo’g’inlarga bo’lib o’qish . Masalan: “Fazliddin” Faz-lid-din, ro’z-no-ma. Shuningdek , buzib o’qigan ayrim so’zlarni to’g’ri o’qiy olmasa uni bo’g’in tovushlarga bo’lib o’qigan, ayrim so’zlarni ovoz chiqarib takror o’qish o’quvchilaring darslarni yaxshi o’zlashtirishga , mustaqil ishlashga o’rganishga yordam beradi. Tez aytish ham ancha foydali usullardan biridir. Tez aytish bolaning harakatchangligini oshiradi. Ongli o’qishga o’rgatish uchun notanish so’zlarga izoh berish , matn yuzasidan berilgan savol topshiriqlarni o’rgatish matn yuzasidan savollar tuzish , reja asosida matn mazmunini qisqartirib , kengaytirib so’zlash kabi usullar ham muhim yordam beradi.
“O’qish kitobi “ darsliklarida berilgan savol va topshiriqlar bolalar qiziqishlariga yaqin, ularning yosh xususiyatlariga mos , shuning uchun ular yuzasidan bolalar to’g’ri yakun va umumiy xulosa chiqara oladilar. Mustaqil xulosa chiqarish boshlang’ish sinf ta’limida muhim ahamiyatga ega.
Mustaqil faoliyat faollikni oshiradi.
Bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilarini mustaqil ishlashga o’rgatish yaxshi samara beradi. Mustaqil faoliyat o’quvchini ziyrak va hozirjavob qiladi. Bu faoliyat kichik yoshdagi maktab o’quvchilarida uyg’un holda rivojlanishi kerak. Buning uchun , avvalo, o’quvchilarni mustaqil faoliyatga ruhan tayyorlash , ularda biror ishni qila olishga va shu ishni sifatli qilib bajarishga ishonch hosil qilish lozim.
Mustaqil ish turlari qanday bo’lishi kerak ? Avvalo , ish turlari o’qituvchi tomonidan puxta o’ylangan , ta’lim
20

maqsadiga asoslangan va surunkali bo’lishi kerak. Bunda har bir o’quvchining imkoniyati hisobga olinishi , ularning

yosh xususiyati , nimalarga qiziqishini ham e’tibordan chetda qolmasligi kerak .
O’quvchilarni aqliy rivojlandirishninmg sifatlaridan biri topshiriqlarni to’la “eslab qolib” bajarishlaridadir.
Bunda bajariladigan ishning maqsadini tushungan (tasavvur qilgan ) holda , uning rejasini belgilash va ish usulini tanlash , yo’l qo’yilgan xatolarni mustaqil topa olish va uni tuzata bilishlariga alohida e’tibor beriladi.
O’quvchilarning topshiriqlarini tez , to’g’ri bajarishlari uchun qulay usullarni tanlsh , uni tashkil etish uchun doimiy yetakchi savollar berib , tayanch so’zlar tavsiya etish foydalidir. O’quvchilarda mustaqil ishlarni sifatli qilib bajarishda qiyinchiliklar paydo bo’lishi tabiiy. Chunki hali ularning tasavvurlari yorqin ,` so’z boyligi yetarli emas.
Tajribalar shuni ko’rsatadiki , bolalar o’qituvchi rahbarligida ishlaganda tez mushohada qiladilar. Bu holga o’rganib qolmasliklari uchun ko’proq ularning o’zlarini mustaqil fikrlashga da’vat etish lozim . O’quvchilar e’tiborini jalb etish maqsadida matndagi voqealarni eslatib: Nega ? Nega unaqa ? Kim ? Sening fikring qanday ? kabi savollar berib , uning fikrini ma’qullab , yanada ko’proq va terangroq fikrlashga o’rgatish lozim.
Masalan , “ O’roq va Kombayn “ masalasi yuzasidan : O’roq nega afsuslanadi ? Kombayn unga nima dedi ? Kabi savollar berib , har ikkisini solishtiriah orqali texnikaning kuch-quvvatiga bolalar e’tibori tortiladi, har bir texnika asbobining hayotimizdagi ahamiyatini baholashga o’rgatiladi.
Dastlabki bajargan mustaqil ishdan bola mamnun bo’lsa , uning qiziqishlari ortib , yani-yangi ish turlarini amalga oshirishga kirishadi.

21

Mustaqil ish natijalarini hamisha tekshirish lozim . Tekshirish og’zaki yoki yozma tarzda bo’lishi mumkin.
Bola yozishidan oldin o’ylaydi, fikrini og’zaki jamlaydi, so’ng uni yozishga kirishadi. O’z fikrini bayon qilish , yo’l qo’yilgan biror savol yoki topshiriq yuzasidan mushohada yuritish uchun jiddiy fikrlaydi. Bu jarayon (og’zaki) nutq asosida paydo bo’ladi va mustahkamlanadi.
Masalan, o’quvchi o’z fikrini yozma ifodalashdan ilgari o’ylaydi. Pichirlab allanimalar haqida o’z-o’zicha gapiradi ( pedagogikada bu faol faoliyat hisoblanadi) . Bola matnni o’qib , og’zaki tahlil qiladi, sarlavhalar o’ylab topib, qanday rasmlar ishlash lozimligini rejalaydi.
O’quvchilarni mustaqil faoliyatga o’rgatishda quyidagilarga amal qilinishi lozim:
- beriladigan har bir topshiriq o’quvchilarning imkoniyatlariga mos bo’lsin va qiziqish uyg’ota olsin ;
- mustaqil ishlar tobora oddiylikdan murakkablikka o’tsin;
- topshiriqlar darsning turli bosqichida bajarilishi mumkin.
Boshlang’ish ta’limning asosiy vazifalaridan biri o’quvchilarning so’z zahirasini boyitishdir. Bunda lug’at ustida ishlashga e’tibor qaratishimiz kerak. Ona tli bilan o’qish fanlarini doimo bog’lab borish maqsadga muvofiq.
Bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilar bilan ishlashda testlar bilan ishlash ham yaxshi natija beradi. Ma’lumki respublikamizda o’quvchilar bilimini baholashda test sinovlaridan unumli foydalanilmoqdalar. Masalan asarni o’zlashtirishga ulgurmayotgan past o’zlashtiruvchi o’quvchilarga yozma yoki og’zaki holda quyidagicha testlar bilan murojaat etish mumkin.
“Ochko’z boy” ertagining salbiy qahramoni kim ?
a) o’tinchi chol
22

b) kampir c) boy. Hiylagarning jazosi xalq og’zaki ijodining qaysi turi hisoblanadi ?

a. maqol
b. ertak
c. afsona
Bundan tashqari xalq og’zaki ijodiyati turlaridan foydalanib ham bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilarni o’zlashtirish foizlarini oshirish mmkin. Ma’lumki boshlang’ish sinf o’quvchilari ertaklarga juda ham qiziqadilar ulardan foydalanib bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilarni faolliklarini oshirish , erkin mustaqil fikrlashga o’rgatish nutq boyliklarini oshirish muvofiq bo’ladi.
Xulosa qilib aytganda bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilar bilan ishlash ancha murakkab jarayon. O’qituvchining pedagogik mahorati , zamonaviy dars o’tish usullaridan foydalanishi bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchi bilan yakkama -yakka tartibda ish olib borishi natijasida uning o’qish - o’rganish darajasini oshirish munkin.
“O’qish kitobi” darsliklarida berilgan savol va topshiriqlar , mustaqil ishlash uchun topshiriqlar bolalar qiziqishlariga yaqin, ularning yoshlariga mos , shuning uchun ham ular yuzasidan bolalar to’g’ri yakun va umumiy xulosa chiqara oladilar. Mustaqil xulosa chiqarish boshlang’ish ta’limda muhim ahamiyatga ega.
O’quvchilar muayyan mavzu usida ishlab , o’qiganlari , ko’rganlari , yeshitganlari , kuzatganlari xaqida o’z fikr mulohazalarini dadil va rkin aytish imkoniyatiga ega bo’lishi shart.

23

2.2 O’qish darslarida badiiy asarlarni mustaqil
tahlil qilishga va o’qishga o’rgatish

Boshlang’ish sinflarning o’qish darslarida garchi ilmiy jihatdan bo’lmasa – da, amaliy jihatdan turli janrga mansub asarlar o’qib o’rganiladi. O’qish darsliklariga , asosan , hikoya , she’r , ertak , masal , maqol , doston , rivoyat va topishmoq kabi janrdagi asarlar kiritilgan . Bulardan tashqari , ilmiy- ommabop asarlar ham o’qitiladi.

Turli janrdagi badiiy asarlar qurilishi , uslubi jihatidan o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib ularning o’quvchilarga ta’sirini ham har xil bo’ladi. Tabiiyki, har bir janrga oid asar matni lingvistik jihatdan ham o’ziga xos xususiyatlarga ega. Masalan, she’riy asarlar matni hikoya matnidan , ertak matni she’r matnidan , ilmiy-ommabob maqola matni masal janriga taaluqli asarlar matnidan tubdan farq qiladi. Topishmoqlar predmet , voqea - hodisalar o’rtasidagi o’xshashliklarni taqqoslash orqali o’zlashtirilsa , maqollar mazmuni hayotiy misollar vositasida sharhlashni taqozo etadi. Shunga ko’ra , turli janrdagi badiiy asarlarni o’qishda o’qituvchidan unga mos usullar tanlash talab etiladi.
Boshlang’ish sinf o’quvchilari har bir badiiy asarni ustaqil o’qishi va uni mustaqil tahlil qilishi kerak.
Hikoya tahlili adabiy tur sifatida o’ziga xos xususiyatlari va vazifasidan kelib chiqib ish ko’rishni taqozo etadi. Undagi har bir so’z , ibora , gap yozuvchining fikrini ifodalashga xizmat qiladi. Hikoya matni uning mazmunini yoki badiiy xususiyatlarini o’rgatishdagina emas, tahlilning ifodali , adabiy , shartli yoki ijodiy o’qish , muammoli usullardan foydalanish uchun ham manba bo’lishi lozim.

24

Boshlang’ish sinflarda hikoya syujeti , kompozitsiyasi , qahramonlarini o’rganish bo’yicha turli tahlillar matn ustida ishlash asosida olib boriladi. Bunda o’quvchining ijodiy faolligi ortadi, ijodiy fikrlash doirasi kengayadi.
Hikoya mazmunini o’zlashtirish bo’yicha matn asosida quyidagicha mustaqil ishlar amalga oshiriladi :
1 Matn mazmuni yuzasidan o’qituvchi savollariga javob berish.
2. Hikoya matni asosidagi savol - topshiriqlarni bajarish .
3. Hikoya mazmuni yuzasidan o’quvchilarning savollar tuzishi.
4. Hikoya mazmuniga ko’ra mos rasmlar chizish.
5. Hikoya matnini qismlarga bo’lish.
6. Har bir qismga sarlavha topish.
7. Hikoyaga reja tuzish.
8. Reja asosida qayta hikoyalash ( to’liq , qisqartirib va ijodiy qayta hikoyalsh).
9. Reja asosida bayon yozish.
Tahlilda o’qiyatgan hikoya matnining tushunarliligi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Tushunarlilik deganda yozuvchi yaratgan badiiy olamning o’ziga xosligi, obrazli tasvirning o’quvchi hayotiy tajribasi , bilim darajasiga muvofiqligi nazarda tutiladi.
Hikoyani o’rganishda savollarni , odatda , o’qituvchi beradi, ammo asar mazmuni , qatnashuvchi shaxslarning xulq-atvorini ochish yuzasidan o’quvchilarga ham saavol tuzdirish juda foydali. Bu usul bolalarga juda yoqadi va ishni jonlantiradi, asar mazmunini yaxshi tushunish , o’z fikrini izchil bayon qilish malakasini egallash , mazmun va voqealar orasidagi bog’lanishni to’liq esda saqlab qolishida o’quvchilarga yordam beradi.
25
Masal tahlil qilinayotganda , voqea rivojini jonli tasavvur qilish , obrazlarni aniq idrok etishda o’quvchilarga o’qituvchilar yordam berishi zarur . Chunonchi, ularga ayrim epizodlarni so’z bilan tasvirlash , ba’zilarga o’qituvchi yordamida tavsif berish , ishning oxirgi bosqichida rollarga bo’lib o’qish kabilarni tavsiya qilish maqsadga muvofiq. Qahramonlarga tavsif berishda uning xatti –harakati bilan birga , tilning o’ziga xos xususiyatlaridan ham fpydalaniladi. Masalni ifodali o’qishga tayyorlanishda uning syujetini bilish bilan birga , muallif tilini yaxshi tushunish zarur.
Masalning allegorik mazmuniga to’xtalmasdan , bosh qahramon qiyofasini tahlil qilishga kirishiladi. 1-sinfda bolalar masalni hayvonlar haqidagi ertakka o’xshash kulguli asar kabi qabul qilsalar, 2-sinfdan boshlab ular masaldagi hayvonlarning xatti-harakati , o’zaro munosabatlari ba’zan axloqiy bilim beradigan hikoya ekanini , ko’proq she’riy tarzda bo’lishini , unda kishilardagi ayrim kamchiliklar tasvirlanishini bilib ola boshlaydilar.
Masallarda yashiringan o’tkir kinoya , voqealarning tez-tez o’rin almashinib turishi uni bir maromda o’qishga xalaqit beradi. Shuning uchun ifodali o’qishga yetarli malaka hosil qilmagan o’quvchi avval matn bilan mustaqil yaxshilab tanishib chiqishi lozim.
She’riy hikoya , she’riy ertaklarda syujet , ya’ni voqealar tizimi va uning rivoji xarakterlidir. Lirik she’r biror hayotiy voqea - hodisa ta’sirida insonda tug’ilgan ruhiy kechunma , fikr va tuyg’ular orqali turmushni aks ettiradi. Lirik she’rning xususiyati kishining his- tuyg’uga to’la hayajonli nutqini ta’sirliroq ifodalashda qo’l keldi.
She’rni o’qish darslarida asosiy ish turi ifodali o’qish hisoblanadi. O’quvchi she’rning asosiy mazmunini tushunsagina , uni ifodali o’qiydi.
26
She’riy hikoyani tahlil qilishda , asosan , hikoya , ertak , masalni tahlil qilishda qo’llangan ish turlaridan foydalanish mumkin.
Lirik sh’erni o’qish va tahlil qilish o’qituvchidan katta mahorat talab qiladi. Holbuki, ko’p hollarda she’rga oddiy matn nuqtai nazaridan yondashiladi. Bunday holda she’riy san’at hissiyot bilan bog’liq ekanligi unutiladi, she’r ma’nosining satrlar , so’zlar zaminida yashirin berilishi anglab yetilmaydi. Buning oqibatida o’quvchilar she’rdagi obrazlilikning mag’zini chaqa olmaydilar. Vaholanki, har qanday asar zaminidagi yashirin ma’noni o’qish mehnattalab ishdir. Busiz hatto adabiy ta’limning maqsadi ham amalga oshmaydi.
She’riy ohangni his qilmaslik , matn so’zlarini to’la tushunib yetmaslik she’r yodlashni zerikarli mashg’ulotga aylantiradi.
Boshlang’ish sinflarda ko’rgazmali ta’limning asosiy shakli she’rni ifodali o’qish hisoblanadi. Lirik she’rni ham o’quvchilar hayajon bilan yaxlit idrok etishlariga erishish muhim. Shuning uchun she’r birinchi marta o’qilganda , hech qanday tushuntirish berilmaydi. She’r o’quvchilarga qanday ta’sir qilganini hisobga olish , bilish zarur. O’qituvchi she’rni shunday ifodali o’qishi kerakki, bolalar uning asosoiy mazmunini anglasinlar, ularga jonli so’z kuchliroq ta’sir etsin . So’ngra she’rni mustaqil o’qish topshirilsin. O’qish oddiy bo’lishi kerak. O’qiyotganda tabiiy zavq-shavq . shodlik , xursandlik , qahr-g’azab hissini qichqiriq ovoz bilan soxta ifodalashga yo’l qo’ymaslik zarur. Bolalar she’rni o’qiganida , she’rni satrga rioya qilishlari kerak, bu jarayonda larning she’r ritmini buzmasliklariga erishish kerak.
She’r matni ham savollar asosida tahlil qilinadi. Ammo, she’r mazmuni haqida o’quvchilarga ko’p savol berish tavsiya etilmaydi.

27
O’quvchilar she’rning asosiy mazmunini tushunganliklariga ishinch hosil qilishning o’zi kifoya . Shuni ham aytish kerakki, bolalar hayoti , ularning o’ziga xos fikrlari, his-tuyg’ulari , qiziqishlarini ifodalovchi , shunngdek zamonamiz qahramonlari , o’zbek xalqi, Vatan himoyasi, xalqimizning qahramonona ishlari haqidagi she’rlar mazmunini to’liqroq tahlil qilish talab etiladi. Bunday she’rlarni o’qishga maxsus tayyorlanadi: she’r mazmuniga asos bo’lgan tarixiy voqea haqida qisqacha so’zlab beriladi yoki suhbat o’tkaziladi.

Boshlangish sinflarda o’rganiladigan ko’pgina she’rlarni tahlil qilib , ifodali o’qish mashq qilingach , ifodali yod aytib berish vazifasi topshiriladi.
She’riy nutq yengil yodlab olinadi, bolalarda estetik his - tuyg’u uyg’otadi. Kichik yoshdagi o’quvchilar saviyasiga mos bolalarbop ravshan til bioan yozilgan sodda ritmli jarangdor she’rlarni bolalar tez va oson yodlab oladilar.
Kichik yoshdagi o’quvchilarga she’rni qanday yodlash kerakligi o’rgatiladi. Buning uchun o’qituvchi o’quvchilar bilan she’rni teng satrli bir necha qismlarga bo’ladi. O’quvchilarga har bir satr oxirida tinish belgisi bo’lishi shart emasligi, ritmik to’xtamda ovozni nuqtadagi kabi pasaytirmaslik lozimligi , bu tugallanmagan fikrni davom ettirishga imkon berishi tushuntiriladi va bo’lingan qismlar navbati bilan yodlatiladi.
Epik ( voqeiy ) she’rlar yoki she’riy usuldagi adabiy ertaklar kishilar hayotida yuz bergan yoki yuz berishi mumkin bo’lgan biror voqeani umumlashtirgan holda ifodalash bilan hikoyalarga o’xshaydi. Voqealarni ifoda etuvchi vositalarning ohang jihatdan tartubga solinishi , kichik bo’laklarnig izhil va bir me’yorda takrorlanishi , misralarda ohangdosh so’zlarning qo’llanilishi bilan she’riy
28

nutq saqlanadi. Shu sababli bunday asarlarni o’rganishda she’r va hikoya ustida ishlash metodikasidan foydalaniladi.

Epik she’rlarni o’qishga o’quvchilar alohida tayyorlanadi, ularda ifoda etilgan voqealar yuz bergan davr haqida tasavur hosil qilinadi. Bunday she’rlarning mazmuni qay darajada o’zlashtirilganligiga ham alohida e’tibor qaratilishi lozim. Bunda ta’limiy vositalar- rasmlardan foydalanish yaxshi samara beradi. Asar matni ustida ishlashda uni qismlarga bo’lish , har bir qismdagi asosiy fikrni aniqlash , reja tuzish va qayta hikoyalash , qahramonlarga tavsif berish va tarbiyaviy xulosalar chiqarish kabi tahliliy ishlar amalga oshiriladi.
Epik she’rlarning nasriy asarlar kabi tuguni , kulminatsion nuqtasi , yechimi mavjud bo’ladi. Shu sababli asar mazmuni savol-topshiriqlar orqali tahlil qilinadi. Savol-topshiriqlar o’quvchilar tomonidan ham tuzilishi kerak.
Bunday she’rlarni tahlil qilish asar voqealari jarayonida qahramon holatlarini o’quvchi ko’z oldida yaqqol gavdalantirish imkonini beradi. Bunda ayrim epizodlarga rasmlar ham chizdirish mumkin.
Epik she’rlarning badiiy til vositalari ma’nolarini ochish, ohangdosh so’zlarni aniqlash , band va misralar , bo’g’inlar sonini belgilash , ifodali o’qish , ayrim epizodlarni yod oldirish kabi ish turlari qo’llansa , maqsadga muvofiq bo’ladi.
Har bir o’qish darsidan keyin dars davomida o’rganilgan badiiy asarni mustahkamlash uchun amaliy mashg’ulotlar lozim.
Yangi mavzuni mavzuni mustahkamlash :
O’quvchilarga asar qismlarga bo’lib o’qitiladi. Masalan , Bobur haqida hikoyada bolalar Bobur yaratgan bog’ida nimalar yetishtirilganiga , nimani yetishtirishning iloji bo’lmaganiga , shoh dehqonlardan nimani talab qilganligi,

29
dehqonlar shohning talabini qondirish uchun qanday hiyla o’ylab topishgani va Bobur buni nimalarga asoslanib bilib qolganiga e’tiborni qaratish vazifasi topshiriladi. So’ngra hikoya qismlarga sarlavhalar qo’yiladi.

a) “Bog’i Boburiy” bog’i barpo etildi.
b) Bog’bonlarning qiyin ahvoli.
c ) Boburning kongli buzildi.
d) Bobur bog’bonga rahmatlar aytdi.

Reja asosida tanlab o’qish va qayta hikoyalash:

Xat taxtada reja yozilgan bo’ladi, yaxshi o’qiydigan o’quvchilar asarni qisqartirib qayta hikoyalaydi.
To’liq qayta hikoyalash:
Bir o’quvchi qism sarlavhalari yordamida qayta hikoyalab beradi. Sundan so’ng asae ichida o’qitiladi: O’qiganda notanish so’zlarni belgilab ketish topshiriladi.
Masalan: chekkasi rezavor, tilimlamoqchi, tilni yorar kabi so’z va iboralar.
O’quvchilarga asar mazmuni yuzasidan savollar tuzb kelish vazifa qilib beriladi. Hikoyaning tahlilidan so’ng o’quvchilarning Bobur haqidagi fikrlari so’raladi.
Darsni yakunlash: Bolalar , siz bu hikoya orqali kimning hayotidagi voqea bilan tanishdingiz ?
Boburning hind yerida qovun yetishtirishini talab qilishdan asosiy maqsadi nima edi ?
Bu hikoyada asosiy g’oya nimadan iborat deb o’ylaysiz ?
Bularning hammasi bolalarni darsga degan qiziqishini uyg’otadi. Mustaqil fikrlashga , o’z fikrini qo’rqmasdan , dadil aytishiga yordam beradi

30

XULOSA

Ma’lumki, o’qish va ona tili darslari o’z mazmun va mohiyatiga ko’ra kuchli boshlang’ish sinf o’quvchilarida ijodiy fikrlash , nutq erkinligi , o’z ustida mustaqil ishlash qobiliyatlarini oshirish vositalaridan sanaladi. Ushbu fanlar dars mavzulari , Vatanni madh etuvchi , do’stlik , to’g’rilik , halollik , jasurlik , mardlik , ezgulik singari g’oyalarni ilgari suruvchi o’quv materiallariga boydir. Undagi ertak , doston, hikoya, rivoyat, maqol , topshiriq , she’r , badiiy asar matnlarida kishining insoniy fazilatlari yuksaklarga ko’tarilib , salbiy fazilatlar esa qoralanadi. O’qituvchi bolalarning badiiy qahramonlarning ijobiy fazilatlaridan namuna olishlari , salbiy fazilatlaridan esa nafratlanishlari , ularning qarashlarini chuqur tushunib etishlari uchun ijobiy fikrlashlari , asarni mustaqil tahlil qilishlari qobiliyatlarini shakllantirishning milliy va noan’anaviy usullaridan foydalanish kerak.

O’quvchilarning mustaqil ishlarni ishlashi, ijobiy fikrlashi o’quvchilarni hayotda o’z o’rnini topishiga, mustaqil qaror chiqarishlariga , terang fikrlashlariga yordam beradi.
Mustaqil ishlar har doim berilishi , lekin har doim ham bir turda , bir tipda bo’lmasligi kerak. Har doimlilik o’quvchilarni zeriktirib , o’qishga degan ishtiyoqini so’ndiradi.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. R.A. Mavlonova , N.Raxmonqulova . “Boshlang’ishta’limning integratsuyalashgan pedagogikasi”. T.: Ilim-Ziyo 2009y

2. Bolalar jurnallari
3. Abdullayeva Q.A, Safarova R.G’., N.U.Baxromov “Boshlang’ish ta’lim davlat standarti . Boshlang’ish ta’lim jurnali N.-2010y.
4. Internet ma’lumotlari
www.ziyo.uz
www.library.uz
www.pedagogika.uz


32