O‘zbekiston tarixi

3. Urush - yillarida fan, maorif va madaniat 
 
F a n Urushning dastlabki kunlaridaoq Ittifoq Fanlar Akademiasining o’zbek fyiliali, 
respublikada ishlab turgan 75 ta yilmi muassasalar, shu jumladan, 25 ta yilmi-tadqiqot 
institutlari, 23 ta yilmi stantsia va boshqalar, barcha olimlar xo’jalikni harbi izga solish byilan 
aloqador muammolarni hal etishga jalb etyildi. Ularning zavodlar, fabrikalar, temir o’l, va 
avtomobyil o’llari, transport korxonalari byilan bevosita aloqalari o’rnatyildi. 
O’zbekistonlik olimlar ko’chib kelgan irik olimlar byilan aqin aloqa bog’ladyilar. 
Respublikamizda mavjud bo’lgan va ko’chiryilib keltiryilgan yilmi muassasalarning tadqiqot 
o’nalishi qata qo’rib chiqyildi, urush talablariga moslab o’zgartiryildi. 
Geolog olim H.M.Abdullaev va boshqalarning tadqiqotlari natijasida qala, volfram, 
molibden, o’tga chidamli metalllar, nodir metalllar va boshqa turdagi xomasho konlari topyildi 
va o’zlashtiryildi. A.S.Uklonski boshchyiligidagi geologlar guruhining Turangli temir konini 
topish, o’zbek metallurgia kombinati qurulishini loihalashtirish va ularni fodalanishga 
tushirishdagi xizmatlari katta ahamiatga ega bo’ldi. 
D.M.Bogdanov va muhandis G.S.Chikrizovlar Angrenda qidiruv ishlariga boshchyilik 
qyildyilar va ko’mir konining bo resurslarini topib angi shaxtalar qurishga ko’maklashdyilar. 
Dori-darmonlar taorlash borasidagi tadqiqotlar natijasida aholi ehtiojlari uchun zarur 
bo’lgan turli xyil dori-darmonlar ishlab chiqish o’lga qo’yildi. Toshkentda farmatsevtika zavodi 
quryilib ishga tushiryildi. 

---

Urush - yillarida gumanitar fanlar ham ancha rivojlandi. Toshkentga ko’chib kelgan irik 
tarixchi, arxeolog, huquqshunos, sharqshunos, adabiotshunos olimlar o’zbekistonlik hamkasblari 
byilan O’zbekiston xalqlari tarixi, madaniati va adabiotining muhim masalalarini ishlab 
chiqdyilar. V.V.Struve, V.A.Shishkin, E.E.Bertels, I.K.Dodonov, V.u.Zohidov, X.Sh.Inoatov, 
A.u.akubovski, M.E.Masson, S.P.Tolstov, a.G’.G’ulomov va boshqalar O’zbekistonning eng 
qadimgi va o’rta asrlar tarixi, moddi madaniati va ma’naviati, O’rta Osio xalqlarining etnogenezi 
bo’icha qator asarlar taorladyilar. Ikki tomlik «O’zbekiston SSR tarixi»ning aratyilishi tarix 
fanining katta utug’i bo’ldi. 
ozuvchi Alekse Tolsto rahbarligida rus va o’zbek olimlari birgalikda «O’zbekiston 
adabioti tarixi» asarini aratdyilar. 
1943 - yil 27 sentabrda SSSR hukumati O’zbekistonda Fanlar Akademiasini tashkyil 
etish haqida qaror qabul qyildi. 1943 - yil 4 noabrda O’zbekiston Fanlari Akademiasi ochyildi, 
uning birinchi prezidenti etib taniqli olim T.N.Qoriniozov salandi. Mahalli myillat vakllaridan 
fan doktori va nomzodlari taorlash o’lga qo’yildi. 1944 - yilda O’zFA Prezidiumida aspiraniura 
tashkyil etyildi. 
Ta’lim Moskva, Leningrad, Kiev, Xarkov, Voronej, Odessa va boshqa shaharlardan 
ko’chiryilib keltiryilgan 31 oli o’quv urti va 7 harbi akademia qabul qyilib olindi. Ularning 
ba’zyilari o’zaro oki O’zbekiston oli o’quv urtlari byilan birlashdyilar. 
1945 - yilda oli o’quv urtlari soni 1940 - yilga nisbatan 3 taga ko’padi. Ular 33 tani 
tashkyil etdi, talabalar soni esa 19,1 mingdan 21,2 ming kishiga ortdi. Urush - yillarida hammasi 
bo’lib 10 mingdan ko’proq oli malakali va 3,7 mingga aqin o’rta maxsus ma’lumotli mutaxassis 
taorlandi. 
Xalq maorifi tizimida jiddi qiinchyiliklar ham mavjud bo’ldi. Ko’plab maktablarning 
binolari gospitallar, otoqxonalar, harbi o’quv urtlariga beryildi. Maktablar birlashtiryildi, ko’p 
smenali o’qish jori qyilindi. Respublika maktablarida ishlaotgan o’qituvchyilarning 74,6 foizini 
erkaklar tashkyil etardi. Ular frontga, ishlab chiqarish ishlariga safarbar etyildi. Darsliklar, 
uskunalar, daftarlar etishmas edi. 
O’zbekiston hukumati umumta’lim to’g’risidagi qonunni bajarish, oshlarni o’qitish va 
tarbialash ishlari byilan muntazam shug’ullandi. Qisqa muddatli o’qishlar tashkyil etyilib, 
boshlang’ich sinflar uchun o’qituvchyilar taorlandi. 
Maktablarda ta’lim-tarbia sifatini axshyilash maqsadida o’quvchyilar byilimini 
baholashning besh balli tartibi, boshlang’ich va etti - yillik maktablarni tamomlovchyilar uchun 
bitiruv imtihonlari, o’rta maktabni tamomlovchyilar uchun etuklik attestati-guvohnomasi uchun 
imtixonlar topshirish majburiati, maktab o’quv dasturlarini a’lo o’zlashtirgan va a’lo xulqli 
o’quvchyilarni oltin va kumush medallar byilan taqdirlash jori etyildi. Bu dars mashg’ulotlari 
saviasini ko’tarishga, o’quvchyilar intizomini axshyilashga olib keldi. 
Ko’chiryilib keltiryilgan muassasalar o’z jolariga qatib keta boshlagach, maktab binolari 
ham bo’shatyila boshlandi, boshqa ishga o’tgan o’qituvchyilar, armia safidagi o’qituvchyilar 
maktabga qataryildi, o’quvchyilar o’z maktablari bag’riga qatib, o’qishni davom etdirdyilar. 
1940-41 o’quv - yilida 5504 umumta’lim maktablarida 1368,9 ming o’quvchi o’qigan bo’lsa, 
1945-46 o’quv - yilida 4976 umumta’lim maktablarida 989,2 ming bola ta’lim oldi.