O'zbekiston tarixi

1
Shamsutdinov Rustambek. «Bosmachilar» km bo‘lgan. «Fan va turmush» jumali, 
1997-yil, 1-son.
2
Сафаров Г. Колониальная революция (опыт Туркистана). - М. 1921, S. 90-91. 
3
 Батманов Н. Басмачество и борьба с ним «красная армия», 1921, № 9. 
4
Скалов Г. Социальная природа басмачестЧ - «Коммунист», ежеме- сячний 
орган СК КПТ, 1922, № 7-8. 
5
Зуев Д. Ферганское басмачество (1918—1921). Гражданская война. - Т.: Ш. 
М., 1923-1924. 
6
 
Гинзбург С. Басмачество в Фергане. Сб. Статей. Очерки революционном 
движении в Средней Азии - М.: 1926. 
7
 Дервиш Т. Ферганская проблема. - «Военвя мысль», 1921, № 2. 
102 

---

Ushbu aytilgan fikrlarga qo„shimcha qilib, N. Batmanov: «Sho„ro 
hokimiyati bosmachilikni keltirib chiqardi», deydi'. 
Mahalliy millat vakillaridan Nizomiddin Xo„jayev, Turor Risqulov, 
Sanjarbek Asfandiyorov, Nazir To„raqulov, Qaygisiz Otaboyev, Abdurauf 
Fitrat, Usmonxon Eshonxo„jayev, Inomjon Xidiraliyev, Rahim Inog„omov 
va boshqalar ham masalaga to„g„ri baho berib, «bosmachilik»ning 
mohiyatiga to„g„ri yondoshib va uni milliy ozodlik va istiqlol uchun kurash 
deb talqin etganlar va uning sabablarini xolisona va adolat tarozisiga solib 
ko„rsatganlar. Shu boisdan ham ular 30-yillarda qatag„on qilichidan 
o„tkazilganlar. 
Turkiston 
Kompartiyasining 
1921-yil 
19-avgustda 
boigan 
VI 
qurultoyida Farg„ona masalasi ko„rildi. Unda asosiy ma‟ruzachi sifatida 
so„zlagan N. To„raqulov Farg„ona vodiysida «bosmachilik harakati»ning 
kelib chiqishi sabablarini tahlil qilishga harakat qildi. U jumladan bunday 
degan edi: «...hozirgi bosmachilik mahalliy hokimiyatning mustamlakachilik 
- bosmachilik ishining natijasi sifatida yuzaga keldi. Boshqa tomondan, 
bosmachilik faqat qator krizislar negizida tugilishi mumkin edi: paxta 
davrida, don ekinlari borasida, qator sug„orish tizimlarini hal etishda, ekin 
maydonlarining qisqarishi natijasida va hokazolar, barcha bu inqiroz va 
iqtisodiy shart-sharoitlar asosida bosmachilik rivojlandi. 
Bu sabablar bilan birgalikda tarixning ba‟zi davrlarining rivojlanishini 
va kuchayishiga yordam bergan bitta vaziyatni qayd qilmoq kerak. 
Bosmachilik, bu bizning tashkilotlaming siyosiy jihatdan uzoqni ko„ra 
bilmasligi, o„tmishga yondosha bilmasligi va o'taketgan mutaassibligidir. Bu 
boradagi bizning siyosiy jihatdan uzoqni ko„ra bilmasligimizga Farg„ona 
fronti sharoitida mehnat majburiyatini o„tkazilishi misol boia oladi, 
qachonki oldindan hech qanday tashviqotsiz, hech qanday hojat boimagan 
holda mehnat majburiyatini shunday o'tkazdikki, mehnatga yaroqli shahar 
aholisining va dehqonlaming yarmi qishloqlardan qochib ketdi va ayni 
paytda bosmachilikka xayrixohlik bildimvchi maxsus muhit yaratildi. 
Shungacha borildiki, mehnat majburiyatiga yetarli miqdorda kishilami 
to„plash uchun masjidlar o„rab olinib, odamlar tutildi va hokazo. Mana shu 
barcha umumiy maxsus sharoitlarda bosmachilik rivojlandi, kuchaydi va 
mustahkamlandi»
2
.