O'zbekiston tarixi

 RSXIDSh, 558-fond, 1-ro‘yxat, 2280-ish, 1-varaq.
2
 0‘zRMDA, 1616-fond, 1-ro‘yxat, 59-ish,12-varaq.
242 

---

gapirmasa ham boiadi. Bu adolatsizliklaming hammasi birga qo„shilib xalq 
ommasining noroziliklari va qahr-g„azabiga sabab boidi. 
1921- 
yil 18 sentabrda Buxoro shahrida Sho„rolaming II Umum 
Buxoro Qurultoyi o„z ishini boshladi. Qurultoy ishining 23 sentabr kunida 
Buxoro Xalq Sho„ro Respublikasining Konstitutsiyasi qabul qilindi. Mazkur 
Konstitutsiyaga RSFSR ning 1921-yilgi Konstitutsiyasi asos boidi. Buxoro 
Xalq Sho„ro Respublikasi Konstitutsiyasi kirish, besh boiim: umumiy holat, 
Sho„ro hokimiyati Konstitutsiyasi, saylash huquqi, byudjet huquqi, davlat 
gerbi va bayrogi, jami 17 boiim va 79 bobni o„z ichiga olgan. Mazkur 
Konstitutsiya Buxoro Xalq Sho„ro Respublikasini qonun kuchi bilan 
mustahkamlaydi, fuqarolar tengligi e‟tirof etilib, hurriyat eion qilindi. 
Umum Buxoro Sho„rolarining II qurultoyi milliy masalani ham 
muhokama qildi. Respublika hududida yashab kelayotgan o„zbeklar, tojiklar, 
turkmanlar va boshqa millat vakillarining milliy ahilligi, birligi va 
hamkorligini mustahkamlash muhim ahamiyat kasb etishiga alohida e‟tibor 
berdi. Ana shu maqsadda qurultoy turkman xalqining Sho„rolar Markaziy 
Ijroiya Qo„mitasi, Xalq Nozirlari Sho„rosi huzuridagi Mustaqil boiimlar 
huquqiga ega boigan vakolatxonasini respublika nozirliklarida tashkil etish, 
shuning singari viloyat sho„rolari va ulaming Choijo„y hamda Karkidagi 
Ijroiya Qo„mitalari huzurida ham turkman vakillarini ishtirok etishi 
to„g„risida qaror qabul qildi. Turkman xalqining mazkur qo„mitalarga kirgan 
vakillari hal qiluvchi ovozga ega ekanliklari ko„rsatildi. Sho„rolaming II 
qumltoyi 85 a‟zodan iborat Butun Buxoro Sho„rolari Markaziy Ijroiya 
Qo„mitasini sayladi. Ulaming deyarlik hammasi Kompartiya a‟zosi edilar. 
Albatta Moskvaning ulug„ davlatchilik va mustamlakachilik siyosatining 
natijasi oiaroq yuqoridan turib zo„rlik bilan amalga oshirilgan bunda y 
tadbirlar Buxoro Respublikasi rahbarlarining g„ashini keltirayotgan edi. 
Respublikaning F.Xo„jayev, A.Muhitdinov, M.Mansurov, A.Fitrat, 
Sattorxo„jayev, M.Saidjonov, M.Aminov, Otaxo„jayev va boshqa rahbarlari 
bosiqlik bilan o'rtacha mo„tadil yoi tutib Buxoroning mustaqil boiib 
chiqishini yoqlaydilar. Jumladan, Buxoro Inqilobiy Qo'mitasining raisi 
A.Muxiddinov 1921-yil yozida joylarga tarqatilgan ko„rsatmada bunday deb 
yozgan edi: «Din, vatan 
243 

---

va millat uchun ishda bir boiaylik... Milliy mustaqillikni talab qilamiz...»
1
. 
Buxoro Respublikasi hukumatining bu qonuniy talablari Sho„rolar va 
bolsheviklaming jazavasini qo„zgatdi. RKP (b) Markaziy Qo„mitasining 
milliy respublikalar va viloyatlaming mas‟ul xodimlari bilan birgalikda 
o„tkazgan kengashida (1923-yil, iyun) Buxoro Respublikasi va Kompartiyasi 
«yot unsurlar va aksil inqilobiy» kuchlar bilan «toiib-toshgan»liqda 
ayblandi. Natijada Moskvaning tazyiqi bilan hukumat tarkibida va 
Kompartiyada «tozalash» o„tkazildi. Buxoro Respublikasi hukumati hay‟ati 
o„zgartirildi. Hukumatda Turkistondan yuborilgan emissarlaming ta‟siri 
borgan sari kuchayib bordi. Sho„rolaming Buxoroda yurg„izgan bunday 
mustamlakachilik va shovinistik siyosati umumxalq noroziligining 
kuchayishiga sabab boidi. O
l
z vaqtida Munavvar Qori Abdurashidxonov bu 
to„g„rida quyidagilami yozgan edi: «Bu norozilik tobora avj oladi. Bir 
muncha vaqt o„tgach, Buxoroga Turkkomissiya a‟zosi Safarov keladi... 
Safarov 
mendan 
buxoroliklar 
inqilobga 
qanday 
munosabatda 
ekanliklari va Sharqiy 
buxoroliklar nima uchun amimi qoilab- 
quwatlayotganliklari sabablarini ham so'radi. Men hech nimani yashirmay, 
buxoroliklar mustaqillikka intilayotganliklarini va ular hozirgi ahvoldan 
norozi ekanliklari, shuning uchun ular: «Bu inqilobmi yoki bosib olishmi?», 
degan savolni o„rtaga tashlayotganliklarini aytdim... Shundan so„ng Safarov 
revkom majlisini chaqirib, hukumat vakillarini qattiq haqorat qiladi. 
Safarov jo„nab ketganidan so„ng Buxoro hukumati vakillari o„zaro 
yig„ilish o„tkazib, Moskvaga xat yozadilar. Unda agar Safarov o„z 
munosabatini o„zgartirmasa, bizlar hammamiz ishlashdan bosh tortamiz, deb 
ogohlantiriladi»
2
. 
Umumxalq noroziligi Buxoro Kompartiyasi va hukumati rahbarlari 
faoliyatiga ham ta‟sir etdi va ular ikki guruhga boiinib ketdilar. Birinchi 
gumh o„z umidini va taqdirini Rossiya va qizil askarlar bilan bogiovchi 
Buxoro Sho„ro hukumati edi. Ikkinchi gumh esa Sho„rolar va Kompartiyaga 
qarshi ozodlik va milliy mustaqillikni yoqlagan edi. Bu gumh a‟zolari o„z 
umidlari va diqqat-e‟tiborlarini milliy istiqlol harakatiga qaratdilar. Bu 
gumhga