O‘zbekistondagi inflyatsiya va uning o‘ziga xos xususiyatlari
Download 160.09 Kb.
|
Документ Microsoft Word
- Bu sahifa navigatsiya:
- “Yangi Ozbekiston strategiyasi”
|
O‘zbekistondagi inflyatsiya va uning o‘ziga xos xususiyatlari. Mundarija Kirish………………………………………………………………………2 Inflyatsiyaning O'zbekiston iqtisodiyotiga ta'siri: Inflyatsiyaning O'zbekiston iqtisodiyotiga ta'sirini, shu jumladan uning korxonalarga, iste'molchilarga va umumiy iqtisodiyotga ta'siri. O`zbekiston iqtisodiyoti. ……………………………………………….9 Inflyatsiya tushunchasi va uning iqtisodiy mazmun mohiyati…………19 Kelajakdagi prognoz: O'zbekistonda inflyatsiyaning kelajakdagi prognozi va har qanday mumkin bo'lgan muammolar yoki imkoniyatlar 1.Inflyatsiyaning turlari va kelib chiqish sabablari. ……………………….29 Xulosa. …………………………………………………………………… Foydalanilgan manbaalar. Kirish.
Inflatsiya (lot. infl atio — shishish, boʻrtish, koʻtarilish), pulning qadrsizlanishi — tovar-pul muvozanatining buzilishi natijasida muomalada xoʻjalik aylanmasi ehtiyojlaridan ortiq darajada qogʻoz pullar miqdorining koʻpayib ketishi, pul massasining tovarlar massasidan ustunligi natijasida tovar bilan taʼminlanmagan pullarning paydo boʻlishi. I. birinchi galda sifati yaxshilanmagan holda tovarlar va xizmatlar narxining koʻtarilishi koʻrinishida, shuningdek, oltin va chet el valyutasining milliy valyutaga nisbatan qimmatlashishi shaklida yuz beradi. Tovar ishlab chiqarishning toʻlov qobiliyatiga ega talab oʻsishidan ortda qolishi, bozorda talabga javob bermaydigan tovarlarning koʻpayib ketishi, byudjet kamomadlarini qoplash uchun qoʻshimcha pul emissiyasi, investitsiyalarni emissiya hisobidan moliyalashtirish, monopol narxning mavjudligi, narxni oshib keti-shidan hadiksirab tovarlarni keragidan ortiq xarid etish, mamlakatga qadrsizlangan chet el valyutasining koʻplab kirib kelishi va boshqa omillar I.ni yuzaga keltiradi. I. jarayoni narxlarning oʻsishi, yalpi talabning yalpi taklifdan oshib ketishi, makroiqtisodiy beqarorlik natijasidir. "I." termini dastlab 1861—1865-yillarda Shimoliy Amerikada, soʻngra Fransiya va Germaniyada qoʻllanilgan. Tovarpul muvozanatiga koʻra, pul massasi (M) pul miqdori (t)ning pul oboroti tezligi (V)ra koʻpaytmasi boʻlib, bu tovar massasi (T)ga, yaʼni bir tovar narxining (R) tovarlar miqdori (Q)ra koʻpaytmasiga teng boʻlishi kerak. Bunda M=T yoki mV=PQ tengligi hosil boʻladi. Agar pul koʻpayib ketsa M>T, yaʼni pulning bir qismi ortiqcha boʻladi. Agar pul miqdori oʻzgarmaganda tovar miqdori qisqarib ketsa T I.ning ochiq va yashirin (bostirma) turlari mavjud. Ochiq I. erkin narxlar amal qiluvchi bozorlarda kuzatiladi. Narxlarning notekis oʻsishi bozor mexanizmini buzadi, lekin uni yoʻqotmaydi. Iqtisodiyot bozor oʻzgarishlariga oʻz aks taʼsirini koʻrsataveradi va turli bozorlar muvozanat yoʻnalishiga oʻzi moslashadi. Yashirin I. sharoitida vaziyat boshqacha boʻlib, davlat narxlar oshishidan xavotirga tushib, bunga qarshi kurashga kiradi, daromad va narxlar ustidan, ularni muayyan darajada muzlatgan holda yalpi maʼmuriy nazorat oʻrngaadi. Yashirin I. bozorning oʻz-oʻzini tartibga solish mexanizmini izdan chiqaradi. Muzlatilgan narxlar ishlab chiqarish xa-rajatlari yuqori boʻlgan sohalarga kapital yotqizishdan manfaatdorlikni yoʻqqa chiqaradi. Shu sababli bu sohadan kapitalning qrldiqlari ham chi-qib ketishga harakat qiladi va tovarlar taqchilligiga olib keladi. Bozor iqtisodiyotida taqchillik narxlarning koʻtarilishiga sabab boʻladi. Ochiq I.ning quyidagi shakllari mavjud: talab I.si, harajatlar I.si, tuzilmaviy I. va boshqa I.ning bu turlari bozorning oʻzi tomonidan yaratiladi. Bozor sharoitida ochiq, muvozanatlashgan I. yuz beradi, bunda narxlar pariteta (nisbati) oʻzgarmaydi, harajatlar ortishiga qarab narxning oʻsishi firmalarning foyda olib ishla-shini taʼminlaydi. I. pul qadrini tushirib, uning iqtisodiy ahamiyatiga putur yetkazadi, shu bois davlat harajatlarini qisqartirish, soliqlarni oshirish, pul emissiyasini cheklash, monopol narxlarni tartiblash, narx erkinligini taʼminlash, ortiqcha pullarni bankka, qimmatli qogʻozlar bozoriga tortish va boshqalarlardan iborat I.ga qarshi siyosat yuritiladi. I. jahondagi barcha mamlakatlarga xos va xalqaro tus olgan. Masalan, I. surʼatlari 1980-yilda AQShda 10,8, Yaponiyada 7,1, Germaniyada 5,8, Fransiyada 13,3, Buyuk Britaniyada 16,3% ni, 1990-yilda tegishlicha 5,0; 2,4; 2,5; 3; 4,7% ni tashkil qildi. I. shiddati narxlarning oʻsish indeksiga qarab aniqlanadi. Bu indeks Oʻzbekistonda 300 ga yaqin tovarlar (2000-yil) narxi oʻzgarishlarini hisobga oladi. Shu paytgacha giperinflatsiya rekord darajaga yetgan davlat bu Zimbabve boʻlib, bu hodisa Zimbabve hukumati yer islohotini 1998-yilda olib borgach sodir boʻlgan. Giperinflatsiya shu darajaga yetganki, 2007-yilga kelib birgina oq non narxi 200 000 000 000 zimbabve dollari boʻlgan. Keyin Zimbabve taslim boʻlib, mamlakat pul birligini AQSH dollariga oʻzgartirgan. Iqtisodiyotda, inflatsiya muomalada mavjud boʻlgan tovar va xizmatlar narxning oʻsishi degan maʼnoni anglatadi. Inflatsiya atamasi, koʻproq pulga talabning ortishiga taʼluqlidir, shunga qaramay, inflatsiya haqiqiy xarid qilish qiymatini kuchsizlantirib tanozzulga ham olib keladi. Umumiy narh darajasi ortganda, har bir valyuta tovar va hizmat koʻrsatishga ega boʻlishi kamayib boradi. Harh-navo inflyatsiysi inflatsiya surʼati bilan oʻlchanadi, yani narh indeksining foizi oʻzgaradi, xuddi isteʼmol narhi indeksi kabi. Inflatsiya iqtisodni shubhasiz inqirozga olib keladi. Masalan, inflatsiya beqarorligi kelejakda investitsiya va jamgʻarmalarni esankiratib qoʻyishi mumkin. Inflatsiya darajasi yildan yilga farq qiladi. 1950-yildan byuon, AQSH dollari inflatsiyasi darajasi −0.7 % (1954) dan 13.3 % (1979) ga oʻzgarib turadi. 1991-yildan buyon, bu koʻrsatkich yiliga 1.6 % va 3.3 % oʻrtasida boʻlgan. 1950-yildan buyon 18 ta davlat giperiflyatsiyaga uchradi. Bunda inflatsiya darajasi oyiga 50 % edi. Yaqin yillarda Yaponiya negativ inflayatsiyani boshidan kechirdi, yaʼni yiliga 1 % deflyatsiyani. Koʻpgina davlat Markaziy Banklari inflatsiya darajasini past ammo pozitive holda ushlab turishga harakat qilmoqda. Bazilari bu koʻrsatkichni 1-3 % da ushlab turishni rejalashtirgan. Kumush va oltinga asoslangan iqtisodiyot bazan inflatsiyaga uchrasada, bu iqtisodiyotdagi inflayatsiya darajasi kamdam kam yiliga 2 % dan oshadi va umumiy yani asrlar mobaynida bu koʻrsatkich 0(nol) ga yaqin boʻladi. Qogʻoz pullarga asoslangan iqtisodiyot esa anchagina koʻproq inflatsiyaga uchraydi. Piter Bernolz bu haqda shunday degan: „Eng yuqori inflatsiya XX asrda metall pullar hech qanaqa kuchga ega boʻlmagan davlatlarda yuz berdi.“ 1971-yilda AQSH hukumati dollarning oltinga bogʻliqligini tamomila uzdi, yani AQSH hukumati oʻz valkyutasini oltin bilan taminlamadi. Oʻsh paytda koʻplab davlatlarning budjet zahiralari AQSH dollarida edi. Dollarning inflatsiyaga uchrashini bilgan davlatlar AQSH dan pulini oltinga almashtirib berishni talab qiladi, lekin AQSH buni rad etadi. Pul rezervi dollarda boʻlgan davlatlar giperinflatsiyani oldini olishga harakat qilsa ham 1971-yillarda shu davlatlarda inflatsiya darajasi juda yuqori boʻldi. Lekin 1985-yillardan keyin koʻplab davlatlarda inflatsiya darajasi 1971 −1985-yillarga qaraganda anchagina pasaydi. Inflyatsiya - eng zamonaviy iqtisodiyoti xarakterlovchi jarayon. Lekin ba'zi mamlakatlarda boshqa o'rtacha tezligi, - juda sezilarli. inflyatsiya huzuridagi Davlat tomonidan taqdim etiladi eng mashhur mahsulotlari va xizmatlari narxlarining o'rtacha darajasini oshirish edi. Aholining martalik daromad davom bo'lsa, inflyatsiya, ularning sotib olish kuchi kamaytirish mumkin. zamonaviy milliy iqtisodiyoti eng uchun me'yor - iqtisodiy hodisa hisoblanadi. inflyatsiya, mamlakatda bor ekanligi tovarlar va xizmatlar uchun kuchli talab ustiga, qoida, deb ko'rsatadi. Deflation - uning yo'qligi yoki kam tezlik teskari hodisaga ham kuzatilishi mumkin. Bu, shuningdek, zamonaviy bozor iqtisodiyoti bazani hisoblanadi. Bir necha foiz - Bu inflyatsiya va deflasyon iqtisodiy tizimlar uchun tabiiy hodisalar sifatida namoyon bo'ladi, har ikki holda ham, biz nisbatan kichik miqdorda tegishli ko'rsatkichlar bo'yicha haqida gapiradigan bo'lsak, diqqatga sazovor. foiz bir necha o'nlab inflyatsiya yoki deflasyon miqdori, iqtisodiyot, ehtimol bo'lsa, muhim muammolar bor. Bu holda, har ikki parametrlarni davlat iqtisodiyotida inqirozli holatlarga ko'rsatkichlari hisoblanadi. ko'rib chiqilayotgan iqtisodiy hodisalarni tasniflash yondashuvlarning juda ko'p. Shunday qilib, umumiy mezoni bo'lgan inflyatsiya turlari (effektlar va sabablari - ular bilan o'zaro) uning stavkalari asosida belgilanadi. Shunday qilib, inflyatsiya bor: - past; - o'rta; - g'irillab olib keladigan; - rinflasyon. inflyatsiyaning past mashhur mahsulotlari va xizmatlari haqida bahosidagi anglatadi ostida, muayyan foiz ifodalangan. Bu iqtisodiy hodisaga sababi - yetkazib berish bir oz katta talabni, hosil barqaror daromadlari. Davlatimiz iqtisodiyoti muvaffaqiyatli rivojlanib barqaror talab tovarlar va xizmatlar, faol, ochiq, yangi biznes etkazib beruvchilar tarqatish bilan: iqtisodiyotiga bu inflyatsiya oqibatlari ijobiy bo'ladi. mo''tadil inflyatsiya sur'ati yiliga taxminan 5-10% o'sadi. iqtisodiy hodisa hisoblanadi birinchi turli bo'lgani kabi, raqamlar yana bir bor, tufayli mamlakatimizda borligi yetkazib ustidan talab ortiq barqaror daromadlari hisoblanadi, davlat iqtisodiyotiga deyarli hech ta'siri salbiy bo'lishi va aks ettiradi. keng tarqalgan Narx inflyatsiya bir yil foiz bir necha o'nlab tomonidan chiqish paytida. Bu iqtisodiy hodisaga sababi - iqtisodiyotida kapitallashuv darajasini kamaytirish tufayli tovar va xizmatlar ishlab chiqarish pasayishiga bozorida talab kamayishi, real sektor davlat tasarrufiga moliyaviy yoki hatto o'z chekinishi uchun poytaxt qayta taqsimlanishi. qochqin inflyatsiya oqibatlari - bir qoida sifatida, (tufayli ish haqi narxlarning oshishi keyin tizzasiga uchun vaqt yo'q, deb aslida uchun) uy xo'jaliklari daromadlari amortizatsiya tufayli turli kompaniyalar bozoridan chekinishi uchun ish o'rinlari sonini kamaytirish. davlat zarur islohotlarni o'tkazish iqtisodiyotida ishlar, bu davlat javob berish uchun shart. Aks holda, narxlar bir kuchli yuksalishi aylanib mumkin inflyatsiya uchib - hiperinflasyon yiliga foiz yuzlab bildirdi. Bu vaziyatda, davlat keng ko'lamli ijtimoiy va siyosiy inqiroz bo'lishi mumkin. oshkoralik darajasini: - inflyatsiya, har xil turdagi (bir xil ta'sir qiladi va sabablari) ajratish uchun boshqa mezon yo'q. Shunday qilib, mutaxassislar aniqladilar ochiq inflyatsiya va yashirin. birinchi turdagi iqtisodiy ta'siri kuzatiladi faqat asosiy tovarlar va xizmatlar uchun bepul narxlash mexanizmi bilan ajralib faoliyat bozor tizimining davlat. organlari, shuning uchun, provayderlar fuqarolarga sotilgan tovarlar va xizmatlar qiymatini aniqlash qaysi yo'l bilan to'sqinlik qilmaydilar. Bu holda, asosiy iqtisodiy aktyorlari inflyatsiya ta'sir omillar ravshan tabiati bo'ladi. Bundan tashqari, davlat iqtisodiyotini boshqarish oson bo'ladi. Yashirin inflyatsiya, o'z navbatida, tovar va korxonalar tomonidan taqdim etilgan xizmatlar katta qismi narx, ma'muriy, iqtisodiy qudratini tashkil qachon hollar paydo bo'ladi. narxlari norasmiy o'sishi mumkin, shunday qilib, bu holda, siz aslida, talab mahsulot va xizmatlar kamomaddan yashashingiz mumkin. Pokiza, soyasi bozor, bunday yalpi ichki sifatida asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlar, davlat aniqlash kiritilgan emas, hech qanday soliq to'lanadi qaysi. Shuning - milliy bozorining yoshgacha moliyalashtirish, natijada eng muhim tarmoqlarini past kapitallashuvi - iqtisodiy rivojlanish sur'atlarini pastligi. inflyatsiya ayrim turlarini aniqlash uchun yana bir mezon (albatta oqibatlarini va sabablarini, juda) - ishlab chiqarish omillari. bahosidagi muvofiq talab yoki inflyatsiya xarajatlar sabab bo'lishi mumkin. iqtisodiy jarayonning birinchi mohiyati talab ta'minoti ortiq bo'ladi. Bu talabni qondirish uchun yangi korxonalar, yo'llar ochilishi kam dinamikasi bilan davlat aholi daromadlari ko'payishi tufayli bo'lishi mumkin. Natijada - biznes tegishli turlari mamlakat iqtisodiyoti o'sadi, ochildi. Talab inflyatsiya ham iqtisodiyotning turli sohalariga kapital byudjet Infuziya mustahkamlash namoyon bo'ladi. Misol uchun - ta'lim, davlat xizmati, ijtimoiy xizmatlar, tibbiyot, armiya. har doim mamlakatdagi mavjud korporativ shaxs faoliyat bilan xotirjam bo'lishi mumkin emas, shuningdek, talabni yaratish, byudjet mablag'larini olgan davlat muassasalari. inflyatsiya Cost tufayli mijozlarga tegishli mahsulotlar va xizmatlarni etkazib, ish xarajatlarni borayotgan iqtisodiy natijasida paydo mahsulotlar yoki xizmatlar uchun narxlar o'sishiga, uchun. narxlari o'sishi omillar bu holatda juda turli xil bo'lishi mumkin. iloji sabablarga orasida - import xom ashyo va qismlarning narxi ko'tariladi. iste'molchilar borayotgan narxlari bilan mahsulot uchun to'lashga tayyor bo'lmasligi mumkin, deb kompaniyalari, kotirovka tovarlar uchun talab etishmasligi bilan duch mumkin, narxlarni oshirish majbur. Natijada - kompaniya, chunki ishlab chiqarishni qisqartirish uchun etarli tezlikda etishmasligi keladi. salbiy - Shunday qilib, talab inflyatsiya davlat asosan ijobiy xarajatlar iqtisodiyotini ta'sir qiladi. Shunga qaramay, narx o'sishi muhim dinamikasi hisoblanadi. Yuqorida ta'kidlanganidek, past yoki o'rtacha inflyatsiya, qoida, iqtisodiyotda ijobiy jarayonlar dalil, uchib sifatida - salbiy. Turli tasnifi mezonlari iqtisodiy hodisa hisoblanadi, shuning uchun solishtirish uchun foydalidir etiladi. AQSh inflyatsiya turli xil aniqlash mezonlari, ta'siri va ularning har biri sabablari tomonidan ko'rib, juda yaqindan bir-biriga bog'liq: davlat iqtisodiyotida tovarlar narxini oshirish, shu bilan birga, inflyatsiya tasniflash uchun turli mezonlarini aniqlash bir vaqtning, turli omillar sabab bo'lishi mumkin. savolga bir qatorda, juda mislsiz iqtisodiy tendentsiyalari ajratish o'z ichiga oladi. Shunday bo'lsa-da, talab va iqtisodiy-surish inflyatsiya sabablari juda farq qiladi. Shuningdek ularning oqibatlari, deb. Ta'sir turlari (turlari) inflyatsiya, tasnifi qilish imkonini beradi va sabab keyingi o'lchov, - tarqalishi darajasi Narx bo'ldi. Shunday qilib, mutaxassislar eng mashhur mahsulot toifalarida qiymati nisbatan teng o'sib bo'lgan muvozanatli inflyatsiya, ajratish. Masalan, olma 3,7%, nok ko'proq qimmat bo'lsa - 4%. guruch narxi ko'tariladi bo'lsa, masalan, 8,4%, prokat suli narxining oshishi haqida 9% bo'lishi mumkin. U erda beqaror inflyatsiya, bor bo'lgan, o'z navbatida, tovar narxining o'sishi sezilarli nomutanosiblik. birinchi iqtisodiy hodisa sabablari bir butun sifatida iqtisodiyot uchun milliy kapitalning sotib olish bilan bir tabiiy kamaytirish aks ettiradi. sotuvchilari xil yetkazib beruvchi kirish qiyinchiliklarga duch Aslida tufayli inflyatsiya ikkinchi turi. Natijada - bir qiyinchilik yo'q, narxlar ko'tariladi. beqaror inflyatsiya yana bir imkon sabab - milliy valyutada o'zgarishlar natijasida import narxi ko'tariladi. Bu tendentsiya mamlakatning talab import tovarlarning ulushi sezilarli tadbirda muhim ijtimoiy oqibatlarga ega bo'lishi mumkin. Fuqarolar ish haqi uchun mutanosib ravishda o'sadi bo'lmasa Ularning oshdi qiymati, sezilarli darajada iste'molchi to'lov yukini oshadi. O'z navbatida, muvozanatli inflyatsiya, odatda, ijtimoiy oqibatlarini o'z ichiga olmaydi. iste'mol sizning sarf nazorat qilish osonroq bo'ladi, qanday qilib u mashhur mahsulotlari narxining ham boshoq sodir bo'lmaydi ishonch hosil bo'lishi mumkin - ikkinchidan, qoida, fuqarolarning ish haqining ortib tomonidan ofset avvalo narxlarda yagona ortib Quyidagi mezonlar turlari, sabablari va inflyatsiya ta'sirini farqlay - uning taxminlar qanchalik. Shunday qilib, iqtisodiy narxlari oshishi oldindan aytish qiyin, qattiq bo'lishi mumkin. qoida tariqasida, bu tufayli bozor mahsulotlari spekulyativ sabablar yoki bu olish yoki o'z segmentida monopol mavqega boshqa etkazib beruvchilar kuni ta'minoti taqchilligiga iborat. Bu omillar mavjud bo'lmasa, u holda inflyatsiya bashorat qilish mumkin bo'lgan yana mo''tadil sur'atlar, shakllangan bo'lishi mumkin. Shunday qilib, biz asosiy turlari, sabablari va inflyatsiya ta'sirini o'rgangan. Ushbu maqolaning rejasi birligi to'liq inflyatsiya teoremalar tasvirlanadi bajarilishi mumkin. Mutaxassislar quyidagi guruhlarni aniqlash: - pul; - tarkibiy; - tashqi. olingan pul inflyatsiya omillar o'z ichiga oladi: - talab va taklifning (yoki tovar og'irligi) o'rtasida nomutanosiblik; - iste'mol xarajatlari ustidan daromadlari sezilarli ortiqcha; - davlat byudjeti bir nomutanosiblik; - harbiy xarajatlarni ustuvorligini ifoda etiladi; - iqtisodiyotning asosiy tarmoqlarida samarasiz investitsiya; - pul ayirboshlash haddan tashqari yuqori dinamikasi; - ish haqi o'sishi mehnat unumdorligini bilan bog'liq emas. tuzilmaviy inflyatsiya omillar o'z ichiga oladi: - iqtisodiyot tarkibida bir nomutanosiblik (masalan, juda ko'p xomashyo sanoati qiyshiq va iste'mol sohasida ta'minoti yo'qligi); - o'ta dadillik iste'mol dinamikasi mustahkamlash; - davlat iqtisodiyotida monopoliyalarni bir qator mavjudligi. tashqi inflyatsiya omillar o'z ichiga olishi mumkin: - asosiy tovarlar, xomashyo, yoqilg'i jahon narxlarining uchuvchanlik; - eksport ustidan import muhim ortiqcha; - tashqi kredit qarzlar bozorida bir kasb qiyinchilik. inflyatsiya omillar, shuningdek, siyosiy beqarorlik, soliq va davlat ijtimoiy siyosatida xatolar bo'lishi mumkin. Ular bir vaqtning o'zida iqtisodiy jarayonlar ta'sir bo'lsa, ularning ta'sir tezlashadi. batafsil inflyatsiya, tabiat, turlari, sabablari va biz davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo'yicha narxining oshishi ta'sirini ko'rib mumkin uni oqibatlari kabi hodisalar xususiyatlarini tekshiring. Bir necha foiz, va juda ta'sirli arboblari - biz yuqorida aytib inflyatsiya, nisbatan kichik arboblari sifatida xarakterlanadi mumkin. Inflyatsiyaning O'zbekiston iqtisodiyotiga ta'siri: Inflyatsiyaning O'zbekiston iqtisodiyotiga ta'sirini, shu jumladan uning korxonalarga, iste'molchilarga va umumiy iqtisodiyotga ta'siri. 1.O`zbekiston iqtisodiyoti. Birinchi holda, aksincha, uni ijobiy iqtisodiy jarayonlar ta'sirini aks ettiradi: sababli aholi daromadi uchun etkazib berish orqali talab ortiqcha, iqtisodiyotning muvozanati, eksport va import nisbati yaxshi ishlashi. Lekin haddan tashqari yuqori inflyatsiya salbiy ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar ta'sir qilishi mumkin. Narx oshishi bozor ishtirokchilariga istiqbollarini, balki yalpi ichki dinamikasini nafaqat oldindan belgilangan bo'lishi mumkin ko'ra qaysi Bruno Fisher bir model bor. Bu tushuncha ham davlat tomonidan qo'llaniladi uni bartaraf etishning muhim byudjet kamomadi ko'rsatkichlar parametr, shuningdek, mexanizmlar, deb o'ylashi o'z ichiga oladi, deb qayd mumkin. Misol, emissiya va kreditlar uchun, kabi foydalanish mumkin. Bu model, ko'pchilik iqtisodchilar ko'ra, siz batafsil inflyatsiya, tabiat, turlari, sabablari va turli tasnifi mezonlari bilan o'zaro oqibatlarini hodisani aniqlash omillar tahlil qilish imkonini beradi. Sargent-Wallace bir model mavjud. Uning so'zlariga ko'ra, inflyatsiya milliy byudjet kamomadini moliyalashtirish davlat pul-kredit siyosatini izostaziya oldindan belgilangan bo'ladi. Bir nuqtada, iqtisodiy hukumati iqtisodiyoti narxi ortib, natijada pul ta'minotini oshirish kerak. Bu moliya sohasida davlat siyosatini saqlab ko'rib chiqilayotgan kontseptsiya, muvofiq inflyatsiya o'sishiga olib keladi, deb qayd mumkin. Bu hukumat o'rniga kreditlar ko'ra, asosan masalaga byudjet kamomadining o'rnini qoplash uchun boshlaydi, nima haqida bozor ishtirokchilarining umidlari bilan bog'liq. Bu holatda eng yaxshi harakat skript iqtisodiy hokimiyat - byudjet kamomadini kamaytirish uchun. Oʻzbekiston oʻtgan yillar davomida, xususan, 1991-yilda Sovet Ittifoqidan mustaqil boʻlganidan soʻng sezilarli inflyatsiyani boshdan kechirdi. 1990-yillarda inflyatsiya avj oldi, 1993-yilda bu koʻrsatkich 1800% ga yetdi. Biroq 2000-yillar boshidagi iqtisodiy islohotlardan soʻng inflyatsiya stavkalari pasaya boshladi va taxminan 2010 yilgacha nisbatan barqaror bo'lib qoldi. 2010 yildan 2017 yilgacha O‘zbekistonda o‘rtacha inflyatsiya kuzatildi, stavkalar 5-10 foiz oralig‘ida bo‘ldi. 2018 yilda hukumat tomonidan iqtisodiyotni liberallashtirish va xorijiy sarmoyalarni jalb qilishga qaratilgan qator iqtisodiy islohotlar amalga oshirildi. Ushbu islohotlar inflyatsiyaning keskin o'sishiga olib keldi, 2019 yilda stavkalar 18% ga etdi. O'shandan beri hukumat inflyatsiyani nazorat qilish choralarini ko'rdi, jumladan, pul-kredit siyosatini qat'iylashtirish va ayrim tovarlar narxini nazorat qilishni amalga oshirish. 2023-yil holatiga ko‘ra, O‘zbekistonda inflyatsiya darajasi 8 foiz atrofida. Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotlar instituti ekspertlari inflatsiyaga ta’sir yetuvchi omillar va ularning dinamikasini o`rganadi. Unga ko‘ra, O‘zbekistondagi inflyatsiyaga ta’sir qiluvchi asosiy omillardan biri savdo hamkori bo’lgan mamlakatlardagi inflyatsiya hisoblanadi. Negaki import inflatsiyasining o‘sishi asosiy inflatsiyaning taxminan 38%ni ifodalaydi.. O‘zbekistonda pul massasi, foiz stavkasi va YaIM kabi talab omillarining inflatsiyaga qo‘shgan hissasi 29%ni tashkil yetadi. Narxga ta’sir yetuvchi omillardagi o‘zgarishlar mamlakatda iste’mol narxlari indeksining 33%ga o‘sishiga turtki bo‘lmoqda. Import infilatiyasi: Import inflyatsiyasi 2022-yilning 5 oyida umumiy 11% inflyatsiyaning 4,18% ini tashkil qildi. Unda Rossiya, Xitoy, Qozog‘iston, Janubiy Koreya va Turkiya kabi asosiy savdo hamkorlarimizning ulushi 2,73 foizga yetdi. Import inflyatsiyasiga Rossiya va Xitoy eng katta hissa qoʻshgan. Bu davlatlarning Oʻzbekiston umumiy importidagi salmoqli ulushi (mos ravishda 21% va 19%) — 0,90% va 0,81%. Qozogʻiston, Janubiy Koreya va Turkiya import inflyatsiyasining taʼsiri esa umumiy import inflyatsiyasining taxminan 0,45%, 0,30% va 0,28% ini tashkil etdi. Rossiyadan inflyatsiya taʼsiri asosan sanoat tovarlari, mashina va transport uskunalarida kuzatiladi. Xuddi shunday, Xitoy import inflyatsiyasi asosan mashina va transport uskunalari, ishlab chiqarilgan mahsulotlar va kimyoviy mahsulotlarga ta’sir ko’rsatdi. Qozog’istondan import inflyatsiyasi asosan oziq-ovqat va sanoat tovarlarida kuzatildi. Janubiy Koreya va Turkiyadan import qilingan inflyatsiya asosan mashina va transport uskunalari narxlariga ta’sir ko’rsatdi. Inflyatsiya ko’rsatkichini past darajada ta’minlash makroiqtisodiy barqarorlikning muhim omili bo‘lib, bu o’z navbatida, ijtimoiy rivojlanish, investitsiya faolligini oshirish, mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga xizmat qiluvchi zarur shart-sharoitlarni yaratadi. Hozirgi zamon inflyatsiyasi nafaqat tovarlar va xizmatlarga bo`lgan baholarni muntazam o`sishi natijasida pulning sotib olish qobiliyatini pasayishi bilan bir qatorda ishlab chiqarish jarayonidagi nomutanosiblik, pul muomalasi, moliya hamda kredit sohasidagi salbiy omillar bilan tasniflanadi. Inflyatsiyaning yuzaga chiqishining asosiy sabablari bo`lib iqtisodiyot tarmoqlari, jamg`arma va iste`mol, talab va taklif, davlat daromadlari va xarajatlari, xo`jaliklarning pul massasi va unga bo`lgan talabi o`rtasidagi mutanosiblik hamda markaziy bankning kredit ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu ta`kidlab o`tgan omillar o`z mohiyatiga asosan inflyatsiyaga, uning darajasiga turlicha ta`sir etishi mumkin. Iqtisodiyotimizning jahon xo`jalik va iqtisodiy-moliyaviy tizimiga integratsiyalashuv jarayoni tobora chuqurlashib borayotganini inobatga oladigan bo`lsak, jahon moliyaviy inqirozi, avvalo uning oqibatlari bizga ham salbiy ta`sir ko`rsatayotgani haqida gapirib o`tirishning hech qanday zarurati bo`lmasa kerak, deb o`ylayman. Avvalo, inflyasiyani jilovlamasdan turib, makroiqtisodiy barqarorlikka erishish mumkin emas. Jahon tajribasini puxta o‘rganib, xalqaro ekspertlarni jalb etgan holda, monetar siyosatni takomillashtirish va narx-navo barqarorligini ta’minlash konsepsiyasini ishlab chiqishimiz zarur. Inflyasiyani keltirib chiqaruvchi asosiy omillar investitsion faollikning oshishi natijasida iqtisodiyotda vujudga keladigan yuqori talab va tartibga solinadigan narxlarning liberallashtirilishi bo‘lishi kutilmoqda. Bunda davlat korxonalarining isloh qilinishi (sh.j. xususiylashtirishi) doirasida kapital qo‘yilmalar hajmining o‘sishi investitsion faollikni rag‘batlantiruvchi asosiy omil bo‘ladi. Bunday ta`sir, avvalambor, umuman dunyo bozoridagi talab va narxlarning keskin tushib ketishida va tabiiyki, mamlakatimiz eksport qiladigan mahsulotlarning muhim turlariga nisbatan hamda eksportga yo`naltirilgan etakchi tarmoqlar va ular bilan bog`liq turdosh korxonalar faoliyatida namoyon bo`lmoqda. Bu esa, o`z navbatida, butun iqtisodiyotimizning mutanosib va samarali rivojlanishiga salbiy ta`sir ko`rsatmoqda, ko`zda tutilgan loyihalarni amalga oshirish, o`z oldimizga qo`ygan maqsadlarga erishish yo`lida ko`plab muammolarni tug`dirmoqda. Kurs ishining obyekti O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki, Statistika davlat qo`mitasi hisoblanadi. Kurs ishining predmeti mamlakatimizda yazaga kelayotgan inflyatsiya darajasi, kelib chiqish sabablari hisoblanadi. Kurs ishining mavqadi va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi O`zbekiston Respublikasida inflyatsiyaning kelib chiqishini o`rganib, uni bartaraf etish yo`llarini ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishining maqsadidan kelib chiqb quyidagilar vazifa etib belgilandi: •
• Inflyatsiyani hisoblash usullarini o`rganish; • O`zbekistonning inflyatsiya darajasini tahlil qilish; • O`zbekistonda inflyatsiyani kamaytirishning chora-tadbirlarini o`rganish. Inflyatsiya - bu tovarlar va xizmatlar baholarining o’sishi natijasida muomaladagi pul massasining ko’payishi va shuning natijasida pulning qadrsizlanishidir. P.Graud va M.Polan tomonidan amalga oshirilgan va inflyatsiyaga bag’ishlangan jiddiy ilmiy tadqiqotlardan biri bo’lib, ushbu ilmiy ish 165 mamlakatni va 1969-1999 yillarni qamrab oladi2. Mazkur tadqiqot mualliflari inflyatsiyaning miqdoriylik nazariyasi qoidalaridan biri bo’lgan - pullarning o’sish sur’ati va inflyatsiya darajasi o’rtasida to’g’ri mutanosiblik mavjud, degan qoida to’g’ri va statistik ma’lumotlarda tasdiqlanadi, degan xulosaga keldilar. Inflyatsiya sur’atlarining o’sishi bilan uning pullar taklifiga bog’liqligi yaqqolroq tarzda ko’zga tashlanib boradi. Inflyatsiyaning oqilona darajasiga ega bo’lgan mamlakatlarda korrelyatsiya koefffitsienti 0,24 ga teng bo’lgan bo’lsa, inflyatsiya darajasi yuqori bo’lgan mamlakatlarda ushbu koeffitsient 1 ga yaqinlashdi. P. Graud va M. Polanlar tomonidan inflyatsiya darajasini uch qism uch q ismga ajratgan holda – past, oqilona va yuqori darajalarga ajratgan holda, pullar taklifi va inflyatsiya sur’atlari o’rtasidagi bog’liqlikni, korrelyatsion tahlil natijalariga tayanilgan holda, asoslab berilganligi inflyatsiya va milliy valyutaning nominal almashuv kursi o’rtasidagi bog’liqlik masalasiga oydinlik kiritadi. XX asrning 70-yillariga qadar Fillips kashf etgan inflyatsiya va ishsizlik o’rtasidagi aloqadorlik xususidagi ilmiy xulosa amaliy ahamiyat kasb etdi. Ammo 1970 yilga kelib “Fillips egri chizig’i” deb ataluvchi mazkur xulosa amaliy ahamiyat kasb etmay qoldi. Inflyatsiyaning yuqori sur’atlarda o’sishi, odatda, Davlat byudjeti defitsitini moliyalashtirish bilan bog’liq. Byudjet siyosati va inflyatsiya o’rtasidagi bog’liqlik masalasi L. Katao va M. Terronzaning ilmiy ishida chuqur tadqiq qilingan3. Mazkur tadqiqotning jiddiyligi shundaki, L. Katao va M. Terronza 107 mamlakat bo’yicha 1960 yildan 2001 yilgacha bo’lgan davrda inflyatsiya va byudjet defitsiti o’rtasidagi bog’liqlik masalasini tadqiq qilganlar va bu borada mavjud bo’lgan tendentsiyalarni baholash imkonini beradigan muhim xulosalarni shakllantirganlar. Ana shunday xulosalardan biri, inflyatsiya darajasi yuqori bo’lgan mamlakatlarda Davlat byudjeti defitsitining qisqarish sur’ati bilan inflyatsiya darajasi o’rtasida bevosita bog’liqlik mavjud, degan xulosa hisoblanadi. Ushbu xulosa aniq hisob-kitoblarga asoslangan: inflyatsiyaning o’rtacha yillik darajasi 50 foizga yaqin bo’lgan mamlakatlarda Davlat byudjeti defitsitining YaIMdagi salmog’ini 1 foizli punktga qisqarishi inflyatsiyaning 8,75 foizli punktga pasayishiga olib keladi. Bunda Davlat byudjeti defitsiti va inflyatsiya o’rtasidagi sezilarli statistik bog’liqlik nafaqat yuqori inflyatsiya sharoitida, balki oqilona inflyatsiya sharoitida ham kuzatildi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, rivojlangan sanoat mamlakatlarida va inflyatsiya darajasi juda past bo’lgan mamlakatlarda Davlat byudjeti defitsiti va inflyatsiya o’rtasidagi sezilarli bog’liqlik tadqiqot jarayonida kuzatilmagan. Bu esa, L.Katao va M.Terronzalarning fikriga ko’ra, quyidagi omillar bilan izohlanadi: • hukumatga nisbatan ishonchning yuqori ekanligi; • markaziy banklar mustaqilligining institutsional jihatdan himoyalanganligi; • moliya tizimining rivojlanganligi. Iqtisodiy adabiyotda inflyatsiya va iqtisodiy o’sish o’rtasidagi aloqadorlik masalasida kesin munozarali fikrlar, xulosalar mavjud. Bir guruh iqtisodchi olimlar, shu jumladan, G.Xess va Ch.Morrislarning fikriga ko’ra, baholarning sezilarsiz darajadagi o’sishi ham iqtisodiy o’sishga salbiy ta’sir ko’rsatadi4. Ularning fikriga ko’ra, baholarning unchalik sezilarli darajada bo’lmagan o’sishi ham inflyatsiya dinamikasidagi noaniqlikni kuchaytiradi. Bu esa, o’z navbatida, tijorat banklari kreditlari foiz stavkasining o’sishiga olib keladi. Chunki kreditlarning foiz stavkasi o’zida nafaqat kutilayotgan inflyatsiyani, balki risk uchun qo’shimcha ustamani ham aks ettiradi. Natijada, mamlakatdagi iqtisodiy faollikka va aholining turmush darajasiga nisbatan kuchli salbiy ta’sir yuzaga keladi. Ikkinchi guruh iqtisodchi olimlar esa (prof. M.A. Pivovarova, A.Kudrin va boshq.) inflyatsiyaning ma’lum darajasi sharoitida iqtisodiy o’sish sur’atlari yuqori bo’lishi mumkin, deb hisoblaydilar. Masalan, prof. M. Pivovarovaning fikriga ko’ra, inflyatsiyaning uncha yuqori bo’lmagan darajasi iqtisodiy o’sishni rag’batlantiradi, bunday sharoitda antiinflyatsion siyosatni amalga oshirish ishsizlikning o’sishiga, iqtisodiyotning pasayishiga olib keladi5. Bunday sharoitda, odatda, pullar taklifi ustidan qattiq nazorat o’rnatiladi. Bazaviy inflyatsiyaga bag’ishlangan ilmiy tadqiqot ishlari majmuida G.Brover va N.Erikson tomonidan inflyatsiyaning nomonetar omillarini tadqiq qilishga bag’ishlangan ilmiy izlanish o’ziga xos o’rin tutadi. Ushbu olimlar mazkur sohada olib borgan tadqiqotlarining natijalariga asoslangan holda, inflyatsiyaning xarajatli modelini (markup theory ofinlation) yaratdilar6. Mazkur modelda inflyatsiyaning uzoq muddatli dinamikasi tadqiq qilinadi va chiqim inf lyatsiyasining asosiy omillari sifatida quyidagilar e’tirof etilgan: •
• kommunal xizmatlar tariflari; • import qilingan xom-ashyo va butlovchi qismlarning baholari. Ish haqi omilini oladigan bo’lsak, ish haqining oshishi natijasida baholarning sezilarli darajada o’sishi yuz berishi mumkin. Xalqaro amaliyotdan ma’lumki, agar ish haqi doimiy tarzda oshirib borilsa, u holda, korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlarining umumiy darajasi oshadi. Bu esa, o’z navbatida, korxonalarni baholarni oshirishga majbur qiladi. Aks holda, korxonalar foydasining miqdori kamayib ketadi. Bunday sharoitda “ish haqi-baholar” spiralining harakatiga barham berish uchun mehnat unumdorligining o’sish sur’atini o’rtacha ish haqining o’sish sur’atidan yuqori bo’lishini ta’minlash zarur. Agarda mehnat unumdorligini oshirishga muvaffaq bo’linmasa yoki uning pasayishi yuz bersa, u holda, ish haqi o’sishining baholar darajasiga nisbatan ta’siri kuchayadi. Pullar taklifining inflyatsiyaga ta’siri isbotlangan bo’lsada, inflyatsiyani yuzaga keltiruvchi barcha omillar monetar mazmunga ega emas va binobarin, Markaziy bankning nazorati doirasidan tashqaridadir. Lekin mazkur nomonetar omillar o’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida inflyatsiyaning o’sish sur’atlariga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli, pul-kredit siyosatining strategiyasini ishlab chiqishda bazaviy inflyatsiyaga, ya’ni inflyatsiyaning uzoq muddatli davriy oraliqlardagi o’zgarishiga alohida e’tibor qaratiladi. Bu esa, Markaziy bankning inflyatsiyani jilovlashdagi rolini aniqroq baholash imkonini beradi. Iqtisodiy adabiyotlarda bazaviy inflyatsiyaga bag’ishlangan ko’plab ilmiy izlanishlar mavjud bo’lsada, inflyatsiyaning bazaviy darajasi xususida yakdil xulosa mavjud emas. Shunday bo’lsada, ko’pchilik iqtisodchi olimlar tomonidan bazaviy inflyatsiya inflyatsion jarayonning uzoq muddatli tendentsiyalari sifatida e’tirof etilgan7. Xulosa qilib aytganda, bazaviy inflyatsiya – bu nomonetar inflyatsiya bo’lib, iste’mol baholarining o’zgarishi shaklida namoyon bo’ladi va uni formula tarzida quyidagicha ifodalash mumkin: Bazaviy inflyatsiya = Iste’mol baholari indeksining o’zgarishi - Inflyatsion shoklar 2. Inflyatsiya tushunchasi va uning iqtisodiy mazmun mohiyati Inflyatsion shok deganda, tovarlar va xizmatlar bahosining inflyatsion kutish ta’sirida qisqa muddatli davriy oraliqlarda keskin ko’tarilishi nazarda tutilmoqda. O’tish iqtisodiyoti mamlakatlarining ko’pchiligida naqd pul muomalasining milliy valyuta kursining barqarorligiga ta’siri muammosi mavjud. Buning asosiy sabablari sifatida plastik kartochkalar va pullik cheklarga asoslangan to’lov tizimining rivojlanmaganligi, iste’mol baholari indeksi, aholining pullik daromadlari, chakana savdo aylanmasining o’sayotganligi, Markaziy banklarning zaxira-vakillik tizimining mo’’tadil tarzda ishlamayotganligi kabi sabablarni ko’rsatish mumkin. Mazkur sabablar bir qator iqtisodchi olimlarning ilmiy izlanishlarida, jumladan, A.Kudrinning ilmiy ishlarida asoslab berilgan8. Inflyatsiya XVIII asrning o`rtalarida muomalaga ta`minlanmagan juda ko`p miqdorda pul chiqarishi natijasida pul tizimidagi inqiroz holat asosida yuzaga chiqqan. Inflyatsiya (lotincha «inflation» so`zidan olingan va shishish, ko`pchish, ko`tarilish ma`nosini anglatadi) o`z mohiyatiga asosan pulning qadrsizlanishi, tovar va xizmatlarga bo`lgan baholarning muntazam ravishda oshib borishi jarayonini anglatadi. Shuni ta`kidlash lozimki, rivojlangan mamlakatlar tajribasi inflyatsiya nisbatan me`yor darajasidagi pul massasi holatida ham yuzaga chiqishi mumkin. Hozirgi zamon inflyatsiyasi nafaqat tovarlar va xizmatlarga bo`lgan baholarni muntazam o`sishi natijasida pulning sotib olish qobiliyatini pasayishi bilan bir qatorda ishlab chiqarish jarayonidagi nomutanosiblik, pul muomalasi, moliya hamda kredit sohasidagi salbiy omillar bilan tasniflanadi. Inflyatsiyaning yuzaga chiqishining asosiy sabablari bo`lib iqtisodiyot tarmoqlari, jamg`arma va iste`mol, talab va taklif, davlat daromadlari va xarajatlari, xo`jaliklarning pul massasi va unga bo`lgan talabi o`rtasidagi mutanosiblik hamda mda m arkaziy bankning kredit ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu ta`kidlab o`tgan omillar o`z mohiyatiga asosan inflyatsiyaga, uning darajasiga turlicha ta`sir etishi mumkin. Xalqaro amaliyotda inflyatsiyaning narxlarini o`sishi, ya`ni pullarning miqdori o`sishi jixatidan asosan uch shaklini ajratiladi9: 1. Sokin (polzuchaya, umerennaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda mavjud bo`lib, ushbu holatda mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-navolar yiliga o`rtacha 3% dan 10% gacha oshishi mumkin. Bu mamlakatlarda muomaladagi pul massasi saqlanib turadi va milliy pul birligining xarid qilish qobiliyati saqlanib turadi. 2. Shiddatli (galopiruyuhaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy rivojlanayotgan mamlakatlarda mavjud bo`lib, ushbu holatda mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-navolar yiliga o`rtacha 10% dan 100% gacha ba`zi holatlarda 200% gacha oshishi mumukin. Buning natijasida muomaladagi pul massasi ko`payadi va milliy pul birliginng xarid qilish qobiliyati tushadi. Mamlakat aholisi o`rtasida pulning moddiylashtirish, ya`ni milliy pul birligini jamg`arishi emas, balki oltin, ko`chmas mulk holatida jamg`arishi jarayoni kuchayadi. 3. Jilovlanmagan (giperinflyatsiya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya holatida mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-navolar yiliga 1000% dan ortiq yoki oyiga 100% dan ortiq darajada oshadi. Ushbu holatda milliy iqtisodiyotda inqiroz yuzaga chiqadi. Buning natijasida ishlab chiqarish va bozor boshqaruvsiz faoliyat ko`rsataditi, narx-navo va ish haqi o`rtasidagi farq ortadi. Mamlakat aholisi qo`lidagi qog`oz pullarga tovarlar sotib oladi. Bu holat esa muomalada tovar massasi bilan tovar va xizmatlar bilan ta`minlanmagn ortiqcha qog`oz pullarni to`lib-toshishiga olib keladi. Xalqaro amaliyotda iqtisodchi olimlar inflyatsiyaning yuzaga chiqadigan omillar asosan ikki guruhga: ichki va tashqi omillarga ajratadilar. Biz ushbu omillarning mohiyatini yoritishga xarakat qilamiz. 1. Ichki omillarni mohiyatiga asosan pullik (monetar) va pulsiz omillarga ajratish mumkin. Pullik omillarga davlat moliyasining inqirozi, byudjetning taqchilligini mavjudligi, davlat qarzdorligini ortishi, pul emissiyasi, krdit dastaklarining aylanishini ko`payishi, pul aylanmasining tezligi va boshqalar kiradi. Pulsiz omillarga milliy iqtisodiyot tarmoqlari o`rtasidagi nomutanosiblik, tarmoqlar iqtisodiy rivojlanishdagi bir maromsiz daraja, ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish sohalarida monopoliyaning (oligopoliya) mavjudligi, narx shakllntirishdagi davlat monopoliyasi, markaziy bankning kredit ekspansiya va boshqa omillarni kiritish mumkin; 2. Tashqi omillar o`z mohiyatiga asosan biron aniq davlat rivojlanishiga ta`sir etadigan dunyoda amalga oshayotgan jarayonlarni aks etadi. Ushbu omillarga dune mamlakatlarda yuzaga chiqadigan soha inqirozlari hisoblanadigan xom-ashyo, energetika, neft`, valyuta inqirozlarni kiritish mumkin. Ushbu omillardan tashqarii biron-bir davlatning boshqa davlatlarga nisbatan olib boradigan davlat miqiyosidagi valyuta siyosatini, yashirin holatda valyuta, oltinni eksportini amalga oshirilishini ham kiritish mumkin. Biz quyidagi chizmada inflyatsiyani yuzaga chiqish shakllarini tahlil etamiz. Ushbu chizma tahlilidan ko`rinib turibdiki, inflyatsiya asosan uch yo`nalishda yuzaga chiqadi. Birinchi yo`nalishda maxsulotlar, ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narxlarni asossiz ravishda o`sib ketishi tufayli pul qadrsizlana boshlaydi. Buning natijasida milliy valyutaning xarid qilish qobiliyati tushib ketadi. Ikkinchi yo`nalishda, xorijiy valyutalarga nisbatan milliy valyutanign kursi pasayib ketadi. Buning natijasida xo`jalik yurituvchi sub`ektlar va mamlakat aholisi erkin muomaladagi xorijiy valyutalari (AQSh dollari, evro, shveytsariya franki vaboshqalarni) jamg`ara boshlaydi. Uchinchi yo`nalishda oltinga bo`lgan milliy pul birligida ifodalangan narx ko`tarilib ketadi. Buning natijasida mamlakat aholisi o`rtasida oltinning to`planib qolishi, ya`ni tezavratsiya amalga oshadi. Xalqaro amaliyotda inflyatsiyaning narxlarini o`sishi, ya`ni pullarning miqdori o`sishi jixatidan asosan uch shaklini ajratiladi: Sokin (polzuchaya, umerennaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda mavjud bo`lib, ushbu holatda mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-navolar yiliga o`rtacha 3% dan 10% gacha oshishi mumkin. Bu mamlakatlarda muomaladagi pul massasi saqlanib turadi va milliy pul birligining xarid qilish qobiliyati saqlanib turadi. Inflyatsiya yuzaga chiqish shakllari Mahsulotlar va xizmatlarga narxni o`sishi natijasida pulning qadrsizlanishi Milliy pul birligining xarid qilish qobiliyatini pasayishi Milliy pul birligining xorijiy valyutaga nisbatan kursini tushishi Aholi va xo`jalik sub`ektlarida xorijiy valyutaning jamg`arilishi Oltin va xorijiy valyutaning milliy valyutadagi narxini ko`tarilishi Mamlakat aholisida oltinning to`planishi (tezavratsiya) Shiddatli (galopiruyuhaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy rivojlanayotgan mamlakatlarda mavjud bo`lib, ushbu holatda mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-navolar yiliga o`rtacha 10% dan 100% gacha ba`zi holatlarda 200% gacha oshishi mumukin. Buning natijasida muomaladagi pul massasi ko`payadi va milliy pul birliginng xarid qilish qobiliyati tushadi. Mamlakat aholisi o`rtasida pulning moddiylashtirish, ya`ni milliy pul birligini jamg`arishi emas, balki oltin, ko`chmas mulk holatida jamg`arishi jarayoni kuchayadi. Jilovlanmagan (giperinflyatsiya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya holatida mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx- navolar yiliga 1000% dan ortiq yoki oyiga 100% dan ortiq darajada oshadi. Ushbu holatda milliy iqtisodiyotda inqiroz yuzaga chiqadi. Buning natijasida ishlab chiqarish va bozor boshqaruvsiz faoliyat ko`rsataditi, narx-navo va ish haqi o`rtasidagi farq ortadi. Mamlakat aholisi qo`lidagi qog`oz pullarga tovarlar sotib oladi. Bu holat esa muomalada tovar massasi bilan tovar va xizmatlar bilan ta`minlanmagn ortiqcha qog`oz pullarni to`lib-toshishiga olib keladi. Yuqorida ta`kidlab o`tganimizdek, inflyatsiyaning asosiy sababi odatda bir emas, balki bir nechta bo`lib o`zaro mahkam bog`langan bo`ladi va narx-navoning ko`tarilib borishi bilangina namoyon bo`lib qolmaydi, balki narx-navoni boshqarilishiga ham bog`liq bo`ladi. Ushbu jixatdan quyidagi inflyatsiya shakllari ajratiladi: Oshkora inflyatsiya. Talab tomoniga qaragan makroiqtisodiy tengsizlik doimiy ravishda narx-navoning ko`tarilib borishi bilan ifodalanadigan bo`lsa, bunday inflyatsiya oshkora inflyatsiya deb ataladi. Oshkora inflyatsiya bozor mexanizmini buzmaydi: narx-navo ba`zi bozorlarda ko`tarilishi bilan bir vaqtda boshqa bozorlarda pasayib borishi mumkin. Buning asosiy sababi shundan iboratki, bozor mexanizmlari o`z ta`sirini davom ettirib, milliy iqtisodiyotga baholar to`g`risidagi ma`lumotlarni oshkora etkazib turadi, investitsiyalarni ilgari surib, ishlab chiqarishning kengayishi bilan taklifni rag`batlntirib boradi. Yashirin inflyatsiya. Inflyatsiyaning ushbu turi shunday ko`rinishda bo`ladiki, bunday holatda ba`zi bir iste`mol mahsulotlariga narx-navo ma`muriy tarzda davlat tomonidan o`rnatiladi va tartibga solib turiladi. Bundan asosiy maqsad, davlat tomonidan ba`zi mahsulotlarga narx-navoni «ijtimoiy past» darajada belgilaydi. Yashirin inflyatsiya sharoitida narx-navoning keskin o`sishi kuzatilmasligi mumkin. Lekin milliy pul birligining qadrsizlanishi, mahsulotlar aholi pul mablag`lariga kerakli mahsulotlarni harid qilib bo`lmasligi holatlari paydo bo`ladi. Iqtisodiyotda yashirin inflyatsiya yuzaga chiqqanda mahsulotlarning narx- navosi hamda aholini daromadlarini o`sishi vaqtincha to`xtatiladi. Yashirin inflyatsiyani vujudga kelishini asosiy sabablaridan biri bu narxlar ustidan ma`muriy nazorat o`rnatishdir. Buning natijasi uning natijasida bozor mexanizmi deformatsiyalanadi. Uning qaysi darajada va o`zgarganligi darajasi va davomiyligi davlat tomonidan olib boriladigan siyosatga hamda tartibga solish shakliga bevosita bog`liq bo`ladi. Ushbu inflyatsiyaning salbiy tomoni shundan iboratki, inflyatsiya davrida ishsizlik darajasi oshadi, chunki ishlab chiqarish rivojlanmaydi. Xorijiy va milliy iqtisodiy nazariyaning qarashlariga asosan milliy iqtisodiyotning balansini buzilishi va uning oqibatida inflyatsiyaning yuzaga chiqishining quyidagi o`rtta omillari mavjud: • qog`oz pullarning emissiya qilishda va tashqi savdoda davlatning mutloq monopoliyasi; • hozirgi zamon davlat funktsiyalarini bajarish uchun davlat xarajatlarini ortishi; • kasaba uyushmalari tomonidan byudjet muassasalari ishchi-xodimlarining ish haqlarini oshirish bo`yicha faoliyati; • iqtisodiyotda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish, xizmatlar ko`rsatish sohasida ayrim xo`jalik sub`ektlarining monopoliya (oligopoliya) holatining mavjudligi. Biz yuqorida ta`kidlab o`tgan omillar nafaqat o`zaro bog`liq, balki ular talab va takliflarning o`sishi yoki pasayishiga turlicha ta`sir ko`rsatadi. Xorijiy amaliyotda inflyatsiyaning yuzaga chiqishini usullariga asosan quyidagi turlarga ajraniladi: taklif inflyatsiyasi, talab inflyatsiyasi, xarajatlar inflyatsiyasi, kredit inflyatsiyasi, import bilan bog`liq inflyatsiyasi, kutilayotgan inflyatsiyasi. Taklif inflyatsiyasida ishlab chiqarish xarajatlarini oshishi natijasida mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx- navoning o`sishi yuzaga chiqadi. Ushbu inflyatsiya turida monopol holatdagi korxonalar tomonidan ishlab chiqarishda asosiy vositalarni modernizatsiya qilish bilan bir vaqtda ulardan to`liq foydalanmaslik natijasida xarajatlar ortadi. Buning natijasida barcha ishlab chiqarish xarajatlari nisbatan kam chiqarilgan maxsulotlarning narx-navosini o`sishi amalga oshiriladi. Talab inflyatsiyasi. Inflyatsiyaning ushbu turi mamlakat aholisi va xo`jalik sub`ektlarning daromadlari haqiqiy ishlab chiqarilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar hamda ko`rsatilgan xizmatlar miqdoridan tez o`sadi. Odatda, talab inflyatsiya aholining to`liq ish bilan ta`minlangan holatda yuzaga chiqadi. Aholining daromadlarinig tez sur`atda o`sishi natijasida mahsulotlarga, bajarilgan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlari bo`lgan narx-navo oshadi. Bunday holatda talabnig har qanday o`sishi narx-navoning o`sishiga olib keladi. Kredit inflyatsiyasi. Ushbu inflyatsiya turi mamakat markaziy, ba`zi mamlakatlarda milliy banklari tomonidan olib boriladigan kredit ekspansiyasi natijasida yuzaga chiqadi. Markaziy bank tijorat binklari uchun. Yuqori darajadagi qayta moliyalashtirish stavkasining o`rnatilishi natijasida xo`jalik sub`ektlariga beriladigan kredit qimmatlashadi. Xo`jalik sub`ektlari olingan kredit va u bo`yicha foizlarni o`zlari ishlab chiqaradigan mahsulot tannarxiga kiritadi hamda ushbu holat mahsulotlar narx-navosini ko`tarilishiga sabab bo`ladi. Import bilan bog`liq inflyatsiya. Inflyatsiyaning ushbu turi aniq olingan mamlakatga tashqi omillar asosida yuzaga chiqadi. Ushbu holatda import qilinadigan mahsulotlarga bo`lgan narx-navoning ko`tarilishi natijasida ba`zi mahsulotlarga bo`lgan narx-navolar zanjir tarzida ko`tarilishi mumkin. Kutilayotgan inflyatsiya. Inflyatsiyaning ushbu turida davlat tomonidan olib borilayotgan pul-kredit va byudjet siyosati natijasida joriy yil uchun inflyatsiyaning tahliliy darajasi belgilanadi va u daraja tartibga solib turiladi. 3. Inflyatsiyani hisoblash usullari Hozirgi vaqtda inflyatsiya tabiatini o`rganishda iqtisodchi olimlar uning monetar sabablarini, ya`ni tovar masasiga nisbatan pul massasining xajmini o`zgarishini asosi qilib ko`rsatadilar. Inflyatsiya bilan olib boriladigan faoliyatda uning darajasini o`lash uchun dastak lozim bo`ladi. Ushbu dastak bo`lib baholar indeksi hisoblanadi. Baholar indeksi joriy umumiy iste`mol narxlarining bazis davridan narxlarga nisbatan o`sishi (pasayishi) bilan aniqlanadi. Ushbu indeksni aniqlashda mamlakat fuqorolarin ing iste`mol savatiga kiritilgan mahsulotlar v xizmatlarning chakana narxlaridan foydalanadilar. Ushbu formula quyidagicha hisoblanadi: PKt IPTs = ------------ x 100 % PKb Bu erda: IPTs – iste`mol narxlarining indeksi; PKt - iste`mol savatining joriy narxi; Pkb - iste`mol savatining bazis narxi. Inflyatsiya darajasining o`sishini bir bahosini o`sishi bilan aniqlash mumkin. Masalan 1 litr benzinning bazis davridagi narxi 500 so`m bo`lgan va uning joriy davrdagi narxi 585 so`mga teng. Demak, biz kuzatgan davr ichida 1 litr benzinning narxi 117 % ga ortgan. 585 so`m 1 litr benzin = --------------- x 100 % = 117 % 500 so`m Baholar indeksidan tashqari inflyatsiyani boshqarishda yalpi ichki mahsulot indeksi ko`rstakichidan foydalaniladi. Yalpi ichki mahsulot – bu ma`lum bir davr mobaynida, odatda bir yilda mamlakatda ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko`rsatilgan xizmatlarning umumiy miqdorining puldagi ifodasidir. Yalpi ichki mahsulot baholar indeksini umumiy darajasini o`lchash uchun deflyatordan foydalaniladi. Deflyator yordamida aniq bir muddatdagi haqiqiy ish haqi darajasini aniqlash mumkin. Xalqaro amaliyotda inflyatsiyaning mohiyatini o`rganish va uni oqilona boshqarish bo`yicha turli nazariyalar mavjud. ulardan biri bo`lib Angliyalik taniqli iqtisodchi olim Djon Meynard Keyns yaratgan nazariya hisoblanadi. Dj.M.Keyns bozor iqtisodiyoti faoliyatiga davlat tomonidan aralashuvini bilvosita dastakini ishlab chiqdi. Ushbu dastak yordamida davlat tomonidan faol moliya siyosati olib borish, talabni rag`batlantirish va ommaviy ishsizlikni pasaytirishni amalga oshirishi imkoniyatiga ega bo`ladi. Keyns tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy mexanizm quyidagi asosiy nizomlardan iborat: 1. mamlakat aholisining ish bilan ta`minlanganligi darajasi ishlab chiqarish xajmi bilan aniqlanadi; 2. umumiy talab taklifga to`g`ri kelmaydi, chunki ma`lum pul mablag`lari jamg`arishga sarflanadi; 3. ishlab chiqarishning xajmi oqilona talab darajasidagi tadbirkorlikka asosan aniqlanadi; 4. investitsiyalar va jamg`armalar barobarligi holatidagi investitsiya hamda jamg`arma aktlari mustaqil faoliyat ko`rsatadi. Dj. Keynsning asosiy fikri quyidagilardan iborat: qo`shimcha pul emissiyasi aholining to`lovga qobiliyatlilik talabini oshiradi. Buning natijasida tovarlar va xizmatlarni ko`payishi uchun asos yuzaga keladi. Ishlab chiqaruvchilar tomonidan xaridorlarning pullarini olish maqsadida ishlab chiqarish hajmini ko`paytiradilar va muomaladagi ortiqcha pul emissiyasi massasini mahsulotlar va xizmatlar bilan to`ldiradilar. Xalqaro amaliyotda Dj. Keyns tomonidan ilgari surilgan nazariya «tartibga solinib turiladigan inflyatsiya» nomini olgan. O`tgan asrning 60 yillarida inflyatsiya nazariyasining yangi maktabiga asos solindi. Ushbu maktabga AQShlik mashxur iqtisodchi, Nobel` mukofatining laureati, «Chikago iqtisodiy maktabi»11ning boshlig`i Milton Fridmen asos soldi. Xalqaro amaliyotda ushbu maktab «monetarizm» deb nomlanadi. Monetarizm maktabining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat: 1. «Pullar ahamiyatga egadir», ya`ni kredit – pul sohasidagi o`zgarishlar mamlakat iqtisodiyotining umumiy holatiga hal qiluvchi ta`sir ko`rsatadi; 2) Mamlakat Markaziy banki iqtisodiyotdagi xo`jalik holatidan qat`iy nazar pul massasining barqaror o`sishini ta`minlab turishi lozim. M. Fridmenning asosiy g`oyasi quyidagilardan iborat: mamlakat ig`tisodiyotining rivojlanish darajasi davlat byudjetining holati, ishsizlik darajasi va boshqa makroekonomik ko`rsatqichlardan qat`iy nazar davlatning pul siyosatidagi asosiy vazifasi o`rtacha 3-5 % ga oshirishi lozim. Ushbu g`oya Dj. Keyns g`oyasiga qarama-qarshidir. Dj. Keyns pul massasini o`sishidagi cheklovlar va talabni oldinga surgan bo`lsa, M. Fridmen esa taklif va pul massasining doimiy o`sishini oldinga surgan. Monetarizm maktabi tarafdorlari inflyatsiyaga qarshi quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirishni qo`llab-quvvatlaydilar: - tadbirkorlikning to`g`ridan-to`g`ri rag`batlantirish (foydaga investitsiya qilingan qismidan soliqlarni pasaytirish); - davlat xarajatlarini qisqartirish; - investitsiyaga yo`naltirilgan jamg`armalarning o`sishini rag`batlantirish (mamlakat aholisining jamg`armalarini tijorat banklariga va qimmatli qog`ozlarga joylashtirish). O`z mohiyatiga asosan monetaristik siyosat qat`iy siyosat bo`lib, uni amalga oshirishda qattiqlik va turli demogogiyaga nisbatan befarqlikni talab etadi. Shuni ta`kidlash lozimki, Dj. Keyns va M. Fridmen yaratgan nazariyalari inflyatsiya bilan oqilona kurash olib borishda mutloq to`liq javob bermaydi. Har ikkala nazariya o`zining ijobiy tomonlari bilan bir qatorda salbiy tomonlarga ham egadir. Iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarning tajribasi shundan dalolat bermoqdagi inflyatsiya qaysi shakl va turda yuzaga chiqmasin, u doimo ishsizlik muammosini hal etishlari, ularning o`zaro bog`liqligini chuqur tahlil etgan avstraliyalik iqtisodchi olim A. Fillips grafiklar yordamida inflyatsiya va ishsizlik haqiqatda ular o`rtasida teskari aloqa mavjudligini isbotlaydi. Uning fikricha aniq olingan mamlakatda aholi o`rtasida ishsizlik darajasi past darajada bo`ladi. O`z vaqtida uning aksi inflyatsiya darajasi yuqori bo`lgan holatda, ishsizlik darajasi past bo`ladi. Biz buni quyidagi grafikda ko`rishimiz mumkin. A. Fillipsning fikricha, inflyatsiya darajasi yuqori darajadagi mamlakatlarda haqiqiy ish haqi qiymati tushib boradi. Odatda inflyatsiyani ikki xilga talab inflyatsiyasi va taklif inflyatsiyasiga ajratiladi. Talab inflyatsiyasi - bu iqtisodiyotda talab keskin oshib ketishi va uni ishlab chiqarishning real hajmi bilan qondirish mumkin bo’lmay qolgan sharoitlarda kelib chiqadi. Ya’ni, to’liq bandlilikka yaqin sharoitda iqtisodiyotning ishlab chiqarish imkoniyatlari o’sib borayotgan yalpi talabni qondirolmaydi. Ortiqcha talab esa real tovarlar narxining ko’payishiga iqtisodiy bosim beradi va talab inflyatsiyasi kelib chiqadi. Yoki, oddiy so’zlar bilan aytganda, «xaddan ziyod pullar haddan kam tovarlarni ovlaydi». Talab inflyatsiyasini keltirib chiqaruvchi asosiy sabablar aholining ish bilan to’liq bandligi va ish haqining oshib borishi hisoblanadi. Demak, inflyatsiya talab, taklif, ish bilan bandlik, narx, ishlab chiqarish sur’atlari kabi ko’pgina omillarga bog’liq. Markaziy bank hisob-kitoblariga ko‘ra inflyatsiyaning eng yuqori darajasi joriy yilning ikkinchi choragida kuzatilishi mumkin. Ayni vaqtda, 2020 yilning ikkinchi yarmida tariflar o‘sishining inflyatsiyaga ta’siri pasayib boradi va yil oxirida inflyatsiya darajasi prognoz koridorining yuqori chegarasiga yaqinlashadi. O‘tgan yillardagi inflyatsiya xususiyatining tahlili shuni ko‘rsatadiki, davlat tomonidan tartibga solinadigan tovarlar va xizmatlar narxlarining muntazam tizimli ravishda oshirib kelinishi inflyatsiyaning asosiy omillaridan bo‘lgan. Ta’kidlash joizki, ushbu sohalarda narxlar shakllanishining bozor tamoyillarini joriy qilishni kechiktirish keyinchalik ham narxlarni har yil oshirib borishni talab qiladi. Bu, o‘z navbatida, qo‘shimcha inflyatsion bosimni yaratishda davom etadi va 2023 yilga kelib inflyatsiya bo‘yicha maqsadli ko‘rsatkichga – targetga erishishni qiyinlashtiradi. Narxlarning o‘zgartirishni bir bosqichda amaga oshirish orqali bozor tamoyillarini joriy etilishi inflyatsiyaga ma’lum darajada qisqa muddatli ta’sir ko‘rsatishi mumkin, biroq bu, o‘z navbatida, ishlab chiqarish jarayonlarini rivojlantirish yo‘lidagi muammolarni bartaraf etishga, respublika hududlarida energiya resurslaridan foydalanish imkoniyatlarining kengayishiga hamda tovarlar va xizmatlar taklifi hajmining ko‘payishiga xizmat qiladi.
Kelajakdagi prognoz: O'zbekistonda inflyatsiyaning kelajakdagi prognozi va har qanday mumkin bo'lgan muammolar yoki imkoniyatlar 1.Inflyatsiyaning turlari va kelib chiqish sabablari. Inflyatsiya va inflyatsion kutilmalar. 2020 yilning fevral oyida yillik inflyatsiya yanvar oyiga (14,3 foiz) nisbatan 0,8 foiz bandga va 2019 yilning dekabr (15,2 foiz) oyiga nisbatan 1,7 foiz bandga pasayib, 13,5 foizni tashkil qildi. 2020 yil fevralda bazaviy inflyatsiya 2019 yil dekabrga nisbatan solishtirganda 1,4 foiz bandga pasayib, 12,5 foizlik darajagacha tushdi. Inflyatsiya darajasining pasayishiga, birinchi navbatda, fundamental omillar, jumladan, iqtisodiyotni kreditlash hajmi va byudjet xarajatlarining o‘sish sur’atlarining sekinlashuvi, shuningdek, 2019 yilda yuzaga kelgan bir martalik omillar (o‘tgan yil yanvar oyida QQSga tortiladigan bazaning kengayishi, avgust oyida milliy valyuta kursining devalvatsiyasi hamda energiya resurslari narxining oshishi, oktabr oyida un va non narxining erkinlashtirilishi) ta’sirining qisqarishi sabab bo‘ldi. Mavsumiy tebranishlarning ta’sirining kamayishi joriy yilning yanvar-fevral oylarida oziq-ovqat mahsulotlari narxlarining barqaror bo‘lishiga xizmat qildi va ushbu guruh narxlarining o‘sishi 2,4 foiznitashkil qildi (2019 yilning yanvar-fevral oylarida 4,9 foiz). Saqlash infratuzulmasining kengayishi va issiqxonalar tarmog‘ining rivojlanishi hisobiga qish oylarida meva va sabzavotlar narxining keskin oshishi kuzatilmadi. Xususan, 2019 yilning yanvar-fevral oylarida mevalar 15,6 foizga, sabzavotlar 13,8 foizga oshgan bo‘lsa, joriy yilda narxlar o‘sishi qariyb ikki barobarga pasayib, mos ravishda 7,7 foiz va 6,3 foizni tashkil qildi. 2020 yilning yanvar-fevral oylarida iqtisodiyotga ajratilgan kreditlarning o‘sish sur’ati 2019 yilning mos davriga (6,0 foiz) nisbatan 3,5 foiz bandga pasayib 2,5 foizni tashkil etdi. Kredit portfeli umumiy o‘sish sur’atining pasayishiga qaramasdan bozorning turli segmentlarida kreditlarning o‘sish dinamikasi turlicha bo‘ldi. Jismoniy shaxslarning milliy valyutadagi iste’mol va ipoteka kreditlari segmentida yuqori o‘sish sur’ati (5,2 foiz) kuzatildi (umumiy kredit portfeli o‘sishining 38 foizini tashkil qildi). Ushbu kreditlar bo‘yicha foiz stavkalarning nisbatan yuqori bo‘lishiga qaramasdan, ularga bo‘lgan talabning yuqoriligi quyidagilar bilan izohlanadi: iste’mol kreditlar bozori nisbatan yangi bo‘lganligi uchun uzoq yillar davomida yig‘ilib qolgan yuqori talab; iste’molchilar moliyaviy savodxonlik darajasining yuqori emasligi; eng asosiysi, mamlakatda bir necha yillar davomida yuqori inflyatsiya kuzatilganligi sababli, iqtisodiyotda yuqori foiz xarajatlarini qaytarishning qiyin bo‘lmasligi to‘g‘risidagi fikrlarning saqlanib qolishi. Xorijiy valyutadagi kreditlar foiz stavkalarining nisbatan past ekanligi ushbu kreditlar hajmining 3,4foizga oshishiga sabab bo‘ldi. Byudjet xarajatlari va iqtisodiyotni kreditlash hajmini qisqartirish bo‘yicha amalga oshirilgan choralar muayyan darajada importga bo‘lgan talabning muvozanatlashuviga olib keldi. Xususan, 2020 yilning yanvar oyida importning yillik o‘sish sur’ati 23 foizgacha (2019 yilning yanvar oyida 43 foiz, fevral oyida 40 foiz) sekishlandi. Noaniqlik va xatarlar. Jahon iqtisodiyotida koronavirus tarqalishi bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy muammolar O‘zbekiston iqtisodiyotiga ham muayyan darajada ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bunda ta’sir ko‘lami jahon iqtisodiyotidagi xatarlarning davomiyligi bilan baholanadi. Iste’mol savatchasida sezilarli ulushga ega bo‘lgan Xitoydan import qilinadigan ayrim tovarlar hajmining qisqarishi ichki bozorda narxlarga ma’lum bosimni yuzaga keltirishi mumkin. Ichki narxlar darajasiga “koronavirus” ta’sirining bir martalik qisqa muddatli bo‘lishi kutilmoqda. Shu bilan birga, Xitoydan import qilinadigan tovarlar bo‘yicha qoplanmagan talab ichki ishlab chiqarishning kengayishi va boshqa davlatlardan yangi import yo‘nalishlarining yo‘lga qo‘yilishi orqali qoplanadi va natijada o‘rta muddatli istiqbolda narxlar barqarorlashadi. Ichki bozorda go‘sht va go‘sht mahsulotlariga bo‘lgan talabning sezilarli oshishiga nisbatan taklif hajmining nomuvofiq o‘sishi narxlarga ma’lum darajada bosim yaratadi. Chorvachilik sohasini tubdan rivojlantirish va bu uchun zarur bo‘lgan ozuqa bazasini shakllantirish orqali ichki bozorni uzluksiz go‘sht mahsulotlari bilan ta’minlash, ma’lum bir vaqtni talab qiladi. Shu bilan birga, boshqa davlatlardan (Belarus, Ukraina, Qozog‘iston, Qirg‘izston) go‘sht importining yetarli darajada emasligi, shuningdek, go‘sht importi narxining oshishi o‘rta muddatli istiqbolda go‘sht narxiga ta’sir ko‘rsatadi. Yana bir bor ta’kidlash lozimki, transport infratuzilmasini, bozorlarda raqobatni rivojlantirish, iqtisodiyot tarmoqlarini uzluksiz gaz va elektr energiya bilan ta’minlash sohalarida zaruriy tarkibiy islohotlarni amalga oshirish inflyatsiya darajasi barqaror pasayishining asosiy omillaridan hisoblanadi. Inflyatsiya prognozi. 2020 yilning yanvar-fevral oylarida inflyatsiyaning pasayib boruvchi tendensiyasi kreditlarning yuqori o‘sishni oldini olish va fiskal intizomning kuchaytirilishi orqali iqtisodiyotda inflyatsiya bosimini va inflyatsiyaga nomonetar omillar ta’sirini pasaytirish, xususan tartibga solinadigan energiya resurslari narxlarini erkinlashtirish jarayonini kelgusi yillarga qoldirmasdan amalga oshirish mumkinligini ko‘rsatdi. Bunda, inflyatsiya darajasini prognoz doirasida ushlab turish quyidagilar omillar hisobiga ta’minlanadi: umumiy fiskal balans taqchillik, O‘TTJ daromad va xarajatlari muvozanatlashuvini ta’minlagan holda, 2020 yilda tasdiqlangan parametrlarga (YaIMga nisbatan 2,7 foiz) to‘liq mos bo‘lishini ta’minlash; banklar kredit portfelining mo‘tadil o‘sish sur’ati, ya’ni YaIMning nominal hajmi o‘sish sur’atidan oshmaydigan (25 foiz atrofida) darajada bo‘lishi hamda kelgusi davrda kredit bozorida segmentlashuv darajasining pasayishi bilan pul-kredit siyosatining joriy sharoitini saqlab qolish; tashqi qarzning muvozanatli o‘sishi, xususan, xorijiy valyutadagi kreditlar o‘sishi va iqtisodiyotdagi qarz yukining muvozanatlashuvi hamda dollarizatsiya darajasining pasayishi. 2022-yilda O‘zbekistonda inflyatsiya darajasi 12,3%ni tashkil etdi. Bu haqda Davlat statistika qo‘mitasining matbuot xizmati xabar berdi Xususan, iste’mol narxlari indeksi Markaziy bank tomonidan prognoz qilingan 12−12,5%ga mos keladi. Bunga mavjud inflyatsion jarayonlar, pul-kredit sharoitlari, import inflyatsiyasi ta’sirining saqlanib qolishi va yuqori noaniqliklar sharoiti ta’sir qilishi ta’kidlangandi. O‘tgan yilning dekabr oyida iste’mol sektoridagi tovarlar va xizmatlar o‘rtacha 1,2%ga oshdi. Bu ko‘rsatkich 2021-yilning dekabr oyida ham mos raqamlarni qayd etilgan Taqqoslash uchun, 2020-yilning dekabr oyida bu ko‘rsatkich 1,5%ni, 2019-yil dekabrida 1,6%ni tashkil qilgan. O‘tgan yilning dekabr oyida narxlar va tariflar o‘sishida yetakchi o‘rinlarni oziq-ovqat mahsulotlari egalladi hamda ularning narxlari o‘rtacha 1,7%ga oshdi. Shuningdek, nooziq-ovqat tovarlari narxlari 0,8%ga va aholiga pullik xizmatlar ko‘rsatish 1,1%ga oshgan. Yil boshida iste’mol sektoridagi tovarlar va xizmatlar ko‘rsatkichi o‘rtacha 0,9%ga qimmatlashgandi. Noyabr oyiga kelib esa ko‘rsatkich 1,3%ni tashkil etilgan Bundan tashqari, 2022-yil boshida yillik o‘sishda iste’mol narxlari indeksi darajasi 9,8%ga yetgandi. Regulyator 2023-yil uchun bazaviy ssenariy doirasida 8,5−9,5%gacha pasayishni prognoz qildi. Ekspertlar fikricha, O‘zbekistondagi inflyatsiyaga ta’sir qiluvchi asosiy omillardan biri savdo hamkori bo’lgan mamlakatlardagi inflyatsiya hisoblanadi. Negaki import inflatsiyasining o‘sishi asosiy inflatsiyaning taxminan 38%ni ifodalaydi. Qolaversa, aholining kelgusi 12 oy uchun inflyatsion kutilmalari 15,3%ni, tadbirkorlarniki esa 14,3%ni tashkil etadi. Undan tashqari agarda yaqinlashib kelayotgan president saylovida UzLidep partiyasidan nomzod Shavkat Mirziyoyev saylovda g`olib bo`lsa o`z rejalarini amalda tadbiq qilishga va`da berdi. O'zbekistonda bundan besh yil avval barcha sohalar qatori iqtisodiy sohada ham o'ta muhim va shiddatli islohotlar boshlandi. Iqtisodiy tizim to'liq ravishda qaytadan takomillashtirildi, aytish mumkinki eski qoliplarni sindirish, o'zgartirish qanchalik mushkul va murakkab bo'lmasin, yangicha bozor mexanizmlari amaliyotga joriy etila boshlandi. Hayotiy misollarga murojaat qiladigan bo'lsak, valyuta siyosatining liberallashtirilishi, narxlarni tartibga solish ko'lami qisqartirilgani, tijorat banklariga kredit siyosatini yuritishda ko'proq huquq va imtiyozlar berilgani, mamlakat iqtisodiy taraqqiyotining lokomotivlari hisoblangan tadbirkor va ishbilarmonlarga o'z biznesini yuritish uchun butunlay yangi imkoniyatlar yaratilgani, ayniqsa, dehqon va fermerlar, klaster xo'jaliklari o'zlari yetishtirgan hosilning haqiqiy egasiga aylanganini alohida ta'kidlash o'rinlidir. Muxtasar qilib aytganda, iqtisodiyotda ham salmoqli yutuqlar qo'lga kiritildi. Lekin erishilgan yutuq va muvaffaqiyatlar, Prezidentimiz ta'biri bilan aytganda, endi tarixga aylandi. Oldinda esa bu borada ham yangidan-yangi hayotiy zaruratlar va ularni amalga oshirish bo'yicha ulkan vazifa va imkoniyatlar paydo bo'lyapti. Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati — O'zbekiston Liberal-demokratik partiyasidan O'zbekiston Respublikasi Prezidentligiga ko'rsatilgan nomzod Shavkat Miromonovich Mirziyoyevning saylovoldi dasturi hisoblangan “Yangi O'zbekiston strategiyasi” kitobida inson manfaatlari – jamiki iqtisodiy islohotlarning negizi, asos-mohiyatini tashkil etishi belgilangan. Shu ma'noda bugun sizning e'tiboringizga havola etilayotgan maqolada yangi iqtisodiy dunyoqarash va tafakkur, yangicha iqtisodiy bozor munosabatlari xalqimizning ezgu orzu-niyatlarini ro'yobga chiqarish, aholi turmush darajasining barqaror o'sib borishiga xizmat qilishi to'g'risida so'z yuritiladi. Ishonch bilan aytish mumkinki, Yangi O'zbekiston – inson qadri ustuvor bo'lgan jamiyat va xalqparvar davlatdir. Chunki barcha islohotlarda davlat va jamiyatimizni yanada isloh qilish, fuqarolarimizning hayotiy muammolarini hal etish va orzu-umidlarini ro'yobga chiqarish oliy maqsad etib belgilangan. Download 160.09 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|