O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ

Qitayda konfuciylik hám daosizm táliymatlariniń júzege keliwi tariyxi. Konfuciylik (Konfusiylik) filosofiyaliq ideya sipatinda maydanǵa kelgen. Oniń tiykarchisi Konfuciy (Kun Szi) e. al. 551 jilda tuwilip e. al. 479 jili qaytis bolgan.
Konfuciy atasinan erte ajiragan hám anasi qolinda tarbiyalanǵan. Anasi da kóp ótpey dúńyadan ótken. Konfuciy tálim alip, ilim úyrengennen keyin, 19 jasinda uylenedi. Jaslarga talim beriwge kirisedi. Jańa Ustazdiń ań haqqindagi pikirleri, tereń mánili sózleri Mámleket bóylap keń tarqaladi. Konfuciy aldina Mámlekettiń turli táreplerinen ilimge qiziǵiwshań jaslar aǵip kele bslaydi. Konfuciydiń 3000 ga jaqin shákirtleri arasinda 72 eń kózge kóringen izbasarlari Mámlekettiń abiroyli xanadanlarinan bolǵan adamlar menen bir qatarda kambaǵal, ápiwayi adamlardan da ibarat bolǵan. Konfuciy mektepti ayyemgi Qitayda aste úlken tásirge iye bolip bardi. Oniń kóplep shákirtleri ayyemgi Qitay patshaliklarinda itibarli lawazimlardi iyelegen. Konfuciy jaslar tarbiyachisi hám Ustazi sipatinda keń shuhrat qazanip, áyyemgi Qitay márifat parhámri atina sazawar bolǵan bolsa, ol tárepinen usınilǵan jumislardiń ámelge asiriliwinda oniń aksi boldi.
Konfuciydiń tiykarǵi itibarin tartqan nárse óz zamanlasiniń kemshilikleri hám ay bul nuqsanlari edi.
Ápiwayi xaliqtiń ayanishligi, ámeldarlardiń zulimligi, xukimdarlar ortasindagi óz ara kelispewshilikler, ayyemgi Ruwxiy da’stu’r hám qadiriyatlardan Uzaqlasiw - bulardiń hámmesi Konfuciydiń keskin tanqidiy qaraslariniń júzege keliwine turtki boldi. Oniń pikirleri jamááttshilik tárepinen qabul qiliniwi ushin hámme aytip Ótken abiroyga iye bóliw kerek edi. Konfuciy ane usi abiroydi Uzaq ótmishtiń yarim ápsanawiy obrazlarinan tapti. Konfuciy óliminen bir neshe ásir ótkennen, Oniń ózi árman qilganinday, patshalar dana, ámeldarlar pidayi, xaliq bolsa jaqsi bolǵan paytta Oniń táliymati xaliq ómiriniń ajiralmas bir bólegi bolip Ulgerdi.
Konfuciy “kámil insan” (Szyuń-szu) haqqindagi ideyasin jaratti. Szyuń-szi joqari mánawiyatli insan eki tiykarǵi ózgeshelikke iye boliwi kerek: insaniylik hám jololapliiyat (áwlatlar aldindaǵi qarizdi)ni seziw. Kámil insan, eń aldin, isenimli hám pidayi boliwi kerek. Ol Ózin ayamastan óz isenimine, óz hukimdarina, óz atasi hám hámme ózinen úlkenlerge xizmet qiliwi kerek. Bunday insan bárha kamolot sari umtiliwi zarur.
Konfuciylikte oray orninda adep-ikramliq máseleler turardi.
Diniy máseleler, aqidalarga Konfuciychilik bir qansha suwiq múnásibette bolǵan. Konfuciydiń ózi ayyemgi Qitayda keń tarqalgan turli Ruhlarga bolǵan isenim máselesine gúmanli múnásibette bolǵan. "Luńyuy" (Konfuciydiń filosofiyaliq pikirleri hám sóylesiwleri kompleksi, ol Konfuciyliktiń tiykarǵi derekleri, jerleri)da keltiriliwinshe, Konfuciy ǵayri tabiiy narseler hám ruwxlar tuwrisinda sóylewdi jaqtirmagan. Sonday-aq, ol táǵdir, insan ómiri, ólim haqqinda sóz júrgiziwden qashqan. Onnan "ólim ne?" - dep sóraganda, ol "Biz tiriklik ne ekenligin bIlimeymiz-ol, ólim ne ekenligin qaerden bile alar edik"- dep juwap bergen eken.
Biraq sol dáwirde áyyemnen dawam etip kiyatirǵan diniy qadriyatlar, Úrp-ádetlerge Konfuciy ehtirom menen múnásibette bolǵan.
Konfuciydiń jáne bir tiykarǵi táliymati - "Syao" táliymati. Syao táliymatina góre insan óz ata-anasina munásip boliwi haqqindagi ideyani ózinde jámlestirgen. Konfuciy pikirinshe, insan ushin "Syao"dan ahmiyetli narse joq. "Syao" hám "di" (Úkeniń ákege, kishilerdiń úlkenlerge xurmeti) insaniyliktiń tiykari" degen. Onnan "Syao"niń tiykarǵi mánisi ne, perzentlik xizmeti qanday boliwi kerek, degen sorawga Konfuciy usinday juwap bergen: "aqilli hám ata-da’stu’rdi baǵiwga jaramli boliwiń. Yagniy, Adamlar úylerindegi iytler hám atlarin hám baǵadi, eger insanlar ata-analarina artiq ehtirom kórsetpese haywanlardi baǵiwlarinan ne parqi qaladi?".
"Syao" táliymatiniń "Li Nizamlari"na góre perzent ata-ana ómirlik choǵida uliwma Olardiń iqtiyarinda. Olar dúńyadan ótkenge deyin ózine-ózi iyelik qiliwga haqili emes. Eger ata-anasi qaytis bolsa, perzent qanday is penen shuǵillaniwdan qattiy názer, qanday lawazimdi iyelegen bolmasin, hámme isti taslap 3 jil dawaminda aza tutiwi shárt. Konfuciyliktiń "Syao" táliymati ásirler dawaminda Qitay mádeniyat normalarina úlken tásir ótkerip keldi.
Daosizm (Daoizm). Qitayda e. al. bir miń jilliktiń ortalarinda konfuciylik penen derlik bir waqitta daosizm payda boldi. Bul táliymat, diniy túsinikler menen hesh qanday baylanisi bolmagan. Daosizm tarqatiwshilari hám patshalar arasindagi tinimsiz urislardi qaralaytuǵin edi.
Daosizm bir tarepten bul shamanizm, folbinlik hám dawalaw menen baylanisli edi, sebebi ayyemgi emlew túrleri filosofiya menen, ásirese, dao filosofiyasi menen tıg’ız baylanisli bolǵan. Shamanlar emlew Uslublarinda insan denesindegi protsesslerdi sirtqi payızlı kúshler, hár túrli Ruhlar tásiri menen baylap, siyqirdan keń paydalanǵan.
Dao teoriyasi e. al. IV-III ásirlerga kelip Rawajlana basladi. Sotsialliq siyasiy máseleler hám axloq daosizm ushin onsha áhmiyetli emes edi. Biraq daosizm wákilleri Birinshi bolip barliq, tábiat, koinot haqqindagi túsiniklerdi islep shiǵa basladi. Qitaydagi filosoflar akademisinda daosizm teOriyali Tyań Peń, Sun Szyań, Iń Veń, SHeń Dao, Xuań Yuań hám basqalar tóplanǵan bolip, ol jerde óz pikirlarin alǵa surip, toqtawsiz munozaralar alip bardi hám shıg’armalar jazdi. Olardiń jazgan shiǵarmalari házirgi kunge deyin saqlanbagan bolsa-da, Olardiń pikirleri daoliktiń tiykarǵi derekleri, jerleri sanalatuǵin "Dao de szin" shıg’armasinda óz kórinisin tapqan. Bul Rİsala dóretiwshisi, da’stu’rge góre, Lao-Szi esaplanadi.
Lao-Szi e.al. III ásir ortalarinda jasagan dep shamalanadi.