O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
Download 484.86 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2.Orayliq Aziyanin klimati ha`m agroklimatliq resurslari. Klimat sharayatlarinin qaliplesiwine ta`sir etiuvshi tiykarg`i faktorlar.
- Paydali kazilmalari
- Klimati ham agroklimatliq resurslari.
U`shinshi basqish Oktyabr` awdarsipag`inan baslap ha`zirgi waqitqa shekemgi waqitti o`z ishine qamtiydi. Bul da`wirde Orayliq Aziyanin` ta`biyiy bayliqlari ju`da` tez pa`t penen o`zlestirile basladi. Onin` geologiyasi, rel`efi, klimati, ishki suwlari, topirag`i, o`simligi menen haywanat du`n`yasi, ta`biyiy geografiyaliq u`lkeleri teren` ha`m ha`r ta`repleme izertlenildi. Bul da`wirde Orayliq Aziya ta`biyatin izertlewde N.L.Korjenevskiy, D.I.Sherbakov, D.V.Nalivkin, I.F.Gerasimov, H.M.Abdullaev, X.Zakirov, T.Zahidov, L.Babushkin, N.Kogay, N.Dalimov, M.Korievlar u`lken u`les qosti.
10
3 ORAYLIQ AZIYANIN` TA`BIYIY SHARAYATI HA`M TA`BIYIY RESURSLARI (4-saat) Reje: 1.Orayliq Aziyanin` geologiyaliq duzilisi ha`m paydali qazilma bayliqlari, relefinin tiykargi ozgeshelikleri. 2.Orayliq Aziyanin klimati ha`m agroklimatliq resurslari. Klimat sharayatlarinin qaliplesiwine ta`sir etiuvshi tiykarg`i faktorlar. 3.Suwlari ha`m suw resurslari 4.Topirag`i ha`m jer resurslari. 5.Osimlikler ha`m haywanatlar dun`yasi. Bioresurslari.
Relefi.Orayliq Aziyanin` jer beti ha`r qiyli bolip keledi. Bul tuwrali toliq magliumatlardi fizikalik kartalardan da koriuge boladi. Eger fizikalik kartaga nezer audarsak Orayliq Aziya jerinde ken kolemdi iyelep jatkan oypatliklardi, ustirtler menen alasa taulardi, jene territoriyasinin kopshilik bolimin kar menen muz basip jatkan biyik shindi taulardi, etteki okean dengeyinen peste jatkan kazan shunkirlardi da koriuge boladi. Bugan misar retinde Tyan-`Shan`, Pamir, Xan teniri shinlarin, Mangishlak yarim atauinda jaylaskan en tomen jer Karakiya(-132 m)oyisin atauga boladi. Solay etip Orayliq Aziyanin` jer betinin basli ozgesheliklerin tomendegishe xarakterleuge boladi. 1.Jer beti jazikliklar menen alasa taulardan ibarat - Arka Batis ha`m Orayliq rayonlar. 2.Biyik taular menen korshalip turgan tuslik shigis ha`m shigis rayonlar. 3.Arka hem arka batisti iyelep jatkan sholistanliklar ha`m oypatliklar. 4.Biyik taular menen alasa taular araligindagi alablar jene arka-batisti iyelep jatkan ustirtlikler. Solay etip Orayliq Aziyanin` jer beti shigistan - batiska karay belgili derejede kolbeu jaylaskan. Orayliq Aziyanin` jer betinin birdey ozgeshelikleri klimati menen tabiygiy landshafttarinin keliplesiuine ulken tesirin tiygizip atir. Orayliq Aziya elleri territoriyasinin geologiyalik keliplesiu tariyxina na`zer audarsaq, olar birinshi ret suw astinda bolgan keyin suwdin kaytiui menen kurlikka aynalgan. Paleozoyga shekemgi deuirde yagniy arxey jene protezoy eralarinda Orayliq Aziyanin` kopshilik jerleri teniz asti bolgan ha`m Teniz tubine shogindi jinislar taralgan. Kamdap tau payda boliu protsessi netiyjesinde kushli textonikalik kogaliular bolip geosinklinal` uchastkalar ornina sari arkanin arka-batisi, tyanshannin arka terepindegi kaynarli taular keliplesken. Teniz kem kemnen tartilip, kumliktin kolemi arta baslagan. Janar tau xereketlerinin kusheyiui netiyjesinde paydali bayliklar ha`m kop sanli tau jinislari duzile baslagan. Usi textonikalik xereket netiyjesinde duzilgen magmatikalik jinislar magniyge, temir rudalarina ote bay. 11
Poleozoydin akirina kele Gertsin tau payda boliu xereketine baylanisli Pamir, Tyan-Shan`, Altay, Tarbagatay, Jongar Alataui. Sari arkanin shigis bolegi jene Mugaljarda koteriliu protsessi tamamlanadi. Mezozoy erasinda teniz suwi Orayliq Aziyanin` batis bolimi basip jatkan ha`m onin maydani Sariarkaga shekem sozilgan. Mezozoyda textonikalik xereketler peseyip Orayliq Aziyada tau payda boliu protsessi toktagan. Polezoyda taular kushli kiyrauga ushirap usi deuirdin akirina kele tegislik aymaklar kobeye baslagan. Neogennin akirina kele kushli textonikalik kozgalis netiyjesinde Al`pi tau payda boliu protsessi baslangan. Ushlemshi deuir akirina kele Orayliq Aziyanin` tuslik-batis rayonlarin ele Tetis tenizinin suwi basip jatkan ha`m teniz suwinin xereketi netiyjesinde kalin shogindi jinislar payda bola baslagan. Usi deuirde baslangan tau payda boliu xereketi netiyjesinde Kopetdag, kishi ha`m ulken Balkan taulari payda bolgan. Usigan saykes bul taulardin sostavin kuraytugin porodalarda teniz tubinde jasagan xayuanat ha`m osimlik kaldiklarin ushiratiuga boladi. Tortlemshi deuirdin birinshi yariminda bul etirap suwina baslaydi ha`m tauli zonalarda muzliklar payda boladi. Keyin issilik periodinin baslaniui menen muzlar erip Emiudar`ya, Murg`ab, Tedjen der`yalari payda boladi. Solay etip tortlemshi deuirde Emiudar`ya suwi burkip Kaspiy tenizine karay kuyadi. Tortlemshi deuirdin ekinshi yariminda Orayliq Aziyanin` tuslik batis rayonlarinda ulken geologiyalik uakiyalar payda boladi ha`m Emiudar`ya oz bagitin ozgertip sholistandagi xezirgi Aral basseyninde kuyadi. Keyin kushli samaldin xereketi ha`m jemiriliu protsessi netiyjesinde Orayliq Aziyanin` sholine ten xezirgi rel`ef formalari keliplesedi. Solay etip Orayliq Aziya rel`efinde shogindi jinislar menen kaplangan platformalardi, katparli tauli olkeler ha`m biyik tauli aymaklardi ushiratiuga boladi. Platformalar Kaspiy etirapindagi oypatliklardi ha`m Ustirtti oz ishine kamtisa, biyik tauli aymaklar Tejikstan, Kirgizstan respublikalarin tegislikke xarakterli dalalar Qazag`istan territoriyasin, al sholistanliklar Turkmenstan ha`m O`zbekstannin arka-batis bolimin iyelep jatir. Aral tenizinen tuslik- shigiska Kizilkum sholi sozilip jatir. Bul jerdin rel`efine ten pes taularda ushiraydi. Bugan misal retinde Bukentau, Tamditau, Auminiztau, Kuljik tau, Jetimtau, Sultan Uays ha`m Kaplankir, Mangir, Torangil, Bokentau taularin atauga boladi. Bulardan Tamditaudin okean keddinen biyikligi 9g`g` metrge koterilip jatir. Usi pes taulardin araliginda kazanshungirlarda (minbulak, ayakagitma, karakatin, sarikamish, Anchakaya x.t.b.) ushiraydi. Takirlarda osimlikler ospeydi ha`m olar sinirmeytugin kesiyetke iye. Sonliktan takirlardagi jauin shashinnan jiynalgan suwlar kak formasinda mallardi suwlandiriuda kennen paydalaniladi. Paydali kazilmalari. Geologiyalik duzilisine saykes Orayliq Aziya elleri jer asti kazilma bayliklarga bay. Otin energetikalik exmiyetke iye bayliklardin neft`, tabiygiy janiushi gaz, tam komirdin kolemli zapaslari ushiraydi. Neft` ha`m gaz Fergana alabindagi sox, tuslik alamushik, palvantas, Chimen,
12
Shorsu, Minbulak, Kashkadar`ya oblastindagi adaptas, pachkalar, Amanata, Batis Qazag`istandagi jayik jem zonasinda Dossor , Magistau yarim atauindagi ozen, Jetibay Atirau oblastinda Karajanbas, Kalamkas, teniz kenleri, Oral oblasinan, Karashiganak, Aktobe oblasinan ken kiyak jene jakshol kenleri ashildi. Nefttin sanaatlik zonalari Turkmenstanda ken tarkalgan. 1917 jilna shekem Turkmenstannin Cheleken zonasinda 500 den onsha teren bolmagan skvajinalar jumiska kosildi ha`m jilina 129 min tonnaday neft` kazip shigarildi. Oraylaskan sovet xukimeti biylik etken jillarda batis Turkmenstanda neft ondiriudin masshtabi keneytildi. Eger 1940 jil dauaminda ondirilgen neft` kolemi 587 tonna bolsa, 1960 jillarga kele jilina 8 mln. tonna, 1970 jillarda 15,8 mln. tonna neft ondiriletugin boldi. Neft` zapaslarin barlau ha`m onin jillik onimin kobeytiu boyinsha ulken ilajlar O`zbekstan ha`m Qazag`istanda da iske asirilmakta. Qazag`istanda G`TenizG` kontraktinin iske asiui jakin jillar ishinde Orayliq Aziya ellerinde neft ondiriudin kolemin artiriuga kennen jol ashadi. Janiushi gazdin Kashkadar`ya oblastinda Mubarek, Anjar, Saritas, Jargak, Karauil bazar Karakalpakstannin ustirt zonasinda Shakpakti, Kuuanish gaz kenleri ashildi. Turkmenstanda janiushi gazdin sanaatlik zapaslari Murab etirapinda Emiudar`ya zonasinda, Orayliq Turkmenstanda koplep ashildi. Bugan misar retinde a`9o`9 jil ashilgan deruaza gaz kenin Gazachak bayramin Charjau, Kushka etirapindagi jene 1968 jili Xauzxan zonasinan ashilgan dun`yadagi iri shatlik gaz kenlerin atauga boladi. Bul jil sayin Turkmenstanda gaz ondiriudin kolemin 1940 jillardagi 2,2 mln. metr kub orninda 1970 jillarda 13 mld metr kub al 1976 jili 63 mld metr kubga kobeytiuge, al O`zbekstanda jillik gaz ondiriudin kolemi 41 mlrd metr kubga jetkerildi. Orayliq Aziya ellerinde otin energetikalik exmiyetke iye tas komirdin zapaslari mol. Qazag`istanda tas komirdin izertlengen zonasi 160 mlrd tonnani kurasa, al Orayliq Aziya respublikalarinda tas komirdin zapasi 67 mlrd tonnaga barabar. Qazag`istanda tek komir ha`m konir komirdin 10 basseyni jaylaskan, xam 155 kan orinlari bar. Bulardan dun`ya juzindegi en iri G`Al`pG` kaninde jilina 52 mln. tonna komir kazip shigarildi. Izertlengen korlari mol karaganda tas komir keni 3000 km.kv maydandi, Ekibastuz ka`ni 160 km.kv maydandi iyelep jatir. Karaganda komiri koksteletugin bolganliktan zapasi ote jokari xalik xljalik exmiyeti boyinsha GMDA ellerindegi ushinshi komir bazasi bolip esaplanadi. Bul kende tas komirdin 80 kabati aniqlangan, onin uliuma kalinligi 120 metr. Tas komirdin sanaatliq exmiyetke iye zapaslari O`zbekstandada kop, xezir respublikada 50 ge jakin komir keni ashildi. Olardin izertlengen zapaslari 2 mlrd tonnaga barabar. Xezir O`zbekstannin xalik xojaligi taraularinda inteksiv paydalanip atirgan tas komir keni Surxandar`ya oblastindagi Shargun tas komiri esaplanadi. Bul kennen komir 17 km uzinlikta tartilgan aspa sim arkali temir jolga shigarildi. Angren ha`m Shargun kenlerinen jilina 6 mln. tonnadan komir ondirildi. Tas komirdin sanaatlik exmiyetke iye kenleri Fergana alabin jagalay jaylaskan. Bulardin en korneklilerinen Kizil-kiyar, Kok-yangak, Sulyukti, uzbek kenleri esaplanadi. Uzgen keni mol zapaska iye bolip koksleu protsessi ushin jaramli keledi. Kirgizstannin Issik-kol
13
alabinda da ayrim tas komir kenleri jaylaskan. Bulardin en exmiyetlilerine Jergenem komir keni esaplanip jokari koloridligi menen ajiralip turadi. Tajikstanda tas komirdin Shurab, Tashkutan, Ravat, Zauran, Ziddi ka`nleri jaylaskan bulardin kopshiligi konir komir al koksleniu protsessine jaramli Zauran, Ravat ka`nlerinen kazip alinadi. Tas komir zapasi Turkmenstanda juda` az. Keyingi jillarda Tuarkir, Yagman, Kuxitang taularinda taskomirdin zapaslari aniklandi, birak onin ondirislik zapasi az ha`m sapasi tomen bolganliktan xalik xojaliginda paydalanilmaydi. Temir rudasinin izertlengen zapasi 13,6 mlrd tonnaga barabar, usinin 12 mlrd. tonnadayi Qazag`istannin territoriyasinda aniklangan. Temirdin zapaslari Tajikstan ha`m O`zbekstannin territoriyalarinda da ushiraydi, birak onin sapasi ote tomen xam tiyisli ondirislik baza bolmaganliktan xezir paydalanilmaydi. Keyingi jillarda Orayliq Aziya territoriyasinan marganetstin, xromnin, nikel`din, alyuminiydin, mistin kolemli sanaatlik zapaslari ashildi. Mistin izertlengen kolemli korlari Jezkazganda (Qazag`istan) Almalikta (O`zbekstan), altin tapkan (Ta`jikstan) kenlerinde ondiriledi. Bulardan jez kazgan keni ote bay korga iye, ruda da misti-kumtastan 71 protsent kurap sanaatta kennen paydanilmakta. Mis ondiriude O`zbekstandagi Angren – Almaliq keni ulken exmiyetke iye. Almaliq misinin kuraminda molibden, altin gumis birge ushirasadi. Usi ishki zat resursi bazasinda bul jerde mis eritiu zavodi ha`m Almaliq korgasin-tsink kombinati jumis isleydi. Polimetall rudalari Qazag`istanda rudali Altaydag`i Leninogor, Ziryan, Jongar Alatauindag`i Tekeli, Karatauindagi Ashisay, Mirgalimsay kenlerinde jokari sapali rtut zapaslari Kirgizstandagi Xadamjay, Xaydarkanda jaylaskan. Orayliq Aziya respublikalarinda altinnin en iri sanaatlik exmiyetke korlarin Murintau kakpatis (O`zbekstan) rudali Altaydagi Kalba, Aq suw, Stepnyak (Qazag`istan) kenlerinde jaylaskan. Olar mol korga iye ha`m xalik xojaliginda kennen paydalanilmakta. Geologiyalik izertleuler netiyjesinde Orayliq Aziya respublikalarinda fosforittin, kukirttin, as duzlarinin, glauber (murabilit) duzlarinin kop korlari ashildi, bunin sanaatlik exmiyetke iye zapaslari Sholaktau, Aksay, Janatasta (Qazakstan), Barsa kelmeste (Karakalpakstan), Xushtangtauda, karabogazgolde (Turkmenstan) jaylaskan. Orayliq Aziya ellerinde kurilis taularinda paydalaniuga jaramli taslardin, kaolin ilaylarinin, kvarts kumlarinin jene mramordin kolemli zapaslari jaylaskan. Tek O`zbekstanda sanaatlik exmiyetke iye mramordin q0dan aslam kenleri ashildi. Bulardan Nurata taularinda jaylaskan G`GazganG` mramori, dun`yadagi en sipatli mramorlar katarina jatadi ha`m medeniyat saraylarin, administrativlik binalar ha`m metropoliten kurilislarin bezeude kennen paydalanilmakta. Orayliq Aziyanin` ken paytaxt dalalari, sholistanli jaylaulari ha`m tau araliginda jaylaskan alablari jen asti dushshi suw korlarina ha`m shipali istochniklerge de bay. Bulardin bazasinda Chimen, Chartak (O`zbekstan), Issi ko`l, Jeti ogiz, Aqsu (Kirgizstan), Archman, Molla qara (Turkmenstan), Buribay (Qazag`istan) kusagan orinlarda iri-iri sanatoriyalar jene dem alis orinlari jumis isleydi. 14
Juwmaqlap aytqanda Orayliq Aziya elleri kolemi mineralliq shiyki zat resurslarina iye. Bulardin xalik xojaliginda ratsionalli paydalaniu aldagi uakitlarda Orayliq Aziyanin` ekonomikalik potentsiallik bunnan bilayda bekkemleuge jol ashatugini sozsiz.
sharayatinin keliplesiuine kuyash radiatsiyasi atmosfera tsirkulyatsiyasi jene jer beti katlamlarinin duzilisi, kushli tesir etedi. Fizikalik geografiya kurslarinan okip uyrengenimizdey ak kuyash radiatsiyasinin jer betine tusiu mugdari Orayliq Aziya territoriyasinin geografiyaliq jaylasiui ornina, atmosferanin tinikligina jene kuyash nurlarinin jer betine tusiu ara kashikligina da tikkeley baylanisli. Orayliq Aziya territoriyasi 55 gradus 26 minut a.k 35 gradus 08 minut a.k araligin iyelep jatkanliktan kuyash nurlarinin tusiu (jer betine tusiu ara kashikligina da tikkeley baylanisli. Nurlarinin tusiu uzakligi arka rayonlarda da (Kostanayda 2058 sagat) kubla rayonlar menen salistirganda (Shimkentte 2892 sagat), (Karshida 4460 sagat) aytarliktay kem boladi. Quyashli ashiq kunlerdin sani arqa rayonlarda 120 kun bolsa, qublada 240-260 kun shamasinda boladi. Quyashtin jil dawaminda jer betine kop nur shaship turiuina baylanisli jer betine kuyashtan kelip tusetugin issilik mugdari aytarliktay kop boladi ha`m onin arka rayonlar menen tuslik rayonlardagi mugdarinda da ulken ayirmashiliklar baykaladi. Misali, Orayliq Aziyanin` arka rayonlarda xer bir sm kv jer juzine kuyashtan 100 kkal radiatsiya alinsa tuslik rayonlarga karay 150-160 kkal jetedi. Orayliq Aziyanin` klimati sharayatina onin jaylaskan geografiyaliq ornina karay Arktikalik Orayliqsha ha`m tropikalik xaua massalarinin tesiri kushli. Orayliq Aziya elleri, Orayliqsha poyastin tusliginde jaylaskanliktan ogan tinish okeani ha`m xind okeani ustinde keliplesetugin xaua massalari kelip jetpeydi, al Arka muz okeani menen Atlantik okeaninin tesiri ogada kushli Arka muz okeaninan esetugin xaua massasin jolinda irketugin tau bolmaganliktan onin tesiri arkadan tuslikke karay ha`m batistan shigiska karay ote sezilerlik derejede boladi. Birak degen menen batistan esetugin xaua massasi Orayliq Aziyada igalliliktin toplaniuina tesir etip kista temperaturanin jokarilauina al jazda tomenleuine mumkinshilik tuudiradi. Arka muz okeani ustinde keliplesetugin Arktikalik kontinentlik xauanin temperaturasi kista da, jazda da tomen boladi. Sonliktan onin igalligi kem. Bul xaua kis aylarinda tesir etkende Orayliq Aziyanin` arka rayonlarda esirese Qazag`istan territoriyasinda antitsiklonli xaua orayi ornaydi, bunin tesiri kubla rayonlarga da otip, bexergi ha`m guzgi ayazli kunlerdin keliplesiuin payda etedi. Tropikalik xaua massasi kubla rayonlarda jaz aylarinda keliplesip xauanin temperaturasin jokarilatadi ha`m kurgakshilikti payda etedi. Usigan saykes xauanin Orayliqsha temperaturasinda da park baykaladi. Jillik Orayliqsha temperatura jazik ha`m pes tauli rayonlarda bir kansha jilli, ar arka rayonlarda bolsa, kubla rayonlarda +13,5 0 (Shimkent) +25 0 +30
0 (Kizilkum ha`m Karakum etirapinda), al tauli rayonlarda +20 0 +25 0 etirapinda boladi. Orayliq Aziya territoriyasinda en suwik ay yanvar` esaplanadi. Yanvar`dagi Orayliqsha temperatura arkada -19 0 bolsa, al kublada -1 0
(Tashkent), + 2.8 0 (Termez), -10 0 (Ustirtte) etirapinda boladi. 15
Birak ayirim jillardin geybir kunleri arka rayonlarda temperatura – 50 0 (Arka Qazag`istan), – 20
(Surxandar`ya), – 30
(Ustirt) shekem peseygenligi baykaladi. Ayirim jillari kis aylarinda kubladan keletugin jilli kis aylarinda xaua massalarinin tesirinde xauanin temperaturasi +10 0 bolsa, ar arka rayonlarda – 5 0 shamasinda bolatugin kunlerde baykaladi. Solay etip kis aylarinda Orayliq Aziyanin` arka rayonlarinda suwik Arktikalik jene Orayliqsha enliktin xaua massasi menen Sibir` antitsikloni ustemlik etedi. Bunin tesiri Torgay alkabi arkali O`zbekstannin arka- batis rayonlar menen Turkmenstannin temperaturasi aytarliktay tomenleuine jene arka rayonlarina kelip jetedi. Orayliq Aziyanin` en issi ayi iyul` esaplanadi. Iyul`din Orayliqsha temperaturasi arka rayonlarda +14,1 0 bolsa,
al kubladagi tegislik rayonlarda +26 0 +30 0 shamasinda al kumli sholistanli zonalarda +31 0 +32
0
shekem jokarilatadi. Solay etip kublaga bargan sayin xauanin temperaturasi jokarilap baradi. Iyul`dagi maksimum jokari temperatura +41 0 +47 0 (Shimkent), +50 0 (Termez), Orayli kizil kumda jene Karakumda kumnin ustingi beti +70 0 ,+80 0 shekem kizadi. Jazda Orayliqsha aylik temperatura taudi rayonlarda bir kansha ayirmashilikka iye. Tauli territoriyalarda temperaturanin peseyip, salkin bolatugin kunleri de ushiraydi. Bul tiykarinan taulardagi vertikal zonanin kedelerine saykes keledi. Bunday jaz aylarindagi jokari temperatura ha`m kedden tiskari kurgakshilik diykanshilikti alip bariuda ulken kiyinshiliklardida tuudirip atir. Bul berinen de burin suwgariu sistemasin rauajlandiriu joli menen sheshiliui tiyis. Orayliq Aziyanin` esirese Kubla rayonlarda kurgakshiliktin ken tarkaliui jillilik jauatugin jauin shashinnin kolemine de baylanisli. Eger arka rayonlarda jauin shashin jilina Orayliqsha 350-450 mm shamasinda bolsa, tusliktegi tegislik rayonlarda 100-130 mm Aral tenizi jagalaularinda 93-108 mm, al kizil kum, kara kum sholistanliginda da 60-86 mm jauin shashin tusedi. Tauli rayonlarda jillilik jauin shashinnin mugdari kobirek. Misali Orayliq Aziyanin` kublada jaylaskan Kopetdag, Parapamiz, Korabl, Kugitang tau zonalarina 200-250 mm jauin shashin tusse, Zarafshan, Gissor tauli rayonlarda Fergana alabinda 300-500 mm, al biyik tauli rayonlarda 700-800 mm jilina jauin shashin tusedi. Qazag`istannin Arka Shigis rayonlarda, esirese tauli Altayda 400-450 mm shekem jauin shashin jauadi. Batis Qazag`istanda jawin shashinnin jillilik kolemi 300-374 mm bolsa, Zaysan Kazan shunkirinda 200 mm al tawli territoriyalarinda 500-1600 mm (kishi Ulbi dar`yasinin joqari agisinda) jawin shashin tusedi. Solay etip Orayliq Aziya ellerinde jawin shashinnin jillilik tarqaliwinda ha`m hawanin igalliliginda ulken pariq bar. Misali Qazag`istanda jillilik jauin shashinnin 70-80 protsent jildin` jilli meusimine tuwra kelse, O`zbekstanda 40 protsent, al Turkmenstanda jillilik jauin shashinnin jilli mausimindede az az bolimi, al kis xam bexer aylarina 70 protsent tuura keledi. Tilekke karsi jaz aylarinda Orayliq Aziyanin` kubla rayonlarinda puulaniu protsessi jude jokari. Netiyjede O`zbekstanda jillilik tusken jauin shashinnin kolemine karaganda puulaniu Tashkentte zonasinda 3,5 ese, Turkmenstanda 20-25 ese, al Nokis zonasinda 2,5 ese kobirek. Usigan
16
saykes jaz aylarinda xauanin igalliligi 20-30 protsent shamalas boladi, al sholistanli rayonlarda xauanin igalligi bunnan da kemirek boladi. Juumaqlap aytkanda Orayliq Aziyanin` klimat sharayati auil xojaligi taraularin, sonin ishinde issilikti koplep talap etetugin eginlerdi ondiriuge ha`m mol zureet jiynap aliuga mumkinshilik beredi.Vegetatsiyalik deuirdegi +10 0 jokari netiyjeli temperaturanin jiyindisi Qazag`istannin arka rayonlarinda 2000 0 -2100 0 shamasinda bolsa, kublasinda 4300 0 -4600
0 (Shimkent) barabar, al O`zbekstanda bolsa 4500 0 -5000 0 shekem jetedi. Arka rayonlarda Orayliqsha temperatura +10 0 jokari
bolatugin vegetatsiyalik deuirdegi kolayli kunlerdin sani +35-150 kunnen, kubla rayonlarda 235-240 kunge deyin soziladi. Bul kosimsha ilajlardi iske asiriu, esirese suwlandiriu taraudlarin rauajlandiriu ha`m jerdin meliorativlik jagdayin jaksilau arkali diykanshilik taraularin tez pa`t penen rauajlandiriuga jol ashadi. Download 484.86 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling