O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti


Download 484.86 Kb.
Pdf ko'rish
bet2/7
Sana01.09.2017
Hajmi484.86 Kb.
#14757
1   2   3   4   5   6   7

U`shinshi  basqish  Oktyabr`  awdarsipag`inan  baslap  ha`zirgi  waqitqa  shekemgi  waqitti  o`z  ishine 

qamtiydi. Bul da`wirde Orayliq Aziyanin` ta`biyiy bayliqlari ju`da` tez pa`t penen o`zlestirile basladi. 

Onin`  geologiyasi,  rel`efi,  klimati,  ishki  suwlari,  topirag`i,  o`simligi  menen  haywanat  du`n`yasi, 

ta`biyiy  geografiyaliq  u`lkeleri  teren`  ha`m  ha`r  ta`repleme  izertlenildi.  Bul  da`wirde  Orayliq  Aziya 

ta`biyatin 

izertlewde 

N.L.Korjenevskiy, 

D.I.Sherbakov, 

D.V.Nalivkin, 

I.F.Gerasimov, 

H.M.Abdullaev, X.Zakirov, T.Zahidov, L.Babushkin, N.Kogay, N.Dalimov, M.Korievlar u`lken u`les 

qosti. 


 

10 


 



ORAYLIQ  AZIYANIN`  TA`BIYIY  SHARAYATI  HA`M  TA`BIYIY  

RESURSLARI 

(4-saat) 

Reje:  

1.Orayliq Aziyanin`   geologiyaliq duzilisi ha`m paydali qazilma bayliqlari,   relefinin tiykargi 

ozgeshelikleri. 

2.Orayliq  Aziyanin  klimati  ha`m agroklimatliq  resurslari. Klimat sharayatlarinin 

qaliplesiwine ta`sir  etiuvshi tiykarg`i faktorlar. 

3.Suwlari  ha`m  suw resurslari 

4.Topirag`i  ha`m  jer resurslari. 

5.Osimlikler  ha`m  haywanatlar dun`yasi.  Bioresurslari

     


Relefi.Orayliq  Aziyanin`  jer  beti  ha`r  qiyli  bolip  keledi.  Bul  tuwrali  toliq  magliumatlardi  fizikalik 

kartalardan  da  koriuge  boladi.  Eger  fizikalik  kartaga  nezer  audarsak    Orayliq  Aziya  jerinde  ken 

kolemdi  iyelep  jatkan  oypatliklardi,  ustirtler  menen  alasa  taulardi,  jene  territoriyasinin  kopshilik 

bolimin kar menen muz basip jatkan biyik shindi taulardi, etteki okean dengeyinen peste jatkan kazan 

shunkirlardi  da  koriuge  boladi.  Bugan  misar  retinde  Tyan-`Shan`,  Pamir,  Xan  teniri  shinlarin, 

Mangishlak  yarim atauinda jaylaskan en tomen jer Karakiya(-132 m)oyisin atauga boladi. Solay etip 

Orayliq Aziyanin` jer betinin basli ozgesheliklerin tomendegishe xarakterleuge boladi. 

1.Jer beti jazikliklar menen alasa taulardan ibarat - Arka Batis ha`m Orayliq rayonlar. 

2.Biyik taular menen korshalip turgan tuslik shigis ha`m shigis rayonlar. 

3.Arka hem arka batisti iyelep jatkan sholistanliklar ha`m oypatliklar. 

4.Biyik taular menen alasa taular araligindagi alablar jene arka-batisti iyelep jatkan ustirtlikler. 

Solay  etip    Orayliq  Aziyanin`  jer  beti  shigistan  -  batiska  karay  belgili  derejede  kolbeu  jaylaskan.  

Orayliq  Aziyanin`  jer  betinin  birdey  ozgeshelikleri  klimati  menen  tabiygiy  landshafttarinin 

keliplesiuine  ulken  tesirin  tiygizip  atir.    Orayliq  Aziya  elleri  territoriyasinin  geologiyalik  keliplesiu 

tariyxina  na`zer  audarsaq,  olar  birinshi  ret  suw  astinda  bolgan  keyin  suwdin  kaytiui  menen  kurlikka 

aynalgan.  Paleozoyga  shekemgi  deuirde  yagniy  arxey  jene  protezoy  eralarinda    Orayliq  Aziyanin` 

kopshilik  jerleri  teniz  asti  bolgan  ha`m  Teniz  tubine  shogindi  jinislar  taralgan.  Kamdap  tau  payda 

boliu  protsessi  netiyjesinde  kushli  textonikalik  kogaliular  bolip  geosinklinal`  uchastkalar  ornina  sari 

arkanin  arka-batisi,  tyanshannin  arka  terepindegi  kaynarli  taular  keliplesken.  Teniz  kem  kemnen 

tartilip,  kumliktin  kolemi  arta  baslagan.  Janar  tau  xereketlerinin  kusheyiui  netiyjesinde  paydali 

bayliklar  ha`m  kop  sanli  tau  jinislari  duzile  baslagan.  Usi  textonikalik  xereket  netiyjesinde  duzilgen 

magmatikalik jinislar magniyge, temir rudalarina ote bay. 



 

11 


Poleozoydin  akirina  kele  Gertsin  tau  payda  boliu  xereketine  baylanisli  Pamir,  Tyan-Shan`,  Altay, 

Tarbagatay,  Jongar  Alataui.  Sari  arkanin  shigis  bolegi  jene  Mugaljarda  koteriliu  protsessi 

tamamlanadi. 

Mezozoy  erasinda  teniz  suwi    Orayliq  Aziyanin`  batis  bolimi  basip  jatkan  ha`m  onin  maydani 

Sariarkaga shekem sozilgan. Mezozoyda textonikalik xereketler peseyip   Orayliq Aziyada tau payda 

boliu  protsessi  toktagan.  Polezoyda  taular  kushli  kiyrauga  ushirap  usi  deuirdin  akirina  kele  tegislik 

aymaklar kobeye baslagan. Neogennin akirina kele kushli textonikalik kozgalis netiyjesinde Al`pi tau 

payda boliu protsessi baslangan. 

Ushlemshi deuir akirina kele  Orayliq Aziyanin` tuslik-batis rayonlarin ele Tetis tenizinin suwi basip 

jatkan  ha`m  teniz  suwinin  xereketi  netiyjesinde  kalin  shogindi  jinislar  payda  bola  baslagan.  Usi 

deuirde    baslangan  tau  payda  boliu  xereketi  netiyjesinde  Kopetdag,  kishi  ha`m  ulken  Balkan  taulari 

payda  bolgan.  Usigan  saykes  bul  taulardin  sostavin  kuraytugin  porodalarda  teniz  tubinde  jasagan 

xayuanat ha`m osimlik kaldiklarin ushiratiuga boladi. 

Tortlemshi  deuirdin  birinshi  yariminda  bul  etirap  suwina  baslaydi  ha`m  tauli  zonalarda  muzliklar 

payda  boladi.  Keyin  issilik  periodinin  baslaniui  menen  muzlar  erip  Emiudar`ya,  Murg`ab,  Tedjen 

der`yalari payda boladi. 

Solay  etip  tortlemshi  deuirde  Emiudar`ya  suwi  burkip  Kaspiy  tenizine  karay  kuyadi.  Tortlemshi 

deuirdin  ekinshi  yariminda  Orayliq  Aziyanin`  tuslik  batis  rayonlarinda  ulken  geologiyalik  uakiyalar 

payda  boladi  ha`m  Emiudar`ya  oz  bagitin  ozgertip  sholistandagi  xezirgi  Aral  basseyninde  kuyadi. 

Keyin  kushli  samaldin  xereketi  ha`m  jemiriliu  protsessi  netiyjesinde  Orayliq  Aziyanin`  sholine  ten 

xezirgi  rel`ef  formalari  keliplesedi.  Solay  etip    Orayliq  Aziya  rel`efinde  shogindi  jinislar  menen 

kaplangan  platformalardi,  katparli  tauli  olkeler  ha`m  biyik  tauli  aymaklardi  ushiratiuga  boladi. 

Platformalar  Kaspiy  etirapindagi  oypatliklardi  ha`m  Ustirtti  oz  ishine  kamtisa,  biyik  tauli  aymaklar 

Tejikstan,  Kirgizstan  respublikalarin  tegislikke  xarakterli  dalalar  Qazag`istan  territoriyasin,  al 

sholistanliklar Turkmenstan ha`m O`zbekstannin arka-batis bolimin iyelep jatir. Aral tenizinen tuslik-

shigiska  Kizilkum  sholi  sozilip  jatir.  Bul  jerdin  rel`efine  ten  pes  taularda  ushiraydi.  Bugan  misal 

retinde Bukentau, Tamditau, Auminiztau, Kuljik tau, Jetimtau, Sultan Uays ha`m Kaplankir, Mangir, 

Torangil,  Bokentau  taularin  atauga  boladi.  Bulardan  Tamditaudin  okean  keddinen  biyikligi  9g`g` 

metrge  koterilip  jatir.  Usi  pes  taulardin  araliginda  kazanshungirlarda  (minbulak,  ayakagitma, 

karakatin,  sarikamish,  Anchakaya  x.t.b.)  ushiraydi.  Takirlarda  osimlikler  ospeydi  ha`m  olar 

sinirmeytugin kesiyetke iye. Sonliktan takirlardagi jauin shashinnan jiynalgan suwlar kak formasinda 

mallardi suwlandiriuda kennen paydalaniladi. 



Paydali kazilmalari. Geologiyalik duzilisine saykes Orayliq Aziya elleri jer asti kazilma bayliklarga 

bay. Otin energetikalik exmiyetke iye bayliklardin neft`, tabiygiy janiushi gaz, tam komirdin kolemli 

zapaslari  ushiraydi.  Neft`  ha`m  gaz  Fergana  alabindagi  sox,  tuslik  alamushik,  palvantas,  Chimen, 


 

12 


Shorsu,  Minbulak,  Kashkadar`ya  oblastindagi  adaptas,  pachkalar,  Amanata,  Batis  Qazag`istandagi 

jayik jem zonasinda Dossor , Magistau  yarim atauindagi ozen, Jetibay Atirau oblastinda Karajanbas, 

Kalamkas,  teniz  kenleri,  Oral  oblasinan,  Karashiganak,  Aktobe  oblasinan  ken  kiyak  jene  jakshol 

kenleri ashildi. 

Nefttin  sanaatlik  zonalari  Turkmenstanda  ken  tarkalgan.  1917  jilna  shekem  Turkmenstannin  

Cheleken  zonasinda  500  den  onsha  teren  bolmagan  skvajinalar  jumiska  kosildi  ha`m  jilina  129  min 

tonnaday neft` kazip shigarildi. Oraylaskan sovet xukimeti biylik etken jillarda batis Turkmenstanda  

neft  ondiriudin  masshtabi  keneytildi.  Eger  1940  jil  dauaminda  ondirilgen  neft`  kolemi  587  tonna 

bolsa,  1960  jillarga  kele  jilina  8  mln.  tonna,  1970  jillarda  15,8  mln.  tonna  neft  ondiriletugin  boldi. 

Neft`  zapaslarin  barlau  ha`m  onin  jillik  onimin  kobeytiu  boyinsha  ulken  ilajlar  O`zbekstan  ha`m 

Qazag`istanda da iske asirilmakta. Qazag`istanda G`TenizG` kontraktinin iske asiui jakin jillar ishinde 

Orayliq  Aziya  ellerinde  neft  ondiriudin  kolemin  artiriuga  kennen  jol  ashadi.  Janiushi  gazdin 

Kashkadar`ya  oblastinda  Mubarek,  Anjar,  Saritas,  Jargak,  Karauil  bazar  Karakalpakstannin  ustirt 

zonasinda  Shakpakti,  Kuuanish  gaz  kenleri  ashildi.  Turkmenstanda  janiushi  gazdin  sanaatlik  

zapaslari    Murab  etirapinda  Emiudar`ya  zonasinda,  Orayliq  Turkmenstanda  koplep  ashildi.  Bugan 

misar retinde a`9o`9 jil ashilgan deruaza gaz kenin Gazachak bayramin Charjau, Kushka etirapindagi 

jene 1968 jili Xauzxan zonasinan ashilgan dun`yadagi iri shatlik gaz kenlerin atauga boladi. 

Bul jil sayin Turkmenstanda gaz ondiriudin kolemin 1940 jillardagi 2,2 mln. metr kub orninda 1970 

jillarda  13  mld  metr  kub  al  1976  jili  63  mld  metr  kubga  kobeytiuge,  al  O`zbekstanda  jillik  gaz 

ondiriudin kolemi 41 mlrd metr kubga jetkerildi. Orayliq Aziya ellerinde otin energetikalik exmiyetke 

iye  tas  komirdin  zapaslari  mol.  Qazag`istanda  tas  komirdin  izertlengen  zonasi  160  mlrd  tonnani 

kurasa,  al    Orayliq  Aziya  respublikalarinda  tas  komirdin  zapasi  67  mlrd  tonnaga  barabar. 

Qazag`istanda  tek  komir  ha`m  konir  komirdin  10  basseyni  jaylaskan,  xam  155  kan  orinlari  bar. 

Bulardan  dun`ya  juzindegi  en  iri  G`Al`pG`  kaninde  jilina  52  mln.  tonna  komir  kazip  shigarildi. 

Izertlengen korlari mol karaganda tas komir keni 3000 km.kv maydandi, Ekibastuz ka`ni 160 km.kv 

maydandi  iyelep  jatir.  Karaganda  komiri  koksteletugin  bolganliktan  zapasi  ote  jokari  xalik  xljalik 

exmiyeti boyinsha GMDA ellerindegi ushinshi komir bazasi bolip esaplanadi. Bul kende tas komirdin 

80 kabati aniqlangan, onin uliuma kalinligi 120 metr. Tas komirdin sanaatliq exmiyetke iye zapaslari 

O`zbekstandada kop, xezir respublikada 50 ge jakin komir keni ashildi. Olardin izertlengen zapaslari 

2  mlrd  tonnaga  barabar.  Xezir  O`zbekstannin  xalik  xojaligi  taraularinda  inteksiv  paydalanip  atirgan 

tas  komir  keni  Surxandar`ya  oblastindagi  Shargun  tas  komiri  esaplanadi.  Bul  kennen  komir  17  km 

uzinlikta tartilgan aspa sim arkali temir jolga shigarildi. Angren ha`m Shargun kenlerinen jilina 6 mln. 

tonnadan  komir  ondirildi.  Tas  komirdin  sanaatlik  exmiyetke  iye  kenleri  Fergana  alabin  jagalay 

jaylaskan.  Bulardin  en  korneklilerinen  Kizil-kiyar,  Kok-yangak,  Sulyukti,  uzbek  kenleri  esaplanadi. 

Uzgen  keni  mol  zapaska  iye  bolip  koksleu  protsessi  ushin  jaramli  keledi.  Kirgizstannin  Issik-kol 


 

13 


alabinda  da  ayrim  tas  komir  kenleri  jaylaskan.  Bulardin  en  exmiyetlilerine  Jergenem  komir  keni 

esaplanip jokari koloridligi menen ajiralip turadi. Tajikstanda tas komirdin Shurab, Tashkutan, Ravat, 

Zauran,  Ziddi  ka`nleri  jaylaskan  bulardin  kopshiligi  konir  komir    al  koksleniu  protsessine  jaramli 

Zauran, Ravat ka`nlerinen kazip alinadi. Tas komir zapasi Turkmenstanda juda` az. 

Keyingi  jillarda  Tuarkir,  Yagman,  Kuxitang  taularinda  taskomirdin  zapaslari  aniklandi,  birak  onin 

ondirislik zapasi az ha`m sapasi tomen bolganliktan xalik xojaliginda paydalanilmaydi. 

Temir  rudasinin  izertlengen  zapasi  13,6  mlrd  tonnaga  barabar,  usinin  12  mlrd.  tonnadayi 

Qazag`istannin  territoriyasinda  aniklangan.  Temirdin  zapaslari  Tajikstan  ha`m  O`zbekstannin 

territoriyalarinda da ushiraydi, birak onin sapasi ote tomen xam tiyisli ondirislik baza bolmaganliktan 

xezir  paydalanilmaydi.  Keyingi  jillarda  Orayliq  Aziya  territoriyasinan  marganetstin,  xromnin, 

nikel`din, alyuminiydin, mistin kolemli sanaatlik zapaslari ashildi. Mistin izertlengen kolemli korlari 

Jezkazganda  (Qazag`istan)  Almalikta  (O`zbekstan),  altin  tapkan  (Ta`jikstan)  kenlerinde  ondiriledi. 

Bulardan  jez  kazgan  keni  ote  bay  korga  iye,  ruda  da  misti-kumtastan    71  protsent  kurap  sanaatta 

kennen  paydanilmakta.  Mis  ondiriude  O`zbekstandagi  Angren 

  Almaliq  keni  ulken  exmiyetke  iye. 



Almaliq misinin kuraminda molibden, altin gumis birge ushirasadi. Usi ishki zat resursi bazasinda bul 

jerde mis eritiu zavodi ha`m Almaliq korgasin-tsink kombinati jumis isleydi. 

Polimetall  rudalari  Qazag`istanda  rudali  Altaydag`i  Leninogor,  Ziryan,  Jongar  Alatauindag`i  Tekeli, 

Karatauindagi  Ashisay, Mirgalimsay kenlerinde jokari sapali rtut zapaslari Kirgizstandagi Xadamjay, 

Xaydarkanda jaylaskan. 

Orayliq  Aziya  respublikalarinda  altinnin  en  iri  sanaatlik  exmiyetke  korlarin  Murintau  kakpatis 

(O`zbekstan) rudali Altaydagi Kalba, Aq suw, Stepnyak (Qazag`istan) kenlerinde jaylaskan. Olar mol 

korga  iye  ha`m  xalik  xojaliginda  kennen  paydalanilmakta.  Geologiyalik  izertleuler  netiyjesinde 

Orayliq Aziya respublikalarinda fosforittin, kukirttin, as duzlarinin, glauber (murabilit) duzlarinin kop 

korlari  ashildi,  bunin  sanaatlik  exmiyetke  iye  zapaslari  Sholaktau,  Aksay,  Janatasta  (Qazakstan), 

Barsa  kelmeste  (Karakalpakstan),  Xushtangtauda,  karabogazgolde  (Turkmenstan)  jaylaskan.  Orayliq 

Aziya ellerinde kurilis taularinda paydalaniuga jaramli taslardin, kaolin ilaylarinin, kvarts kumlarinin 

jene  mramordin  kolemli  zapaslari  jaylaskan.  Tek  O`zbekstanda  sanaatlik  exmiyetke  iye  mramordin 

q0dan aslam kenleri ashildi. Bulardan Nurata taularinda jaylaskan G`GazganG` mramori, dun`yadagi 

en    sipatli  mramorlar  katarina  jatadi  ha`m  medeniyat  saraylarin,  administrativlik  binalar  ha`m 

metropoliten  kurilislarin  bezeude  kennen  paydalanilmakta.    Orayliq  Aziyanin`  ken  paytaxt  dalalari, 

sholistanli jaylaulari ha`m tau araliginda jaylaskan alablari jen asti dushshi suw korlarina ha`m shipali 

istochniklerge  de  bay.  Bulardin  bazasinda  Chimen,  Chartak  (O`zbekstan),  Issi  ko`l,  Jeti  ogiz,  Aqsu 

(Kirgizstan),  Archman,  Molla  qara  (Turkmenstan),  Buribay  (Qazag`istan)  kusagan  orinlarda  iri-iri 

sanatoriyalar jene dem alis orinlari jumis isleydi.  



 

14 


Juwmaqlap aytqanda Orayliq Aziya elleri kolemi mineralliq shiyki zat resurslarina iye. Bulardin xalik 

xojaliginda  ratsionalli  paydalaniu  aldagi  uakitlarda    Orayliq  Aziyanin`  ekonomikalik  potentsiallik 

bunnan bilayda bekkemleuge jol ashatugini sozsiz. 

Klimati  ham  agroklimatliq  resurslari.  Orayliq  Aziyanin`  klimati  keskin  kontimentalli.  Klimat 

sharayatinin  keliplesiuine  kuyash  radiatsiyasi  atmosfera  tsirkulyatsiyasi  jene  jer  beti  katlamlarinin 

duzilisi,  kushli  tesir  etedi.  Fizikalik    geografiya  kurslarinan  okip  uyrengenimizdey  ak  kuyash 

radiatsiyasinin jer betine tusiu mugdari Orayliq Aziya  territoriyasinin geografiyaliq jaylasiui ornina, 

atmosferanin tinikligina jene kuyash nurlarinin jer betine tusiu ara  kashikligina da tikkeley baylanisli. 

Orayliq Aziya  territoriyasi 55 gradus 26 minut a.k 35 gradus 08 minut a.k araligin iyelep jatkanliktan 

kuyash  nurlarinin  tusiu  (jer  betine  tusiu  ara  kashikligina  da  tikkeley  baylanisli.  Nurlarinin  tusiu 

uzakligi arka rayonlarda da (Kostanayda 2058 sagat) kubla rayonlar menen salistirganda (Shimkentte 

2892  sagat),  (Karshida  4460  sagat)  aytarliktay  kem  boladi.  Quyashli  ashiq  kunlerdin  sani  arqa 

rayonlarda  120  kun  bolsa,  qublada  240-260  kun  shamasinda  boladi.  Quyashtin  jil  dawaminda  jer 

betine  kop  nur  shaship  turiuina  baylanisli  jer  betine  kuyashtan  kelip  tusetugin  issilik  mugdari 

aytarliktay  kop  boladi  ha`m  onin  arka  rayonlar  menen  tuslik  rayonlardagi  mugdarinda  da  ulken 

ayirmashiliklar  baykaladi.  Misali,  Orayliq  Aziyanin`  arka  rayonlarda    xer  bir  sm  kv  jer  juzine 

kuyashtan  100  kkal  radiatsiya  alinsa  tuslik  rayonlarga  karay  150-160  kkal  jetedi.  Orayliq  Aziyanin` 

klimati  sharayatina  onin  jaylaskan  geografiyaliq  ornina  karay  Arktikalik  Orayliqsha  ha`m  tropikalik 

xaua  massalarinin  tesiri  kushli.    Orayliq  Aziya  elleri,  Orayliqsha  poyastin  tusliginde  jaylaskanliktan 

ogan tinish okeani ha`m xind okeani ustinde keliplesetugin xaua massalari kelip jetpeydi, al Arka muz 

okeani  menen  Atlantik  okeaninin  tesiri  ogada  kushli  Arka  muz  okeaninan  esetugin  xaua  massasin 

jolinda  irketugin  tau  bolmaganliktan  onin  tesiri  arkadan  tuslikke  karay  ha`m  batistan  shigiska  karay 

ote  sezilerlik  derejede  boladi.  Birak  degen  menen  batistan  esetugin  xaua  massasi    Orayliq  Aziyada 

igalliliktin toplaniuina tesir etip kista temperaturanin jokarilauina al jazda tomenleuine mumkinshilik 

tuudiradi. Arka muz okeani ustinde keliplesetugin Arktikalik kontinentlik xauanin temperaturasi kista 

da, jazda da tomen boladi. Sonliktan onin igalligi kem. Bul xaua kis aylarinda tesir etkende  Orayliq 

Aziyanin` arka rayonlarda esirese Qazag`istan territoriyasinda antitsiklonli xaua orayi ornaydi, bunin 

tesiri  kubla  rayonlarga  da  otip,  bexergi  ha`m  guzgi  ayazli  kunlerdin  keliplesiuin  payda  etedi. 

Tropikalik xaua massasi kubla rayonlarda jaz aylarinda keliplesip xauanin temperaturasin jokarilatadi 

ha`m  kurgakshilikti  payda  etedi.  Usigan  saykes  xauanin  Orayliqsha  temperaturasinda  da  park 

baykaladi.  Jillik  Orayliqsha  temperatura  jazik  ha`m  pes  tauli  rayonlarda  bir  kansha  jilli,  ar  arka 

rayonlarda  bolsa,  kubla  rayonlarda  +13,5

(Shimkent)  +25



0

+30


  (Kizilkum  ha`m  Karakum 

etirapinda), al tauli rayonlarda +20

0

+25



0

 etirapinda boladi.  Orayliq Aziya territoriyasinda  en suwik 

ay  yanvar`  esaplanadi.  Yanvar`dagi  Orayliqsha  temperatura  arkada  -19 

0

  bolsa,  al  kublada  -1



0

 

(Tashkent), + 2.8



(Termez), -10

(Ustirtte) etirapinda boladi. 



 

15 


Birak  ayirim  jillardin  geybir  kunleri  arka  rayonlarda  temperatura 

50



0

  (Arka  Qazag`istan), 

20

0



 

(Surxandar`ya), 

30



(Ustirt)  shekem  peseygenligi  baykaladi.  Ayirim  jillari  kis  aylarinda  kubladan 

keletugin  jilli  kis  aylarinda  xaua  massalarinin  tesirinde  xauanin  temperaturasi  +10

bolsa,  ar  arka 



rayonlarda 

5



0

 shamasinda bolatugin kunlerde baykaladi. Solay etip kis aylarinda  Orayliq Aziyanin` 

arka  rayonlarinda  suwik  Arktikalik  jene  Orayliqsha  enliktin  xaua  massasi  menen  Sibir`  antitsikloni 

ustemlik  etedi.  Bunin  tesiri  Torgay  alkabi  arkali  O`zbekstannin  arka-  batis  rayonlar  menen 

Turkmenstannin  temperaturasi  aytarliktay  tomenleuine  jene  arka  rayonlarina  kelip  jetedi.    Orayliq 

Aziyanin` en issi ayi iyul` esaplanadi. Iyul`din Orayliqsha temperaturasi arka rayonlarda +14,1

bolsa, 


al  kubladagi  tegislik  rayonlarda  +26

0

+30



shamasinda  al  kumli  sholistanli  zonalarda  +31

0

+32


 

shekem jokarilatadi. Solay etip kublaga bargan sayin xauanin temperaturasi jokarilap baradi. Iyul`dagi 



maksimum  jokari  temperatura    +41

0

  +47



(Shimkent),  +50

0

  (Termez),  Orayli  kizil  kumda  jene 



Karakumda kumnin ustingi beti +70

0

,+80



0

 shekem kizadi. Jazda Orayliqsha  aylik temperatura taudi 

rayonlarda  bir  kansha  ayirmashilikka  iye.  Tauli  territoriyalarda  temperaturanin  peseyip,  salkin 

bolatugin kunleri de ushiraydi. Bul tiykarinan taulardagi vertikal zonanin kedelerine saykes keledi. 

Bunday  jaz  aylarindagi  jokari  temperatura  ha`m  kedden  tiskari  kurgakshilik  diykanshilikti  alip 

bariuda ulken kiyinshiliklardida tuudirip atir. Bul berinen de burin suwgariu sistemasin rauajlandiriu 

joli menen sheshiliui tiyis. 

Orayliq Aziyanin` esirese Kubla rayonlarda kurgakshiliktin ken tarkaliui jillilik jauatugin jauin 

shashinnin kolemine de baylanisli. Eger arka rayonlarda jauin shashin jilina Orayliqsha 350-450 mm 

shamasinda bolsa, tusliktegi tegislik rayonlarda 100-130 mm  Aral tenizi jagalaularinda 93-108 mm, 

al  kizil  kum,  kara  kum  sholistanliginda  da  60-86  mm  jauin  shashin  tusedi.  Tauli  rayonlarda  jillilik 

jauin shashinnin mugdari kobirek. Misali  Orayliq Aziyanin` kublada jaylaskan Kopetdag, Parapamiz, 

Korabl, Kugitang tau zonalarina 200-250 mm jauin shashin tusse, Zarafshan, Gissor tauli rayonlarda 

Fergana alabinda 300-500 mm, al biyik tauli rayonlarda 700-800 mm jilina jauin shashin tusedi. 

Qazag`istannin  Arka  Shigis  rayonlarda,  esirese  tauli  Altayda  400-450  mm  shekem  jauin 

shashin jauadi. Batis Qazag`istanda jawin shashinnin jillilik kolemi 300-374 mm bolsa, Zaysan Kazan 

shunkirinda 200 mm al tawli territoriyalarinda 500-1600 mm (kishi  Ulbi dar`yasinin joqari agisinda) 

jawin  shashin  tusedi.  Solay  etip    Orayliq  Aziya  ellerinde  jawin  shashinnin  jillilik  tarqaliwinda  ha`m 

hawanin igalliliginda ulken pariq bar. 

Misali  Qazag`istanda  jillilik  jauin  shashinnin  70-80  protsent  jildin`  jilli  meusimine  tuwra 

kelse,  O`zbekstanda  40  protsent,  al  Turkmenstanda  jillilik  jauin  shashinnin  jilli  mausimindede  az  az 

bolimi, al kis xam bexer aylarina 70 protsent tuura keledi. 

Tilekke  karsi  jaz  aylarinda    Orayliq  Aziyanin`  kubla  rayonlarinda  puulaniu  protsessi  jude 

jokari.  Netiyjede  O`zbekstanda  jillilik  tusken  jauin  shashinnin  kolemine  karaganda  puulaniu 

Tashkentte zonasinda 3,5 ese, Turkmenstanda 20-25 ese, al Nokis zonasinda 2,5 ese kobirek. Usigan 


 

16 


saykes  jaz  aylarinda  xauanin  igalliligi  20-30  protsent  shamalas  boladi,  al  sholistanli  rayonlarda 

xauanin igalligi bunnan da kemirek boladi.  

Juumaqlap aytkanda Orayliq Aziyanin` klimat sharayati auil xojaligi taraularin, sonin ishinde issilikti 

koplep  talap  etetugin  eginlerdi  ondiriuge  ha`m  mol  zureet  jiynap  aliuga  mumkinshilik 

beredi.Vegetatsiyalik  deuirdegi  +10

  jokari  netiyjeli  temperaturanin  jiyindisi  Qazag`istannin  arka 



rayonlarinda  2000

0

-2100



0

  shamasinda  bolsa,  kublasinda  4300

0

-4600


0

  (Shimkent)  barabar,  al 

O`zbekstanda bolsa 4500

0

-5000



0

 shekem jetedi. Arka rayonlarda Orayliqsha temperatura +10

0

 jokari 


bolatugin vegetatsiyalik  deuirdegi kolayli kunlerdin sani +35-150 kunnen, kubla rayonlarda 235-240 

kunge  deyin  soziladi.  Bul  kosimsha  ilajlardi  iske asiriu,  esirese  suwlandiriu  taraudlarin  rauajlandiriu 

ha`m  jerdin  meliorativlik  jagdayin  jaksilau  arkali  diykanshilik  taraularin  tez  pa`t  penen 

rauajlandiriuga jol ashadi. 



Download 484.86 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling