O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti

 

 

24 

 

4 

ORAYLIQ AZIYANIN`  XALQI HA`M MIYNET RESURSLARI 

(4-saat) 

Reje:  

1.Orayliq Aziya xalqinin` o`siw dinamikasi. 

2.Orayliq Aziya xalqinin` jas ha`m jinis qurami, milliy qurami. 

3.Orayliq Aziya xalqinin`  sotsialliq qurami. 

4.Orayliq Aziyanin` miynet resurslari. 

5.Orayliq Aziyada urbanizatsiya protsessleri, en` iri qalalari  

 

 

Orayliq Aziya elleri territoriyasi sonin` ishinde A`miw ha`m Sirda`r`ya alabi, du`n`ya ju`zindegi 

basqa  da  Ulli  da`r`ya  alablari  siyaqli  erte  da`wirlerden  baslap-aq  xaliqlar  qonislasa  basladi,  ha`m 

ma`deniyati  rawajlang`an  eller  qatarina  kirdi.  biraq  o`tmish  da`wirde  Orayliq  Aziya  ellerinin`  xalqi 

ha`zirgi da`wirdegidey tig`iz qonislaspadi. 

1913 j Patsha Rossiyasi zamanindag`i xaliq esap sanag`ina kewil awdarsaq Orayliq Aziyada 12 

mln.  adam  jasag`an.  Usinin`  7,3  mln.  O`zbekstan,  Qirg`izstan,  Ta`jikstan  payina  tiyse,  5,6  mln. 

Qazaqstan  territoriyasinda  jasag`an.  Orayliq  Aziyanin`  sho`listanliq  bo`limi  bolg`an  O`zbekstan 

menen Tu`rkmenstanda 1913 j 5,3 mln. adam jasadi. Usinin` 4,3 mln O`zbekstang`a tiyisli boldi. 2-shi 

du`n`ya ju`zlik uris aldinda, yaki 1940-jili Orayliq Aziya xalqi 5 mln. g`a  ko`beyip 17 mln 54 min` 

adam jasap, usinin` 6,6 mln O`zbekstan, 6,1 mln Qazaqstang`a qalg`ani 3 respublikag`a tiyisli boldi. 

2-shi du`n`ya ju`zlik uristan son` ju`rgizilgen xaliq esap sanag`inda (1959j) Orayliq Aziyada  23 mln 

jaqin  adam  jasadi.  Ko`rsetilgen  mag`liwmatqa  qarag`animizda  1940-59  j.j.  ishinde  Orayliq  Aziya 

xalqi  6  mln  g`a  ko`beydi.  Xalqinin`  sani  boyinsha  O`zbekstan  Qazaqstan  da  joqari  o`siwshilikti 

bayqawg`a boladi. 

Orayliq Aziya xalqi o`zinin` ayrim jag`daylarina ko`re G`MDA ma`mleketlerinen ayirilip turadi. 

Xaliqtin` saninin` ko`beyiwi ba`rinen burin ta`biyiy o`simnin` na`tiyjesinde ko`beymekte. 

Bul  ushin  Orayliq  Aziya  ellerinde  qolayli  ta`biyiy  ekonomikaliq  sharayatlari,  sonin`  ishinde 

xaliqtin`  materialliq  ha`m  ma`deniy  abadanlig`i,  ja`nede  xaliqqa  xizmet  ko`rsetiw  tarawlarinin` 

jaqsilaniwi xaliq saninin` tez pa`t penen o`siwine ku`shli ta`sir jasadi.  Buni 1970-jili 17-yanvardag`i 

xaliq esap sanag`i boyinsha 40 mln 164 min` adamg`a ko`beydi. Xaliq saninin` joqari o`siwi a`sirese 

O`zbekstanda  bayqaladi.  Egerde  1970-jili  O`zbekstanda  11,8  mln  bolsa,  1979-jilg`a  kele  15,4  mln 

adamg`a  ko`beydi.  Misali:  usi  jillar  ishinde  Qazaqstanda  1970-jili  13  mln,  1979-jili    14,7  mln  g`a, 

Ta`jikstan 3,8 mln., Qirg`izstan 3,5 mln., Tu`rkmenstan 2,8 mln adam jasadi. Orayliq Aziya buring`i  

 

25 

Rossiya  imperiyasinin`  en`  tu`pkirinde  jaylasqan  awil  xojaliq  u`lkesi  esaplansa,  ha`zirgi  ku`nde 

sanaati, tansport-ekonomikaliq baylanislari o`sti. Awil xojaliq tarawinda u`lken o`zgerisler ju`z berdi. 

O`zbekstanda Mirzasho`l zonasi, Tu`rkmenstanda Qaraqum kanali, Ta`jikstanda Dal`garzin sho`linde, 

Qirg`izstanda  Shu  alabinda  Qazaqstannin`  arqadag`i  territoriyalari  o`zlestirip  iri  paxtashiliqqa, 

g`a`lleshilikke qa`nigelestirildi. Bul ilajlar Orayliq Aziya ellerinin` abadanlig`inin` artiwina jol ashti. 

Usi  mag`liwmatlarg`a  qarag`anda  1991-jili  Orayliq  Aziya  ellerinde  50,7  mln  adamg`a  ko`beydi. 

Usinin`  20,7  mln  O`zbekstan,  16,7  mln  Qazaqstan,  5,3  mln  Tajikstan,  4,4  mln  Qirg`izstan,  3,7  mln 

Tu`rkmenstan respublikalarina tuwra keldi. 

Ha`zirgi  statistikaliq  mag`liwmatlar  boyinsha  Orayliq  Aziyada  57.1  mln.  aslam  xaliq  jasaydi. 

Usinin`  O`zbekstan  respublikasinda  24,7mln.  Kazaqstan  respublikasinda  16,7mln,  Tajikistan 

respublika-sinda    6,4mln,  Qirg`izistan  respublikasinda  4,6mln,  Turkmenistan  respublikasinda 

4,5mlnnan  tuwra  keledi.  Bunday  joqari  o`siw  ba`rinen    burin  ta`biyiy  o`simge  baylanisli  bolip  otir. 

Orayliq  Aziya  ellerinde  1000  adamg`a  ta`biyiy  o`sim  mug`dari  24,6  adam.  Bul  ko`rsetkish  (1999j) 

Respublikalar  boyinsha  O`zbekstanda  26,6  adam,  Tu`rkmenstanda  26,9  adam,  Qirg`izstan  21,4, 

Ta`jikstan  25,6,  Qazaqstanda  11,8  adam  quraydi.  Bul  ta`biyiy  o`sim  GMDA  elleri  menen 

salistirg`anda 2-3 ese derlik joqari. Ma`selen GMDA elleri quramina kiretug`in respublikalarda 1000 

adamg`a ta`biyiy o`sim 6,3 adamdi qurasa, Ukrainada  0,6, Rossiyada 2,2 adam quraydi. 

Orayliq  Aziyada  islep  shig`ariwshi  ku`shlerdin`  gu`llep  o`siwi  ko`shpeli  xaliqtin`  otiriqshi 

turmis keshiriwine, jan`a miynet ko`nlikpelerin iyelewge, ken` jol ashildi. 

Orayliq Aziya respublikalarinin` sanaatlasiwi, jergilikli xaliqtin` zavod-fabrikag`a tartiliwi, awil 

xojalig`inda  irrigatsiya  qurilislari,  jan`a  jerlerdi  o`zlestiriliwi  diyxanshiliqtin`  ja`nede  rawajlaniwina 

alip  keldi.  Xaliqlar  jasaytug`in  jan`a  punktler,  qalalar  boy  tikledi.  Misali  retinde  Shirshiq,  Yangiyul, 

Ohangaran, Bekabad, Almaliq, Nebitdog`, Qizilqiya, Tasko`mir, Neftobod, Sulukta, Yangier qusag`an 

qalalar bug`an ayqin misal bola aladi. 

Qalalardin`  ko`beyiwi  menen  xalqinin`  sani  da  kem-kemnen  artip  barmaqta.  1913-jili  Orayliq 

Aziyada  qala  xalqi  11% qurasa,  1970-jili  38%,  1990-jili  42,5%  quradi.  Sonnan  Qazaqstanda  54,4%, 

Tu`rkmenstanda 45,4%, O`zbekstanda 40,3%, Qirg`izstanda 38%, Ta`jikstanda 32% qala xalqi quradi. 

Solay  etip  ha`zirgi  da`wirde  qalada  26,2  mln  adam,  awillarda  30,8  mln  adamdi  quradi.  2000-jili 

statistikaliq  mag`liwmatqa  ko`re  Orayliq  Aziyada  qala  xalqinin`  u`lesi  46%  quradi.  Sonnan 

Qazaqstanda 60%, Tu`rkmenstanda 45%, O`zbekstanda 41%, Qirg`izstanda 39%, Ta`jikstanda 32%. 

Xaliqtin`  tig`izlig`i  Orayliq  Aziya  ellerinde  birdey  emes.  Orayliqsha  esap  penen  1  kv.km  jerge 

14,3 adamnan tuwra kelgen bolsa, bul ko`rsetkish O`zbekstanda 55,3 adam, Ta`jikstanda 45.0 adam, 

Qirg`izstanda 23.6 adam, Tu`rkmenstanda 9,3 adam, Qazaqstanda 6,2 adamdi quraydi. 

Fergana  alabinda  sonin`  ishinde  Andijanda  1  kv.km.  452,1  adam  tuwra  kelse,  Qaraqum, 

Qizilqum, U`stirtte 10 kv.km. 1-3 adam tuwra keledi. 

 

26 

 1940-jillarda  Orayliq  Aziyanin`  4  respublikasinda,  xaliq  xojalig`inda  islewshilerdin`  sani    1,2 

mln  adamdi  qurag`an  bolsa,  1990-jilg`a  kele,  bul  4  respublikada  9,9  mln  adam  xaliq  xojaliq 

tarawlarinda ba`nt boldi. Orayliq Aziyanin` 5 respublikasi ha`zirgi ku`nde xaliq xojalig`i tarawlarinda 

islewshilerdin`  sani  15  mlnnan  asti,  sonin`  ishinde  O`zbekstanda  5,2  mln,  Qazaqstanda    6,5  mln, 

qalg`an 3 respublikada 3,4 mln adam xaliq xojalig`inda jumis penen ba`nt. 

 

 

5 

ORAYLIQ AZIYANIN ADMINSTRATSIYALIK BOLINIWI HAM 

ORAYLIQ AZIYA MA`MLEKETLERINE EKONOM-

GEOGRAFIYALIQ SIPATLAMA 

(4-saat) 

Reje:  

1.Orayliq Aziya ellerinin` geografiyaliq jaylasqan orni 

2.Orayliq Aziya elleri xojalig`inin` xarakterli o`zgeshelikleri  

3.Regionnin` basli sanaat ha`m awil-xojalig`i tarawlari  

 

Jer maydani - 3994,4 min` km

2

 

                                                                              Xalqi - 56,2 mln.adam 

 

Orayliq  Aziya  ma`mleketlerien  Qazaqstan,  O`zbekstan,  Tu`rkmenstan,  Ta`jikstan  ha`m 

Qirg`izistan  respublikalari  kiredi.  Olar  ma`mleketler  araliq  xaliq  xojalig`i  kompleksin  jaratadi.  Bul 

respublikalardi  tek  geografiyaliq  jaylasqan  orni  g`ana  emes,  al  ta`biyiy  sharayatinin`  uqsaslig`i, 

tariyxiy  ha`m  ekonomikaliq  rawajlaniwinin`  uliwmalig`i,  sonin`  menen  birge  qa`niygelesken  xojaliq 

tarawlarinin`  da  birdeyligi  biriktirip  turadi.  Orayliq  Aziya  ma`mleketleri  ushin  demografiyaliq, 

sotsialliq ha`m ekonomikaliq mashqalalari, irrigatsiya tarawlarinin` rawajlaniwinin` uliwma uqsaslig`i 

menen  bir  qatarda,  olar  bir-birinen  ha`r  bir  respublikanin`  xojaliq  tarawlarinin`  spetsifikaliq 

rawajlaniwi jag`inan ajiralip turadi. 

 

Regionnin` xojaliq kompleksinde sanaat jetekshi rol` oynaydi. Paxtashiliq bazasinda o`z aldina 

agrar  industrial  kompleks  ju`zege  kelgen.  Orayliq  Aziyadag`i  mexanizatsiyalasqan  iri  paxta  tazalaw 

kra`xanalarinin`  50  protsentke  shamalasi  O`zbekstanda  jaylasqan.  Paxta  mayin  o`ndiriw  zavodlari 

paxtashiliq  jaqsi  rawajlang`an  u`lken  oazislerdegi  (Ferg`ana,  Zarafshan  alabi  h.t.b.)  qalalarda 

qurilg`an. 

 

Paxta gezlemelerin islep shig`ariwshi ka`rxanalar Orayliq Aziyanin` Qazaqstanna basqa barliq 

respublika  paytaxtlarinda  bar.  Regionnin`  toqimashiliq  sanaatinda  jipek  gezlemelerdi  o`ndiriw 

a`hmiyetli orindi tutadi. Pilleni qayta islew ha`m jipek gezleme toqiw fabrikalari Ferg`ana, Marg`ulan, 

Samarqand, Osh, Dushanbe, Ashxabad ha`m Charjawda jaylasqan. 

 

27 

 

Regionda  ku`shli  otin-energetikaliq  baza  du`zilgen.  Neft`  sanaati  tiykarinan  Qazaqstan, 

Tu`rkmenstan ha`m O`zbekstanda rawajlanbaqta. Tu`rkmenstan ha`m O`zbekstanda gaz sanaati joqari 

da`rejege  ko`terildi.  Bul  eller  “MDA  ma`mleketleri  arasinda  Rossiyadan  keyingi  ekinshi,  u`shinshi 

orinlardi  iyeleydi.  Ta`biyiy  gaz  truboprovod  arqali  Rossiyag`a,  Qirg`izistan,  Ukraina,  Zakavkaz`ya 

ellerine  eksportqa  shig`ariladi.  Orayliq  Aziya  ma`mleketleri  de  otin-energetikaliq  resurslar  arasinda 

gaz birinshi orindi iyeleydi. 

 

Regionda  iri  jilliliq  ha`m  gidroelektrostantsiyalar  qurilg`an.  Elektr  energiyasin  jan  basina 

o`ndiriw  boyinsha  Orayliq  Aziya  ma`mleketleri  du`n`yanin`  ayirim  aytarliqtay  rawajlang`an 

ma`mleketlerindegi (Iran, Tu`rkiya h.t.b.) ko`rsetkishlerden de bir qansha aldinda turadi. 

 

Region  xojalig`inin`  ja`ne  bir  qa`nigelesken  tarawi  ren`li  metallurgiya  mis,  svinets,  tsink, 

alyuminiy,  rtut`  ha`m  sur`ma  o`ndirisi  bolip  tabiladi.  Ximiya  sanaati  awil  xojalig`in  mineral  to`gin 

ha`m o`simliklerdi ha`r qiyli ziyankeslerden ximiyaliq qorg`aw ushin da`riler jetistirip beredi. 

Orayliq  Aziya  ma`mleketleri  mashina  sog`iw  sanaati  rawajlang`an  regiong`a  aylandi.  Onin`  jetekshi 

tarawlari-awil  xojalig`i  texnikalarin,  melirotsiya  mashinalarin,  toqimashiliq  stanoklarin  ha`m  ha`r 

qiyli a`spab u`skenelerin islep shig`ariw bolip tabiladi. Sonday-aq regionda ha`zirgi zaman avtomabil` 

ha`m elektrotexnika sanaati da qa`liplespekte. 

    Awil  xojalig`i  suwg`armali  ha`m  qarizg`ar  diyxanshiliqtan  ibarat.  Basli  texnikaliq  egini-paxta. 

Paxtanin` ha`r bir gektari ushin 8-min` m3 tan artiq suw talap etiledi. sog`an qaramastan oazislerdegi 

suwg`armali jerlerdin` yarimina shamalasi paxtashiliq penen ba`nt. Ferg`ana alabi, Mirza sho`l, Gissar 

ha`m  Vax  alabi,  to`mengi  A`miwda`r`ya,  Murg`ab  ha`m  Tejen  oazisleri  paxtashiliqqa  qa`nigelesken 

rayonlar  bolip  esaplanadi.  Orayliq  Aziya  elleri  “MDA  ellerinde  jetilistiriletug`in  paxtanin`  90%ten 

aslamin jetistirip beredi. 

 

Paxta egininen tisqari Orayliq Aziya elleri aymaqlarinda jon`ishqa, sali, ha`r qiyli ovosh-paliz, 

miywe  o`nimleri  jetistiriledi.  Pilleshilik  tarawida  aytarliqtay  jaqsi  rawajalang`an.  Tawlardin` 

eteklerinde  diyqanshiliq  suwg`arilmay  (qarizg`ar  diyqanshiliq)  alip  bariladi.  Bul  aymaqlarda 

g`a`lleshilik (biyday, arpa h.t.b.) egiledi, ju`zimgershilik ha`m bag`shiliq jaqsi rawjlang`an. 

 

Orayliq Aziya aymaqinin` ko`pshilik bo`limi sho`l ha`m yarim sho`llerden ibarat, sonliqtan da 

bul orinlarda qoy, a`sirese qarako`l qoylari ha`m tu`yeler ko`plep bag`iladi. 

 

Agrosanaat  kompleksinin`  quramina  awil-xojalig`i  o`nimlerin  qayta  islew  sanaati  da  (paxta 

tazalaw, may shig`ariw, jip iyiriw h.t.b.) kiredi 

 

Orayliq Aziya xalqinin` ko`pshilik bo`limi awil xalqina tuwra keledi. Tek Qazaqstanda g`ana 

qala xalqi awil xalqinan basimiraq (55%) bolip keledi. Xaliqtin` Orayliqsha tig`izlig`i ha`r bir km

2

 ge 

14 adamnan tuwra keledi. Xaliqtin` en` tig`iz jaylasqan orinlari taw ha`m da`r`ya alaplari, suw menen 

jaqsi  ta`miyinlengen  oazisler  bolip  esaplanadi  (Ferg`ana,  Zarafshan,  Vaxsh,  Chu,  Surxan-Sherabad, 

Shirshiq-Axangaran alaplariYu Xorezm, Mari oazisleri h.t.b.). Bunday aymaqlarda xaliqtin` tig`izlig`i 

 

28 

1  km

2

  ge  100  ha`m  onnan  aslam  adamdi  quraydi,  sho`l  ha`m  biyik  tawli  zonada  xaliq  ju`da`  siyrek 

jasaydi, al ayirim qolaysiz rayonlarda derlik turaqli xaliqtin` o`zi joq. 

 

O`zin o`zi bahalaw ushin sorawlar  

1.Orayliq Aziya ellerinin` geografiyaliq jaylasqan orninin` o`zgeshelikleri nelerden ibarat 

2.Orayliq Aziya elleri xojalig`inin` xarakterli o`zgeshelikleri nelerde ko`rinedi 

3.Regionnin` basli sanaat ha`m awil-xojalig`i tarawlarina sipatlama berin` 

 

 

 

29 

 

6 

QAZAQSTAN RESPUBLIKASI 

(4-saat) 

Reje:  

1.Geografiyaliq jaylasqan orni, ta`biyiy sharayati ha`m resurslari  

2.Relefi ham klimati 

3.Xojaligi ham sanaati 

4.Ekonomikaliq-geografiyaliq rayonlari  

Jer maydani - 2717,3 min` km

2

 

                                                                           Xalqi - 16,5 mln adam  

                                                                              Paytaxti – Astana qalasi 

 

 

Geografiyaliq  jaylasqan  orni,  ta`biyiy  sharayati  ha`m  resurslari.Qazaqstan  jer  maydani 

boyinsha Orayliq Aziya Respublikalari ishinde birinshi orindi iyeleydi. Respublika Kaspiy ten`izinen 

Altay tawlarina shekem 3 min` km, al arqadan tu`slikke Rossiya shegarasinan O`zbekstang`a shekem 

1,7 min` km den aslam araliqqa sozilip jatir. Qazaqstan shig`isinda Qitay menen shegaralasadi. 

 

Rel`efi tiykarinan tegislikten ibarat. Qitay, Qizg`izstan, Batis Sibirdin` qubla-shig`is ta`reinen 

o`tken shegarasinda g`ana tawlar arqali shegaralasadi. 

 

30 

 

Qazaqstannin`  klimati  keskin  kontinentalli  ha`m  qurg`aq.  Jilliq  jawin-shashin  mug`dari  400 

mm den (arqasinda), 200 mm (qublasinda) aralig`inda. Tawli bo`liminde jawin-shashin 500-600 mm 

ge  shekem  jawadi.  Respublika  ta`biyati  ha`r  qiyli  bolip  keledi.  Onin`  arqasinda  qistin`  suwiq  ayazi 

ha`m qari jatirg`an waqitta, qublasinda miywe ag`ashlari gu`llep jatadi. 

 

Respublika  arqasinda  qara  ha`m  qon`ir  topiraqli  dala  zonasi  jaylasqan  bolip,  bul  aymaqlar 

diyqanshiliqta  ken`nnen  paydalaniladi.  Tu`sliginde  sur  qon`ir  topiraq  tarqalip,  oni  suwg`ariw 

na`tiyjesinde  ko`plegen  awil-xojaliq  tarawlarin  rawajlandiriwg`a  imkaniyat  beredi.  Respublikanin` 

arqasinda qarizg`ar, al tu`sliginde suwg`armali diyqanshiliq rawajlang`an. Qazaqstan territoriyasinin` 

40% bo`limin sho`ller, 30% ten aslamin yarim sho`ller iyeleydi. 

 

Respublika  suw  resurslarina  onsha  bay  emes.  Iri  da`r`yalari  Irtish,  Ural,  Sirda`r`ya,  Ile 

da`r`yalari. Tek Irtish da`r`yasi transportliq a`hmiyetke iye. Orayliq ha`m Arqa Shig`is Qazaqstannin` 

xalqin  ha`m  sanaat  tarawlarin  dushshi  suw  menen  ta`miyinlew  maqsetinde  Irtish,  Karaganda  kanali 

qazilg`an. 

 

Qazaqstan  Respublikasi  aymag`i  ha`r  qiyli  paydali  qazilmalarinin`  u`lken  zapasina  iye. 

A`sirese,  ren`li  ha`m  qara  metall  rudasi,  fosforit  zapaslari  og`ada  ko`p.  Sonday-aq  ko`mir,  neft`, 

ta`biyiy gaz ha`m basqa mineral shiyki zat resuslarinin` da aytarliqtay zapaslarina iye. 

 

Tiykarg`i  mis  ka`nleri  -  Jezqazg`an,  Bozsha  ko`l,  Sayaq  ka`nleri.  Sonday-aq  boksit,  nikel`, 

vol`fram,  molibden  rudalari,  altin,  xrom  ushirasadi.  Temir  rudasinin`  u`lken  zapasi,  Qustanay 

oblastinda  jaylasqan.  Fosforit  Qarataw  tawlarinda  o`ndiriledi.  Karaganda  ha`m  Ekibastuz 

basseyinlerinde  tas  ko`mirdin`  iri  zapasi,  qon`ir    ko`mir  -  Torg`ay  basseyinde,  al  neft`  -  Emba 

da`r`yasi  rayoninda,  Mang`ishlaq  yarim  atawinda  aniqlang`an.  Aqto`be  oblastinin`  Qarashig`anaq 

ka`ninde ta`biyiy gazdin` iri ka`ni ashildi. 

 

Xalqi. Qazaqstan Respublikasi ko`p milletli el. Bul respublikada qazaqlar barliq xaliqtin` 42% 

tin,  orislar  40%,  ukrainler  6%,  nemetsler  4%,  tatar,  o`zbek,  belorus,  koretsts,  uyg`ir  h.t.b.  millet 

wa`killeri jasaydi. Xalqinin` Orayliqsha tig`izlig`i 1 km

2

 qa 6 adam bolip, ol barliq aymag`i boyinsha 

bir  tegis  jaylaspag`an.  Tyan`-Shan`  taw  qirlari,  Jong`ar  Alatawi  eteklerinde  ha`m  arqa  dala 

rayonlarinda xaliq biraz tig`iz jaylasqan. 

 

Qala  xalqi  barliq  xaliqtin`  55%  in  quraydi.  Respublikada  21  qala  100  min`  adamnan  aslam 

xaliqqa  iye.  En`  iri  qalalari  Alma-Ata  (1200  min`  adam),  Karaganda  (600  min`nan  aslam  adam), 

Shimkent  (400  min`  adamg`a  jaqin),  Pavlodor  (300  min`nan  artiq),  Ust`-Kaminogorsk    (300  min` 

adamnan artiq).  

 

Xojalig`i. Qazaqstannin` xojalig`inin` qura`inda ren`li ha`m metallugiya, otin-energetika ha`m 

ximiya sanaati, mashina sog`aw tarawlari jetekshi orindi iyeleydi. Jen`il ha`m aziq -awqat sanaati da 

jaqsi rawajlang`an. Ko`p tarmaqli awil-xojalig`i rawajlandirilg`an. 

 

31 

 

Respublikada  o`z  zat  bazasinda  islewshi  ren`li  metallurgiya  jetekshi  rol`  oynaydi.  Ren`li 

metallurgiyani  o`ndiriwshi  ha`m  qayta  islewshi  tiykarg`i  rayonlar  Orayliq  ha`m  Tu`slik  Qazaqstan, 

Rudali Altay bolip esaplanadi. Sonday-aq metallurgiya sanaati Aqto`be ha`m Pavlodor oblastinda da 

rawajlang`an. 

 

Orayliq  Qazaqstanda,  Jezqazg`an  oblastinda  mis  o`ndiriw  sanaati  jaqsi  rawajlang`an. 

Jezqazg`an  ha`m  Balqash  kombinatlari,  Qarsaqpay  mis  eritiw  zavodi  islep  tur.  Mis  rudasi  bul  jerde 

kompleksli  tu`rde  o`ndiriledi.  Olardan  mistan  tisqari,molibden,  qorg`asin,  gu`mis,  siyrek 

ushirasatug`in ha`m shashirandi elementler de eritilip alinadi.  

 

Tu`slik  Qazaqstan  oblastinda  polmetall  rudali  ka`nleri  paydalanilmaqta.  olardin`  tiykarinda 

Ashshisay ha`m Tekeli taw, ka`n kombinati islep tur. Olardin` o`nimi Shimkent qalasindag`i qorg`asin 

zavodinda  qayta  islenbekte.  Ren`li  metall  o`ndiriw  ka`rxanalarinda  elektroenergiyasi  Irtish 

da`r`yasinda qurilg`an GESlerden, sonday-aq Ekibastuz GRESinen jetkerip beriledi. 

Pavlodor  qalasinda  glinozem  zavodi  qurilg`an  bolip,  ol  Arqaliq    ka`ninen  o`ndiriletug`in  boksitti 

qayta  islew  menen  shug`illanadi.  Bul  jerden  glinozem  Sibir`  ha`m  Ta`jikstannin`  alyuminiy 

zavodlarina jetkerip beredi. Ha`zirgi waqitta Pavlodarda alyuminiy islep shig`ariw zavodi qurilmaqta. 

Qara  metallurgiya  sanaati  bir  neshe  iri  ka`rxanalari  menen  ko`zge  taslanadi.  60-70  jillari  Temir  taw 

qalasinda Qarag`anda metallurgiya kombinati iske qosildi. Ol texnologiyaliq otin retinde Qarag`anda 

basseyninin`  koksleniwshi  ko`mirin  paydalanadi,  al  shiyki  zat  Sokolov-Sarbay  ha`m  Lisakov  taw  -

ka`n  bayitiw  kombinatlarinan  (Qostanay  oblasti)  alip  kelinedi.  Sonday-aq,  Atasuw  ka`ninin`  temir 

rudasi  da  paydalaniladi.  Qostanay  oblastindag`i  taw-ka`n  bayitiw  kombinatinan  bayitilg`an  temir 

rudasi tek Temirtawg`a emes, al Tu`slik Uralg`ada (Rossiya) jetkerip beriledi.  

Respublikanin`  otin-energetika  sanaati  ko`mir,  neft`  ha`m  gaz  o`ndirisi  menen  ju`zege  kelgen. 

Qazaqstan  ko`mir  o`ndiriw  boyinsha  “MDA  da  Rossiya  ha`m  Ukraina  ma`mleketlerinen  keyingi 

u`shinshi orindi iyeleydi. Koksleniwshi ko`mir Qarag`anda basseyninen o`ndirilip, o`z talabinan basqa 

Rossiya Federatsiyasina da eksport qilinadi. 

 

Ekibastuz basseyninen o`ndiriletug`in tas ko`mir u`lken a`hmiyetke iye. Ol jerde ko`mir ashiq 

usilda  qazip  alinip,  o`zine  tu`ser  bahasi  arzan.  Onin`  ko`miri  arzan  energiya  aliw  ushin  GRES-lerde 

otin retinde paydalaniladi. 

 

Qarashig`anaq  gazkondensat  ka`ninin`  ashiliwi  ha`m  iske  qosiliwi  keleshekte  gaz  sanaatinin` 

rawajlaniwina  u`lken  mu`mkinshilikler  aship  beredi.  Bunnan  tisqari  neft`  o`ndiriw  payitinda 

alinatug`in jo`nekey gazden de paydalaniladi. Rossiya ha`m A`zerbayjan menen bir qatarda Qazaqstan 

da  iri  neft`  o`ndiriwshi  ma`mleket  bolip  esaplanadi.  Neft`  Mang`ishlaq  ha`m  Buzachi  yarim 

atawlarindag`i  Emba  basseyninde  o`ndiriledi.  Son`g`i  jillarda  Kaspiy  boyi  oypatlig`indag`i  (Atiraw 

oboasti)  jan`a  neft`  ka`nleri  o`zlestirilmekte.  Aytarliqtay  zshapasqa  ha`m  sapag`a  iye.  Ten`iz  neft` 

ka`ni  ayriqsha  ajiralip  turadi.  Bul  ka`nnin`  o`nimi  Rossiya  ha`m  sirt  el  firmalari  ja`rdeminde  qayta 

 

32 

islenbekte.  Qazaqstan  neftin  Novorossiysk  porti  arqali  Evropag`a  eksport  qiliw  na`zerde  tutilmaqta. 

Qazaqstannin` shig`is ha`m tu`slik rayonlarin neft` o`nimleri menen ta`miyinlew maqsetinde Pavlodar 

ha`m  Shimkent  qalalarinda  neftti  qayta  islewshi  zavodlar  qurilg`an.  Olar  neftoprovodlar  arqali  alip 

kelinetug`in Sibir` neftin paydalanbaqta. 

 

Elektroenergetika  sanaati  tiykarin  iri  sanaat  oraylarinda  qurilg`an  jilliliq  elektrostantsiyalari 

quraydi.  Sonday-aq,  Irtish  da`r`yasina  qurilg`an  Ust`-Kamenogorsk  ha`m  Baxtarma  GES-lerinin` 

elektr  energiyasinan  da  paydalaniladi.  Ili  da`r`yasinda  Kapchagay  GES-i  qurilg`an.  Aqtaw  qalasinda 

jaylasqan AES tin` elektroenergiyasi Kaspiy ten`izi suwin dushshilandiriwda paydalaniladi. 

 

Ximiya  sanaati  ka`rxanalari  ha`r  qiyli  ximiyaliq  o`nimlerdi  islep  shig`aradi.  Ximiya 

sanaatinin`  shiyki  zati  qara  ha`m  ren`li  metallurgiya,  neft`  ha`m  gazdi  qayta  islew  sanaatinin` 

shig`indilari  bolip  esaplanadi.  Respublikanin`  tu`sliginde  Qarataw  fosforit  o`ndirilip,  onnan  fosfat 

to`gini  islep  shig`arilmaqta  (Jambil  qalasinda).  Organikaliq  sintez  na`tiyjesinde  plastmassa, 

sintetikaliq  kauchuk  (Temir  taw  qalasi),  polietilen  (Atiraw  qalasi)  h.t.b.  o`nimler  shig`arilmaqta. 

Farmatsevtika sanaati aytarliqtay rawajlandirilg`an. 

 

Respublika  mashina  sog`iw  sanaati  xaliq  xojalig`i  talaplari  menen  tig`iz  baylanisli  bolip, 

jergilikli  qara  ha`m  ren`li  metalldan  paydalanadi.  Qarag`anda  ha`m  Ust`-Kamenogorskte  taw-ka`n 

sanaati  mashinalarin  islep  shig`ariwshi  zavod,  Pavlodarda  traktor  zavodi  islep  tur.  Astana  ha`m 

Petropavlosk qalalarinda awil-xojalig`i mashinalarin sog`iw iri ka`rxanalari bar. 

 

Qurilis  materiallari  sanaati.  Qurilis  materiallarin  islep  shig`ariwshi  ka`rxanalar  barliq 

rayonlarda  da  jaylasqan.  Qarag`anda,  Shimkent,  Semey,  Ust`-Kamenogorsk  qalalarinda  iri  tsement 

zavodlari qurilg`an. 

 

Respublika aziq-awqat sanaati aytarliqtay a`hmiyetke iye. Semeydegi go`sh kombinati “MDA 

da  go`sh  konservalarin  islep  shig`ariw  boyinsha  jetekshi  orinda  turadi.  Alma-ata  ha`m  Jambil 

oblastinda qant sanaati ka`rxanalari jaylasqan. 

 

Awil-xojalig`i.  Qazaqstannin`  ta`biyiy  sharayatlarinin`  o`zgeshelikleri  onin`  xojaliq 

qa`nigelesiwinin` arqa ha`m tu`sliginde ayirmashiliqlardi keltirip shig`aradi. Arqa ta`repinin` topiraq-

klimat  sharayatlari  diyqanshiliq  ushin  qolayliliq  jaratadi.  Bul  aymaqlar  tiykarg`i  da`n  jetilistiriwshi 

rayon, tiykarinan gu`zlik biydaydin` egislik maydanlari basip bolip keledi. 

 

Tu`sliginde  suwg`arip  egiletug`in  aymaqlarda  sali,  texnikaliq  eginlerden  paxta,  qant  qamisi 

jetistiriledi. Jilliliqti ha`m ig`alliliqti su`yiwshi eginler - sali Sirda`r`yanin` to`mengi ag`iminda, paxta 

Shimkent  oblastinda,  qant  la`blebisi  Alma-ata  ha`m  Jambil  oblast`larinda  egiledi.  Sonday-aq, 

respublikanin` tu`sliginde bag`shiliq ha`m ju`zimgershilik te aytarliqtay rawajlang`an. 

 

Sharwashiliq awil-xojalig`inin` jetekshi tarawi bolip esaplanadi. Sharwashiliqta mallardin` bas 

ani boyinsha iri qara mallar (50%) basim. Sonin` menen birge, jilqi, shoshqa bag`iw, qus o`siriwshilik 

ha`m tu`ye bag`iw jaqsi rawajlang`an. 

 

33 

 

Transporti.  Qazaqstanda  barliq  transport  tu`rleri:  temirjol,  avtomobil`,  da`r`ya  ha`m  ten`iz, 

truboprovod ha`m hawa transporti rawajlang`an. Ju`k tasiwda basli rol`di temir jol transporti oynaydi. 

Respublika  territoriyasin  to`rt  meridianal`  temir  jol  magistrali:  Turksib,  Transqazaqstan 

(Petropavlovsk  -  Qarag`anda  -  Chu),  Orenburg-Tashkent,  Qon`irat-Makat-Astraxan`  magistral`lari 

kesip  o`tedi.  Ju`k  tasiwda  temir  jol  liniyalari  menen  bir  qatarda  avtomobil`  transporti  da  aytarliqtay 

orindi  iyeleydi.  Buring`i  paytaxti  Alma-Ata  qalasi  barliq  oblast`  ha`m  rayon  oraylari  menen 

avtomobil` jollari menen tutasqan. 

 

Ju`k tasiwda suw transporti salistirmali tu`rde onsha u`lken a`hmiyetke iye emes. Kemeshilik 

Irtish  ha`m  Ural  da`r`yalarinda  ken`  tarqalip,  mineral  qurilis  materiallari,  ruda,  ko`mir,  ag`ash,  da`n 

o`nimleri tasiladi. Mang`ishlaq yarim atawindag`i ta`biyg`iy bayliqlardi o`zlestiriwi menen baylanisli 

Kaspiy ten`izi arqali ju`k tasiw ko`lemi artti. 

 

Hawa transporti. Alma-ata qalasi aviatsiya liniyalari arqali respublikanin` barliq qalalari ha`m 

sirt  ellerdin`  qalalari  menen  baylanistiradi.  Sonday-aq  bir  neshe  onlag`an  qalalarda  aeroportlar 

saling`an. 

 

Respublikada  quwatli  neft`-gaz  truboprovod  tarmaqlari  qurilg`an.  Ha`zirgi  waqitta  Kaspiy-

Qara  ten`iz  eksportliq  neftoprovodinin`  qurilisi  baslandi.  Qazaqstan  xalqi  ha`m  ekonomikasi  ushin 

za`ru`r bolg`an ta`biyiy gaz O`zbekstannan alip kelinedi. 

Qazaqstan 

Respublikasinin` 

ekonom 

- 

geografiyaliq 

rayonlari.

 

 

Qazaqstan  Respublikasi  5  ekonomikaliq  rayonlarg`a  ajiratilg`an.  Qubla,  Orayliq,  Shig`is, 

Batis, Arqa ekonomikaliq rayonlar. 

 

34 

 

1.  Qubla  Qazaqstan  (Almati,  Jambil,  Qizilorda,  Tamdiqorg`an.  Chimkent  walayatlari)  - 

Respublika  aymag`inin`  26,2%,  xalqinin`  37,9%  jasaydi.  Ma`mleketimizdegi  xalqi  en`  tig`iz 

jasaytug`in  aymaq  bolip  esaplanadi  (1  kv  km.ge  -  10  adam).  Xalqinin`  42%-ti  qalada.  Bul 

ekonomikaliq  rayonlarda  ayiriqsha  ayrilip  turatug`in  tarmaqlari  joq.  Rawanlang`an  tarmaqlari  ren`li 

metallar  ha`m  fosforit  qazip  aliw,  mashinasazliq,  paxta,  qant  la`blebi  jetistiriw.  sali,  baqshaliq, 

ju`zimshilik  h.t.b.  Bul  rayonlarda  Almati  sanaat  uzeli.  Chimkent  ha`m  Qarataw-Jambilda  TO`K 

rawajlang`an. 

 

2.  Orayliq  Qazaqstan  (Jezqazg`an,  Qarag`anda  walayatlari)  -  Respublika  territoriyasinin` 

15,9%,  xalqinin`  11,4%  tuwra  keledi.  Xalqinin`  82%-ti  qalalarda  jasaydi.  Ma`mlekettin`  en` 

urbanizatsiyalang`an bo`legi bolip esaplanadi. Bul rayon tek g`ana Qazaqstanda, ba`lkim “MDA-dag`i 

en` u`lken ko`mir ha`m temir rudasi basseyni esaplanadi. Bul jerde ren`li metallurgiya, mashinasazliq 

ha`m ximiya sanaati jaqsi rawajlang`an. 

 

Jezqazg`an - Balqash TO`K sanaat o`niminin` 1/5 bo`legin beredi. 

 

3.  Arqa  Qazaqstan  (Ko`kshetaw,  Qostanay,  Pavlodar,  Arqa  Qazaqstan,  Astana  walayatlari)  - 

Respublika territoriyasinin` 20,9%, xalqinin` 27,2% tuwra keledi. Xalqinin` tig`izlig`i 1 kv km.ge - 8 

adam quraydi ha`m 49%-ti qalalarda jasaydi. Milliy qurami ruslar ko`pshilikti quraydi. Ekonomikaliq 

rayoni  elektro-energetika,  qara  ha`m  ren`li  metallar  qazip  aliw  ha`m  bayitiw,  da`n  jetistiriw  ha`m 

sharwashiliqqa qa`nigelesken. Bul rayonlarda Pavlodar, Ikkibastuz TO`K-i rawajlang`an. 

 

4.  Shig`is  Qazaqstan  (Shig`is  Qazaqstan-  Simipalatinsk  obl.)  -  respublika  territoriyasinin` 

10,2%,  xalqinin`  10,8%-i  tuwra  keledi.  1  kv  km  -  7  adam.  Xalqinin`  57%  qalalarda  jasaydi. 

Qa`nigelesken  tarmaqlari  ren`li  metallurgiya,  gidroelektronika,  da`n  jetistiriw  ha`m  rekrattsion 

resurslar. Simipalatinsk tiykarg`i agrosanaat  kompleks orayi bolip esaplanadi. Bul jerde sharwashiliq 

ha`m diyxanshiliq o`nimleri qayta islenedi. 

 

5.  Batis  Qazaqstan  (Arto`be,  Batis  Qazaqstan,  Mang`ishlaq,  Atiraw  obl.)  -  Respublika 

territoriyasinin`  26%-in,  xalqinin`  12,7%,  uliwma  xaliqtin`  58%-ti  qalalarda  jasaydi.  Ma`mlekettin` 

tiykarg`i  neft`,  gaz  poyasi  esaplanadi.  Bunnan  basqa  ximiya  sanaati  xrom,  nikel`  qazip  shig`ariw 

sharwashiliq, baliqshiliq jaqsi rawajlang`an. 

 

Ta`kirarlaw ushin sorawlar: 

1.Qazaqstan Respublikasinin` jer maydani ha`m xalqinin` sani qanshaW 

Xalqi barliq aymag`i boyinsha bir tegis jaylasqan baW 

2.Respublikanin` geografiyaliq jaylasqan orninin` o`zgesheliklerine sipatlama berin 

3.Xalqinin` milliy qurami ha`m miynet resurslari qanday o`zgesheliklerge iye 

4.Qazaqstan qanday ta`biyiy resurslarg`a bay 

5.Respublika xaliq xojalig`inin` qaysi tarawlari jaqsi rawajlang`an 

 

35 

 

 

36