O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
Download 484.86 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 4.Ekonomikaliq-geografiyaliq rayonlari
- Ta`jikstan Respublikasinin` ekonom - geografiyaliq rayonlari.
- 1.Qubla-Batis Tajikstan
|
7 QIRG`IZSTAN RESPUBLIKASI (4-saat) Reje: 1.Geografiyaliq jaylasqan orni, ta`biyiy sharayati ha`m resurslari 2.Relefi ham klimati 3.Xojaligi ham sanaati 4.Ekonomikaliq-geografiyaliq rayonlari
Territoriyasi - 198,5 min` kv.km Xalqi - 4,7 mln Paytaxti - Bishkek qalasi
Qirg`izstan - Orayliq Aziyanin` shig`isinda jaylasqan respublika. Ol arqasinda ha`m arqa- batisinda Qazaqstan, tu`slik-batisinda O`zbekstan, tu`slikte Ta`jikstan respublikalari, al tu`slik- shig`isinda Qitay ma`mleketi menen shegaralasadi. Qirg`izistan respublikasi tawli u`lke. Territoriyasinin` 30% ten aslami ten`iz qa`ddinen 3000 m ba`lentlikte jaylasqan. Tyan`-Shan` ha`m Pamir-Alay taw sistemasi tawlarinda muzliqlar ko`p, olardan ko`plegen da`r`yalar sag`a aladi. Sonin` menen birge respublika aymag`inda o`nimdarli Chu ha`m Talas alabi, biyik tawli jaylawlar jaylasqan. Onin` uliwma aymag`inin` 60% maydani awil-xojalig`ina jaramli jerler bolip esaplanadi.
Klimatliq sharayati keskin kontinentalli, qurg`aq, jilliq jawin-shashin mug`dari Chu ha`m Talas alabinda 300 mm di quraydi. Sonliqtan, bul territoriyada diyqanshiliq tek suwg`armali jol menen alip bariladi. Jawin-shashinlar salistirmali tu`rde taw qirlarinin` arqa ha`m batis janbawirlarina ko`birek jawadi. Qis aylarinda qar qatlaminin` az boliwi mal sharwashilig`inda jaylawlardan u`nemli paydalaniwg`a mu`mkinshilik beredi.
Da`r`yalari, sonin` ishinde, narin da`r`yasi da (Sirda`r`yanin` joqarg`i ag`imi) biyik tawlardan baslanip, aytarliqtay gidroenergiya zapaslarina iye (“MDA - elleri arasinda Rossiya ha`m Ta`jikstannan keyin 3-orinda).
Issiqko`l ko`li a`tirapi ha`m biyik tawlardin` janbawirlarinin` jag`imli klimati dem alis, rekreatsiyaliq maqsetlerde paydalaniwg`a ju`da` qolayli bolip, bul aymaqlar respublikanin` kurort ha`m turizm zonasi bolip esaplanadi.
Respublika jer asti qazilma bayliqlarina bay. Respublikanin` arqa bo`liminde polimetall rudalari, Alay tawlarinda sur`ma ha`m sinaptin` anag`urlim zapasi, sonin` menen birge vol`fram, altin, 37
qorg`asin, al Djalalabad oblasitnda tas ko`mir ha`m uran rudasi ka`nleri bar. Ha`zirgi waqitta sirt el firmalari investitsiyalari ja`rdeminde jan`a qazilma bayliqlar ka`nlerin izertlew a`melge asirilmaqta.
Xalqi. Qirg`izstan - ko`p milletli ma`mleket. Onda 70 ten aslam millet wa`killeri jasap, olardan qirg`izlar 52%, ruslar 21%, o`zbekler 12%, ukrainlar 3,1%, nemetsler 2,4% ti quraydi. Sonin` menen birge tatarlar, uyg`irlar, qazaqlar h.t.b. millet wa`killeri jasaydi. Keyingi jillar ishinde Qirg`izstan territoriyasinan ko`plep ruslar ha`m nemets milleti wa`killeri sirtqa ko`ship ketpekte. Qala xalqi uliwma xalqinin` 34% in quraydi, xaliqtin` Orayliqsha tig`izlig`i 1 kv.km ge - 24 adamnan tuwra keledi. Xalqinin` 70% nen aslami alaplarda ha`m 1500 m ba`lentlikke deyingi aymaqlarda jasaydi. Xalqinin` en` tig`iz jaylasqan rayonlari Issqko`l a`tirapi, Bishkek ha`m Ferg`ana alabi. Biyik tawli aymaqlarda xaliq derlik jasamaydi. Iri qalalarinan Osh, Jalalayuad, Toqmaq.
Xojalig`i. Qirg`izstan Respublikasi Orayliq Aziyada sanaat ha`m awil-xojaliq o`nimlerin o`ndiriw boyinsha Qazaqstan ha`m O`zbekstannan keyin 3-orindi iyeleydi. Tiykarg`i sanaat tarmaqlari ren`li metallardi qazip aliw ha`m qayta islew, elektroenergetika tarawlari bolip esaplanadi. Sonin` menen birge mashina sog`iw ha`m metaldi qayta islew, qurilis materiallari, jen`il ha`m aziq- awqat sanaati tarmaqlari qa`liplesken. Ren`li metallurgiya sanaati ren`li metallardi qazip aliw ha`m bayitiwdan ibarat. Olardan baslilari sinap, sur`ma, altin, polimetallar. Qirg`izistan sur`ma ha`m sinap o`ndiriw ko`lemi boyinsha “MDA ellerinde jetekshi orinda iyeleydi. Ha`zirgi waqitta sirt el firmalari qatnasiwinda altin ha`m ren`li metallardi o`ndiriw artpaqta.
Elektroenergetika tarawi o`z quramina jilliliq ha`m gidroelektrostantsiyalari kiredi. Elektrenergiyasin o`ndiriwde basli orindi Narin da`r`yasina qurilg`an Toxtagu`l, Narin, Qurasay GES tutadi.
Mashina sog`iw sanaati awil-xojalig`i, jen`il, aziq-awqat sanaati ha`m elektroenergetika tarmag`in u`skeneler menen ta`miyinleydi. Stanok ha`m elektron esaplaw mashinalarin islep shig`ariw jolg`a qoyilg`an. Qirgizstannin` ekonom - geografiyaliq rayonlari
Qirg`izistan Respublikasi 7 ekonomikaliq rayong`a ajiratiladi. O`z gezeginde 3 iri ekonomikaliq zonag`a birigedi. Arqa (Chuy, Issikkwl, Talas), Orayliq (Norin), Qubla (Osh-Jalalabad, To`mengi Norin ha`m Qadamjoy-Haydarkent). Arqa Qirg`izistan respublikanin` xojalig`i rawajlang`an bo`limi bolip (territoriyanin` 2/5 bo`legin, xalqinin` 50%-in), Qirg`izistan Alataw eteklerinde jaylasqan. Sol alapta xaliq tig`izlig`i en` joqari bolip, 1 kv.km.ge 75 adam. Sanaat o`niminin` 2/3 bo`legin, respublikada jetistiriletug`in da`nnin` 2/5 bo`legin, paliz ha`m ju`zimnin` tiykarg`i bo`limin jetkizip beredi. Bul jerde lolmikor jerler ko`pshilikti quraydi. Bul zona ekonomikaliq zonanin` rawajlang`an bo`legi bolip esaplanadi. Ma`mleket paytaxti - Bishkek qalasi usi jerde jaylasqan. Qalada iri awil-xojaliq mashinasazliq, avtomobil` jiynaw elektron esaplaw mashinasi, Cherm-payabzal, trikataj ha`m sanaat ka`rxanalari islep tur.
38
Issik ko`l alabinin` to`mengi bo`limi diyxanshiliq, baliqshiliq; taw janbawirinda bolsa sharwashiliq penen shug`illanadi. Sonday-aq baqshiliq jaqsi rawajlang`an. Bunnan basqa da`rilik kwknar ha`m temeki egiledi. Tiykarg`i tarawi taw-jaylaw sharwashilig`i ha`m sonin` menen baylanisli jilqishiliq. Ekonomikaliq rayon basqa rayonlarg`ada jilqi jetkerip beredi. Issik ko`l respublikada emes “MDA-da iri dem aliw orayi bolip esaplanadi. Talas alabi Arqa Qirg`izistandag`i en` kem rawajlang`an. Bul jerde tiykarinan Qirg`izistan ushin ta`n bolg`an qoyshiliq penen shug`illanadi. Sonday-aq da`n, temeki, kuknar jetistiriw jolg`a qoyilg`an.
Qubla Qirg`izistan Respublika territoriyasinin` 33%-in, xalqinin` 43%-in iyeleydi. Xalqinin` tig`izilig`i 1 kv.km.ge 27,5 adam. Xojaliqtin` o`zine ta`n tarmaqlari - gidroenergetika, taw-ta`n sanaati (ko`mir, ren`li metall), paxtashiliq (Respublikadag`i barliq paxta egiletug`in jerler). Taw janbawirinda lolmikor diyxanshiliq rawajlang`an. Osh - Orayliq Aziyadag`i en` eski qalalardan biri. Orayliq a`sirde bul jerden jipek joli o`tken. Ha`zir Osh qalasinan Ta`jikstannin` tawli Badaxshang`a baratug`in tiykarg`i avtomobil` joli o`tken. Qalalarda awil-xojalig`inin` o`nimdarlig`in qayta islew ka`rxanalari islep tur. Taw ka`n sanaatiniq rawajlaniwi na`tiyjesinde bir neshe isshi paselkalar salindi. Bular Sulyuktd, Qizil-qiya, Kwk jan`g`aq, Jaskwmir h.t.b. Ren`li metall qazip aliw ha`m bayitiw tiykarinda iri sanaat oraylari - Moylisoy, Xoydarkent, Qodamjoy payda boldi.
Orayliq Qirg`izistan - Respublika territoriyasinin` 26%-in, xalqinin` 6%, xalqinin` tig`izilig`i 1 kv.km.ge 5,5 adam. Ekonomikaliq rayonnin` tiykarg`i baylig`i Norin da`r`yasi ha`m onin` irmoqlardag`i gidroenergiya resurslari ha`m jaylawlar. Paydali qazilmalarinin` ha`mmesi toliq u`yrenilmegen. Xalqi tiykarinan sharwashiliq penen shug`illanadi. Sharwashiliqta qoyshiliq jaqsi rawajlang`an. Respublikada jetistiriletug`in ju`nnin` 1/5 jetistiredi. Norin orayliq ekonomikaliq rayon sanaat ha`m administrativ oray esaplanadi.
Ta`kirarlaw ushin sorawlar: 1. Qirg`izstannin` geografiyaliq jaylasqan orninin` o`zgeshelikleri nelerden ibarat 2. Respublika qanday jer asti paydali qazilmalarina bay 3. Respublikanin` rekreatsion orinlarin atap ko`rsetin` 4. Respublika xaliq xojalig`inin` qaysi tarawlari jaqsi rawajlang`an9. Tema.
39
8 TA`JIKSTAN RESPUBLIKASI (4-saat) Reje: 1.Geografiyaliq jaylasqan orni, ta`biyiy sharayati ha`m resurslari 2.Relefi ham klimati 3.Xojaligi ham sanaati 4.Ekonomikaliq-geografiyaliq rayonlari Jer maydani - 143,1 min` km 2 Xalqi - 6,2 mln adam Paytaxti - Dushanbe
Ta`jikstan quramina tawli Badaxshan oblasti kiredi. Geografiyaliq jaylasqan orni, ta`biyiy sharayati ha`m resurslari. Ta`jikstan Respublikasi - Orayliq Aziyanin` en` tu`sliginde jaylasqan ha`m ba`lent tawli el. Ta`jikstang arqa-batisinda ha`m arqa-ishig`isinda O`zbekstan ha`m Qirg`izistan menen, shig`isinda Qitay, tu`sliginde - Awg`anstan menen shegaralasadi.
Onin` territoriyasinin` 90 protsenti tawliqlardan ibarat. Olardin` derlik yarimi ten`iz qa`ddinen ba`lentlikte jaylasqan. Taw aldi ha`m alablardag`i tegisliklerdin` ba`lentligi 1000 m ge shekem jetip, olar territoriyasinin` 10% ke shamalasin quraydi ha`m bul aymaqlar respublika xojalig`i ushin u`lken a`hmiyetke iye.
40
Topirag`i tiykarinan boz topiraqlardan ibarat. O`nimdarli topiraqlar Ferg`ana ha`m Vaxsh alabinda jaylasqan.
Pamir tawinan Vaxsh ha`m Pyandj da`r`yalari sag`a alip, mol suwli A`miwda`r`yani payda etedi. Bul da`r`yalardan basqa Zarafshan, Kafirnigan ha`m Sirda`r`yanin` bir tarmag`i ag`ip o`tedi. Ta`jikstan gidroenergetika resurslarina ju`da` bay, onin` zapasi boyinsha ol Orayliq Aziya ma`mleketleri ishinde birinshi orindi iyeleydi.
Klimati qurg`aq ha`m keskin kontinental`. Jilli ku`nlerdin` sani (300 ku`nge shamalas) ko`p, jawin-shashinlar mug`dari az bolip, jilina Orayliqsha 200-300 mm a`tirapinda jawadi. Shig`is Pamirde onin` mug`dari jilina Orayliqsha 60 mm ge ten`. Respublikanin` tu`sliginde subtropik klimatli aymaqlarinda xaliqtin` ko`pshilik bo`limi jaylasqan ha`m xojaliqtin` aytarliqtay rawajlaniwi menen ko`zge taslanadi. 41
Xalqi. Ta`jikstan ko`p milletli respublika. Ta`jikler ko`pshilikti (59%) quraydi, sonday-aq o`zbekler (23%), orislar (4,5), qirg`iz, tatar, qazaq ha`m basqa da millet wa`killeri jasaydi.
Qala xalqi respublikanin` barliq xalqinin` 27% in g`ana quraydi. Iri qalalari: Qorg`an-to`be, Kulyab, Xorog. Xalqinin` Orayliqsha tig`izlig`i ha`m 1 km 2 ge 43 adamnan tuwra keledi. Xalqinin` ko`pshilik bo`limi (80%) taw araliq - Vaxsh, Gissar, Ferg`ana, Zarafshan alablarinda jasaydi. Tawli rayonlarda xaliq ju`da` siyrek jaylasqan (Tawli-Badaxshan avtonomiyali oblasti).
jen`il ha`m aziq-awqat sanaati jetekshi orindi iyeleydi. Taw ka`n sanaati ren`li ha`m siyrek metallardi o`ndiriw ha`m bayitiw menen baylanisli. Qalayi, tsink, vol`fram, molibden rudalarin o`ndiriw ha`m bayitiw ka`rxanalari islep tur. Aling`an kontsentratlar qon`silas ma`mleketlerge eksportqa shig`ariladi.
Ta`jikstan xojalig`inin` jan`a tarawi alyuminiy sanaati bolip esaplanadi. Tursinzada qalasinda 1975-jili qurilg`an Ta`jikalyuminiy zavodi o`nim bermekte. Ol sirttan tasip alip kelinetug`in glinozem ha`m Nurek GES-inin` elektroenergiyasin paydalanadi.
Respublika elektroenergetikasinin` tiykarin jilliliq ha`m gidroelektrostantsiyalar quraydi. Bul regionda Orayliq Aziyadag`i en` quwatli Nurek GES-i islep tur ha`m Rogun GES-i qurilmaqta. Bul iri gidroqurilmalar tek Ta`jikstan ushin g`ana a`hmiyetli bolip qalmastan, Orayliq Aziya respublikalarinin` ko`plegen awil-xojaliq ha`m sanaat ob`ektlerin suw ha`m elektroenergiyasi menen
42
ta`miyinlewde u`lken a`hmiyetke iye. Elektroenergiyasin ko`p paydalaniwshi ka`rxanalar Ta`jikstan alyuminiy zavodi, Yavan elektroximiya kombinatlari bolip esaplanadi.
Xaliq xojalig`inin` qa`nigelesken tarawlari awil-xojalig`i o`nimlerin qayta islew menen baylanisli. Misali, toqimashiliq sanaati respublikanin` shiyki zati bazasinda paxta, jipek, ju`n gezlemeler, gilemler islep shig`aradi.
eginlerinen tayarlang`an konservalar, keptirilgen miywe o`nimleri, ju`zim vinosin ha`m basqa da o`nimler jetistirip beredi.
Respublikanin` mashina qurilis ha`m metalldi qayta islew sanaati awil-xojalig`i, jen`il, aziq- awqat sanaatinin` talaplarin qanaatlandiradi. Toqimashiliq stanoklari, awil-xojaliq mashinalari, transformatorlar, metall kesiwshi stanoklar islep shig`ariw jolg`a qoyilg`an.
Xaliq xojalig`inda diyxanshiliq jetekshi orinda. Onin` tiykarg`i tarawlari: paxtashiliq, ju`zimgershilik ha`m bag`shiliq, efir mayi aliniwshi eginlerdi egiw. Ta`jikstan paxtinin` uliwma o`nimi boyinsha “MDA ma`mleketleri arasinda O`zbekstan ha`m Tu`rkmenstannan keyingi 3-orinda turadi. Aytarliqtay egislik maydani da`nli eginler menen ba`nt. Biyday, tari, ma`kke ha`m sali egiledi. Mal sharwashilig`inda iri qaramal bag`iw (oazislerinde) basli orin tutadi, sonin` menen birge qoy o`siriwshilikke (qarako`l, go`sh bag`darindag`i) de u`lken kewil bo`lingen. Ta`jikstanda iri go`sh beriwshi gissar porodali qoylar ko`plep bag`iladi. Pamirde yaklar bag`iladi. oazislerinde awil xalqi pilleshilik penen de ken` shug`illanadi.
Ha`zirgi waqitta respublika a`skeriy siyasiy jag`daydin` keskinlewi sebepli qiyin ekonomikaliq krizisti basinan keshirmekte. Sol sebepli respublika ekonomikasinin` keskin to`menlep ketiwi ju`z berdi.
Transportinda avtomobil` transportinin` roli ulli. Bul transport tu`rine respublikada tasilatug`in ju`ktin` 90% tuwra keledi. Ayirim tawli u`lkelerdegi avtomobil` jollari (Dushanbe-Xorog h.t.b.) tek ma`wsimlik paydalaniladi, Sebebi qis aylarinda bul jollardag`i o`tkellerdi qar basip qaliwina baylanisli jabiladi.
Sovet da`wirinde bul respublika territoriyasinda Termez-Dushanbe, Termez-Qorg`an-to`be- Yavan temir jollari qurilg`an. Olar arqali Ta`jikstan “MDA elleri menen baylanisadi. Gazoprovod tarmaqlari o`tkerilgen.
Respublikanin` transportliq jaqtan qolaysiz tawli rayonlari ushin grajdanliq aviatsiya xizmet etedi. Dushanbe qalasi Moskva ha`m Dosliq awqaminin` basqa qalalari menen avialiniyalar arqali baylanisqan. Ta`jikstan Respublikasinin` ekonom - geografiyaliq rayonlari. Onsha u`lken bolmag`an Respublika territoriyasinda 8 ekonomikaliq rayon ajiratilg`an, bular o`z gezeginde 3 ekonomikaliq zonag`a birigedi.
43
Qubla-Batis Tajikstan, Arqa Tajikstan ha`m Qubla-Shig`is Tajikstan.
tig`izlig`i 1 kv.km.ge 40 adam. Hissor ha`m Baxsh alablari tiykarg`i paxta jetistiretug`in jerler esaplanadi. Bul jerde tiykarinan jin`ishke talshiqli paxta, ju`zimgerlik ha`m baqshiliq, sonday-aq jerjan`g`aq (g`oza), tsitrus miyweleri jetistiredi. Jaylawlarda qoylar bag`iladi. Tiykarg`i su`t oraylari Dushanbe qalasinda (584 min` adam) Ma`mleket paytaxti. Bul jerde iri awil xojaliq o`nimlerin qayta isleytug`in ka`rxanalar (toqimashiliq, go`sh kombinatlari) ha`m toqimashiliq mashinasazliq jaqsi rawajlang`an. Bul jerde Qubla Tajikstan TO`K-i jaylasqan, onin` quraminda Nurek GES ha`m Tursunzada alyumin zavodi, Vaxsh azotli to`gin islep shig`ariw zavodi, Yavon elektroximiya zavodlari bar. Qorg`antepa ha`m Kwlab qalalari aziq- awqat sanaat oraylari esaplanadi. Qorg`antepada transformator zavodi islep tur.
tig`izlig`i 1 kv.km.ge 57 adam. Arqa Tajikstan awil-xojalig`inin` rawajlang`anlig`i menen ajiralip turadi. Diyxanshiliq suwg`arilatug`in jerler de rawajlang`an. Bunnan basqa taw ka`n sanaati jaqsi rawajlang`an. Bul rayonda ren`li metallar, ko`mir(shwrob) jergilikli a`hmiyet iye bolg`an neft` qazip alinadi. Rayonda iri sanaat oraylari Xujand qalasi bolip, bul jerde shoyi toqiw, paxta tazalaw, konserva zavodi, go`sh kombinati, gilem toqiw jaqsi jolg`a qoyilg`an. Ren`li metall ka`nlerinin` jaqinlig`i tiykarinda ruda bayitiw kombinati iske tu`sirildi ha`m basqa qalalarda Isfara (konserva ha`m elektromexanika zavodi), Koniborom (paxta tazalaw, may islep shig`ariw), Moxrom (Tajiksel`mash) ha`m basqalardi aytip o`tiw menen rayon xojalig`in rawajlandiriwda Qorakwm GES-i u`lken a`hmiyetke iye (126 min` kVt). Xwjand janindag`i Chkalovskda uran qazip aliw ha`m bayitiw jolg`a qoyilg`an.
44%-in, xalqinin` tek bolg`ani 3%-in quraydi. Zona tiykarinan Shig`is Pamirdi o`z ishine aladi. Orayliq Aziyada en` u`lken ha`m xalqi az zona esaplanadi. Rayong`a taw jaylaw garwashilig`i ta`n. Bul jerde tiykarinan Kwtoslar bag`iladi. Rayonnin` batisinda onsha u`lken bolmag`an territoriyada diyxanshiliq penen shug`illanadi. Tiykarinan biyday, tari, nwxat jetistiriledi. Xalqinin` ko`pshiligi Pamir tajikleri ha`m qirg`izlar. Tiykarg`i orayi Xorog qalasi. Bul jerde MDU professori I.V.Shukin ta`repinen tiykar saling`an botanika bag`i bar. Rayon gidroenergiya resursina bay. Ta`kirarlaw ushin sorawlar: 1. Ta`jikstan Respublikasinin` geografiyaliq jaylasqan orninin` o`zgeshelikleri neden ibaratW Bul onin` xojaliq iskerligin qiyinlastirmay maW 2. Respublika xalqi territoriya boylap qalay jaylasqanW 3. Ta`jikstanda xaliq xojalig`inin` qaysi tarawlari rawajlang`anW 4. Respublika ren`li metallurgiya sanaatinin` rawajlaniwina qanday ta`biyiy sharayatlar ta`sir etken. 44
9 TU`RKMENSTAN RESPUBLIKASI (4-saat) Reje: 1.Geografiyaliq jaylasqan orni, ta`biyiy sharayati ha`m resurslari 2.Relefi ham klimati 3.Xojaligi ham sanaati 4.Ekonomikaliq-geografiyaliq rayonlari Jer maydani - 488,1 min` km 2
Paytaxti - Ashxabad qalasi
Geografiyaliq jaylasqan orni, ta`biyiy sharayati ha`m resurslari. Tu`rkmenstan Orayliq Aziyanin` batis bo`liminde jaylasip, onin` uliwma aymag`inin` 12,3% in iyeleydi. Respublika tu`slik ta`repinde Iran ha`m Awg`anstan, arqa ha`m shig`isinda O`zbekstan, arqa-batisinda Qazaqstan menen shegaralasip, batisin Kaspiy ten`izi juwip turadi.
u`lkesi jaylasqan. Tu`rkmenstan jilliq jawin-shashinlar mug`dari 100 mm ge shamalas bolg`an sho`l klimat tipi basim maydandi iyeleytug`inlig`i menen sipatlanadi. Kopetdag`tin` taw janbawirlarina jilina 300 mm ge shamalas jawin-shashinlar tu`sedi. Qaraqum sho`li onin` respublikanin` uliwma aymag`inin` 80% in iyeleydi.
Termikaliq resurslar mug`darinin` ko`p boliwi Tejen, Murg`ab ha`m A`miwda`r`ya alablarinda jaylasqan suwg`arilatug`in zonada paxtashiliqti ha`m subtropikaliq eginlerdi egip o`siriwge mu`mkinshilik beredi. Suwg`arilatug`in zonanin` topirag`inin` tiykarg`i bo`limi boz topiraqtan ibarat. Su`rim jerler respublika aymag`inin` tek g`ana 1% in iyeleydi. Respublika xaliq xojalig`i ushin Qaraqum kanalinin` a`hmiyeti ju`da` u`lken.
Respublika paydali qazilmalarg`a bay. A`sirese neft` ha`m ta`biyiy gazdin` iri zapaslari bar. Aytarliqtay iri neft` ka`nleri Tu`rkmenstannin` batis bo`liminde: Nebit-Dag`, Qum-Dag`da aniqlang`an. Ta`biyiy gazdin` bay ka`nleri Orayliq Qaraqum ha`m respublikanin` arqasinda: Achaq, Shatliq, May ka`nleri bolip esaplanadi. Qara-Bug`az-Go`l qoltig`indag`i glauber (mirablit) ka`ni zapasi jag`inan du`n`yag`a belgili. Sonday-aq ku`kirt, duz, yod ha`m bromnin` aytarliqtay qorlari bar ekenligi aniqlang`an.
45
Xalqi. Tu`rkmenstan - ko`p milletli respublika. Respublika xalqinin` 68% in tu`rkmenler, 13% in ruslar, 8,5% in o`zbekler, 3% in qazaqlar quraydi. Bulardan basqa tatarlar, ukrainlar, armyanlar, azerbayjanlar ha`m basqa da millet wa`killeri jasaydi. Xalqi tiykarinan oazislerde ha`m Kopetdag` tawinin` eteklerinde salistirma tig`iz jaylasqan. Qaraqum sho`linin` ko`pshilik bo`liminde xaliq derlik jasamaydi ha`m bul aymaqlar mal sharwashilig`inda ta`biyiy jaylaw retinde paydalanilmaqta. Respublika xalqinin` Orayliqsha tig`izlig`i 1 km 2 ge 10 adamnan tuwra keledi. Qala xalqi barliq xalqinin` 44% in quraydi. Iri qalalari Tu`rkmenbashi, Nebit-Dag`, Charjow, Tashawiz.
Download 484.86 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|