O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
Download 484.86 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Awil xojalig`i geografiyasi
Sanaat geografiyasi. Orayliq Aziya ellerinin` sanaati, awil xojalig`i ha`m onin` tarawlari paxtashiliq penen tig`iz baylanisli. Ha`zirgi waqitta Orayliq Aziya ellerinde 100 den artiq sanaat tarawlari bar. Sanaat «A» gruppasina mashina sog`iw, metallurgiya, ximiya, qurilis materiallar sanaati, otin energetika sanaati kiredi. Otin energetika kompleksi menen Orayliq Aziya toliq ta`miynlengen. Otin energetika balansinin` 60% ta`biyiy gaz sanaati iyeleydi. Ta`biyiy gaz o`ndiriw boyinsha Orayliq Aziya GMDA 30% gaz sanaatin iyeleydi. Ta`biyiy gaz Tu`rkmenstanda Gaz ochak, “umdag Xovuzxan, Shadliq Da`rwaza ka`nleri, O`zbekstanda Gazli, Jarg`aq, Quwanish, Mubarek, Qirg`izstanda, Qazaqstanda (Mang`ishliqta) iri ka`nleri bar. Uliwma jilina Orayliq Aziya ellerinde 111,1 mlrd kub/m gaz o`ndirip, Tu`rkmenstan 60,1 mlrd kub/m, O`zbekstanda 42,8 mlrd kub/m, Qazaqstang`a 8,1 mlrd kub/m, qalg`ani Ta`jikstan, Qirg`izistan respublikalarina tuwra keledi. Orayliq Aziya elleri nef`t o`nimleri o`zin toliq qanaatlandiradi. Tu`rkmenstanda nef`tti qayta isleytug`in zavod -NQZ Krasnovodta, Chardjaw, O`zbekstanda Fergana, Alti-Ariqta islep tur. Arqa Qirg`izstan, Chimkent NQZ nef`t penen ta`miynleydi. Qazaqstanda nef`t ha`m gaz o`ndiriw respublikanin` batisinda 2-arealda Emba ha`m Mangishlaqta, NQZ batisinda, shig`isinda, Tu`sliginde rayonlarda isleydi. Ha`zirgi waqittag`i iri ka`nleri (Uzen`, Jetibay, Tengen`, Qarajanbas) bar. Mangishlaq ha`m Emba nef`tleri Atirawda qayta islenip, Samarag`a transpirovlanadi. Iri nef`t qayta isleytug`in zavodi Povladarda ha`m Chimkentte jaylasqan. Orayliq Aziya ellerinde 1992-jili 34,5 mln.t. nef`t qazip alip, usinnan Qazaqstang`a 25,8 mln.t., O`zbekstan respublikasina 3,3 mln.t., Tu`rkmenstang`a 5,2 mln.t., Ta`jikstang`a 0,1 mln.t., Qirg`izstang`a 0,1 mln.t. payina tiyedi. Elektr energiya o`ndiriw Orayliq Aziya elleri SNG ellerinen ayriqsha ajiralip turip, ol uristan keyingi jillarda rawajlandi. Elektr energiya o`ndiriw 5 respublikalardada rawajlang`an. Gidroenergiya resurslarg`a bay, tiykarg`i o`ndiretug`ini J.E.S. bolip shiyki zati ko`mir ha`m ta`biyiy gaz esaplanadi. J.E.S. lar Tu`rkmenstan menen O`zbekstan Respublikasi G.E.S. Ta`jikstan menen Qirg`izstan qurilg`an. Ha`zirgi ku`ndegi iri GRES - Angrende, Tashkentte, Sirda`r`yada, Marida, Nawayida qurilg`an. Iri GES ler - Vaxsh da`r`yalarina qurilg`an. Orayliq , Nurek, Golovnaya, Baypazinskaya, G.E.S.(2,7 mln kVt) Ragul GES du`n`yadag`i en` iri platina bolip quwatlig`i (3,6 mln kVt). Narinda U`shqorg`an GES (180 min` kVt), Toxtagu`l (1,2 mln kVt), Kurpay (800 min` kVt), Tash-Kumir (850 min` kVt) elektr energiya o`ndiredi. Shirshiqta Charvaq GES (600min` kVt) o`ndiredi. Qazaqstannin` elektr energetika kompleksi tiykarinan J.E.S. esaplanadi. Iri GRES i Ermak (2,4 mln kVt), Kurgandinskiy (0,7 mln kVt), Djambul (2,4 mln) elektr energiyasin o`ndiredi. Ekibastuz
54
basseyninde iri 4 GRES qurilg`an. GES ler Irtishta - Ust`-Kamenogorsk, ha`m Buxturma, Chardara (Sirda`r`ya), Kipchagay (Ili) ha`m Mangishlaq AES islep tur. 1992-jili mag`liwmat boyinsha Orayliq Aziya ellerinde to`mendegishe elektr energiya o`ndirildi. O`zbekstan Respublikasi Qazaqstan Respublikasi Ta`jikstan Respublikasi Qirg`izstan Respublikasi Tu`rkmenstan Respublikasi Orayliq Aziya ellerinin` 50,9 mlrd k /Vt saat. 82,7 mlrd k /Vt saat. 16,8 mlrd k /Vt saat. 11,9 mlrd k /Vt saat. 13,2 mlrd k /Vt saat. 175,5 mlrd k /Vt saat o`ndiriledi. Orayliq Aziya elleri janilg`i energetika komplekslerinin` 20% ko`mir quraydi. O`zbekstanda Angren, Shargun, Baysun, Qirg`izstanda, Ta`jikstanda Shurabta ko`mir o`ndiriledi. Qazaqstan xojalig`inda ko`mir sanaati ayriqsha ajiralip turadi. 1985-jili ko`mirdin` zapasi (130 mln.t.) boldi. Qaraganda basseyni GMDA ko`lemindegi en` iri baza esaplanadi. Ol koksleniwshi tas ko`mir. Ekibastuz ko`mir basseyni iri zapasqa iye bolip elektr energetika sanaatinda paydalanadi. 1992-jili Orayliq Aziya ellerinde to`mendegi ko`mir qazip alindi. O`zbekstan Respublikasi Qazaqstan Respublikasi Ta`jikstan Respublikasi Qirg`izstan Respublikasi Tu`rkmenstan Respublikasi Orayliq Aziya 4,7 mln. t 126,5 mln. t 0,2 mln. t 2,2 mln. t - 133,6 mln. t Orayliq Aziya ellerinde metallurgiya sanaati rawajlang`an. A`sirese O`zbekstan Respublikasinda ren`li metallurgiya jaqsi rawajlang`an. Almaliqtag`i metallurgiya kombinati mis, qorg`asin, tsink, vol`fram h.t.b. ren`li metallardi o`ndiredi. Bunnan tisqari Qizilqumnan altin o`ndiredi. Qirg`izstanda ren`li metallurgiya sanaati rawajlang`an. Orayliq Aziyada birden-bir sur`ma kombinati qurilg`an. Bunnan tisqari altin, qorg`asin, qalayi o`ndiredi. Ta`jikstanda alyuminiy zavodi qurilg`an. Qara metallurgiya Orayliq Aziya ellerinde to`men rawajlang`an. Resurs zapasi az. Jilina 6,9 mln.t. o`ndiriledi. Sonin` Qazaqstanda 6,1 mln.t., O`zbekstanda 0,7 mln.t. o`ndiriledi. En` iri Orayliq Aziyada qara metallurgiya orayi - Begabad esaplanadi. Mashina jasaw sanaati - bul awil xojalig`i menen baylanisli bolip keledi. A`sirese paxtashiliq penen, toqmashiliq, ximiya, nef`t penen baylanisli. Awil xojalig`i ushin tarktorlar Tashkentte, Chirchiqta ximiya sanaati ushin - Chirchiq, Namanganda nef`t sanaati ushin mashinalar Ashxabad rawajlang`an.
55
Qazaqstanda m.s.s. uristan keyingi jillarda rawajlandi. Qara ha`m ren`li metallurgiya sanaati ushin mashinalar Ust`-Kamenogorsk, Alma-Atada, ko`mir, koks ximiyaliq o`ndiris ushin (Qaraganda) nef`t ha`m gaz ushin Atirawda, awil xojalig`i ushin ekskavator,traktorlar (Tselinograd-Aqmola) elektrotexnikaliq mashinalar (Aqto`bede) rentgen apparaturalari islenedi. 1992-jil boyinsha Orayliq Aziya ellerinde to`mendegishe traktorlar islep shig`ildi. O`zbekstan Respublikasi Qazaqstan Respublikasi Ta`jikstan Respublikasi Tu`rkmenstan Respublikasi Qirg`izstan Respublikasi Orayliq Aziya 16,9 min` dana 13,4 min` dana - - - - - - 30,3 min` dana Ximiya sanaati ushin Orayliq Aziya ellerinde u`lken shiyki zat zapaslarina iye. Olardan gaz, nef`t, ko`mir, ozokerit, duz, ren`li metallar ximiya sanaati ushin shiyki zat esaplanadi. O`zbekstan Respublikasinda mineral` to`ginler, sintetikaliq juwiw zatlari, lak, boyaw, plastmassa islep shig`aradi. Oraylari Shirshiq, Fergana.
sanaatqa shiyki zat jetkerip beriw ha`m xaliqti aziq-awqat penen ta`miynlewden ibarat. Orayliq Aziyada awil xojalig`inin` tiykarg`i intensivli rayoni - oazisler bolip, olardin` geografiyaliq jaylasiwina ko`re 3 tiykarg`i gruppag`a ajiratamiz: 1.Oypatliqtag`i, qumlar etirapindag`i oazisler. misali: Xorezm alabi, Murg`ab ha`m Tejen. 2.Taw aldi. Bularg`a Fergana, Tashkent, Samarkand. 3.Taw etegi.Vaxsh da`r`yalarinin` joqarg`i ag`imi,Narin,Qarada`rya,Qashqada`rya h.t.b. Orayliq Aziyada uliwma awil xojalig`ina jaramli jer fondi 274 mln ga barabar. Uliwma egislik maydan Orayliq Aziya boyinsha 42,3 mln ga bolip, sonnan da`nli eginler 25 mln ga, yamasa 59,1% i, paxta 2,8 mln ga - 6,5% i, bag`shiliq eginler 0,36 mln ga - 0,9% i, basqa tu`rdegi eginler 14,21 mln ga yamasa 33,5% ne egiledi. Orayliq Aziya elleri qa`nigelesken iri paxtashiliq zona. Bul O`zbekstan, Ta`jikstan, Tu`rkmenstanda rawajlang`an. Paxtashiliq Orayliq Aziyada 2,8 mln ga jerge egiledi. Ha`r jil sayin 6 mln. t. artiq Orayliq Aziyada paxta jetistirile-di. Bul SNG ma`mleketlerinde jetistirilgen paxtanin`, 90% aslami degen so`z. Agrosanaat kompleksinde - gidromileoratsiya tarawi aytar-liqtay orin iyeleydi. 1 ga jerge Orayliqsha 6-8 min` m/kub suw kerek boladi. Paxtashiliq Fergana alabinda, Golodnoy step (Mirzasho`l) Vaxsh ha`m Gissar alablarinda, To`mengi A`miwda`r`ya, Murg`ab ha`m Tejen oazislerinde rawajlang`an. Jin`ishke talshiqli paxtashiliq Ta`jikstan ha`m O`zbekstannin` tu`slik rayonlarinda o`ndiriledi. Paxtanin` Orayliqsha o`nimi 1 ga - 24-23 ts tuwra keledi. 56
1992-jilimag`liwmat boyinsha Orayliq Aziyada 6247 min` tonna paxta jetistirilip usinin` O`zbekstang`a 4128 min` t, Qazaqstang`a 252 min` t, Ta`jikstang`a 515 min`t, Qirg`izstang`a 52 min`. t., To`rkmenstang`a 1300 min`. t. payina tiyedi. Texnikaliq eginlerden paxtadan basqa kenaf, qant la`blebi, temeki h.t.b. egiledi. O`zbekstanda qant la`blebi tiykarinan Qazaqstanda, Qirg`izstanda ko`plep egiledi. 1992-jili Orayliq Aziyada 1287 min`.t. qant la`blebi jetkerilip usinin` Qazaqstang`a 1160 min`.t., Qirg`izstang`a 127 min`.t. tuwra keldi. “a`lleshilikte egislik jerlerdin` ko`pshilik bo`limin iyelep jatir. “a`lleshilik Qazaqstanda rawajlang`an bolip, sali egiledi. Sali Qizil-Orda, Chimkent, Alma- Ata, Taldi-Qorg`an oblastlarinda egiledi. Sali jetistiriw boyinsha Qazaqstan SNG ellerinde Rossiyadan keyin 3-shi orinda turadi. Tu`slik Qazaqstanda soya da o`siriledi. Orayliq Aziya elleri boyinsha 1992-jili 34,5 mln.t. g`a`lle o`nimleri jetistirilip sonnan Qazaqstang`a 29,8 min`.t., O`zbekstang`a 2,3 min`.trgana alabi, Buxaroda, Qirg`izstanda Chuy alabi, Ta`jikstanda Gissar alabi esaplanadi. Qazaqstanda bag`shiliq, ju`zimshilik tu`slik ha`m shig`is rayonlari oraylari esaplanadi. Qazaqstan kartochka o`nimlerin jetistiredi. 1992-jili Orayliq Aziya miywe o`nimleri boyinsha 5,7 mln.t. jetistirip Qazaqstang`a 2,0 mln.t., O`zbekstang`a 3,5 mln.t. tuwra keledi. Kartoshka boyinsha 3,7 mln.t. jetistirilip usinin` 2,6 mln.t. Qazaqstang`a tiyisli. Orayliq Aziyada sharwashiliq jergilikli xaliqtin` talabin qanaatlandiriw menen birge Qarako`l terilerin jetistirip beredi. Orayliq Aziyada ellerinde sharwa mallar sani (1992-j) Eller
Qara mal mln. bas Siyir mln. bas Jilqi Min` bas Qusshiliq tu`rleri mln.dana Qoy ha`m eshki mln.bas O`zbekstan 5,3
2,2 322,5
26,5 10,3
Qazaqstan 9,6
3,6 1703,5
52,7 34,4
Ta`jikstan 1,2
0,5 48,3
4,4 3,1
Qirg`izstan 1,1
0,5 313,0
10,4 8,7
Tu`rkmenstan 1,0
0,4 21,2
5,9 5,8
Orayliq Aziya 18,2
7,2 2408,5
99,6 62,3
Iri shaqli qara mallar, jilqi ha`m shoshqadan basqa Orayliq Aziyada arnawli tu`rdegi - qarako`lshilik, Gissar qoylari (150 kg-160 kg), tu`ye, bag`iladi. Orayliq Aziyanin` transporti ha`m sirtqi ekonomikaliq baylanislari. 57
Islep shig`ariwshi ku`shlerdi rawajlandiriw ha`m jaylastiriw, ekonomika ha`m ma`deniyat da`rejesin ko`teriw, xaliqtin` turmisin ko`teriwde transporttin` u`lesi joqari. Transporttin` temir jol, qubir, avtomobil` aviatsiya tu`rleri bar. Temir jol transporti: Bul transport XIX-a`sirdin` aqirinan baslap qurila basladi. Krasnovodsk- Tashkent-Andijan temir jol liniyalarinin` iske tu`siwi Orayliq Aziya respublikalari ushin u`lken a`hmiyetke iye boldi. Keyin ala Tashkent-Aris-Orenburg temir jol liniyasi iske tu`siwi menen Tashkent Orayliq Aziyanin` transport da`rwazasina aylandi. Aziyada temir jolinin` uzinlig`i 21,4 min` km.
Ha`zirgi waqitta Orayliq Aziya elleri ekonomikaliq xaliq araliq islesiw sho`lkemine kiriwshi ma`mleketler menen ten`dey ag`za. Bul bag`darda birge islesiw maqsetinde Tedjen-Seraxs-Meshxed temir jol liniyasin quriw iske asirilmaqta. Bul temir jol liniyasi Pekindi Stambul menen baylanistiratug`in Trans Aziya magistrali esaplanadi. Bul qurilis 2000-jili pitkerilip son` bul jolda 2- ta`repleme 6-8 mln.t. ju`k alip ju`riw mu`mkinshiligi bar. 2-shi bir proekt Orayliq Aziya elleri Kislovodskiyden Kaspiy porom joli (308 km) arqali Azerbayjan, Gruziya territoriyalari arqali Qara ten`iz portina jetkeretug`in Transkavkaz magistralin quriw na`zerde tutilg`an. Hawa transporti: - Passajirlerdi tasiwda, tez xabarlardi jetke-riwde, bariwi qiyin bolg`an jerlerge (taw ha`m sho`l) jetkeriwde hawa transportinin` u`lesi aytarliqtay. Orayliq Aziyanin` ha`zirgi aeroportlari zamanago`y bolip du`n`yanin` qa`legen jerleri arqali baylanisa aladi. Orayliq Aziya xaliq araliq aviatsiya kommunika-tsiyalarin rawajlandiriw boyinsha ju`da` qolayli orinda jaylasqan. Orayliq Aziyanin` ha`zirgi hawa jollari arqali du`n`yanin` ko`p ma`mleketleri - N`yu-York, London, Frankfurt`, Afina, Tel`-Aviv, Bangok, Seul, Deli h.t.b. eller menen baylanistirip tur. Avtomobil` transporti. Ishki rayon araliq ju`klerdi tasiwda, tawli rayonlardag`i ju`klerdi tasiwda, jaqin ha`m Orayliq araliqtag`i ju`klerdi tasiwda u`lken mu`mkinshilikke iye. Uzinlig`i 325,4 min` kv. Ha`zirgi waqitta Orayliq Aziyada Qitay ha`m Pakistan menen qatnas jasaytug`in Andijan-Osh- Irkishtam-Kashgar sonday-aq Buxara-Seraxs-Meshxed-Tegeran, Termez-Gerat-Kandagar-Karchi avtomobil` jollarin quriw na`zerde tutilip otir. Bul jollar Hind okeani menen avtomobil` jollar arqali baylanistiradi. A`debiyatlar dizimi 1. Karimov I.A. Uzbekistan na poroge XXI veka: ugrozi bezopasnosti, usloviya stabil`nosti i garantii progressa. -Tashkent, «Wzbekiston», 1977 2. Karimov I.A. Turkiston umumiy uyimiz. -Tashkent, «Wzbekiston», 1995 3. Rodionova I.A. Politicheskaya karta mira. Moskva, 1996 4. Rodionova I.A., Bunakova T.M. Ekonomicheskaya geografiya. Moskva, 1998 5. Maksakovskiy V.P. Geograficheskaya kartina mira. V trex tomax, Moskva, 1998 6. Starni i narodi mira. Statisticheskiy spravochnik. Moskva, 1999
58
Download 484.86 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling