O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti


Download 484.86 Kb.
Pdf ko'rish
bet7/7
Sana01.09.2017
Hajmi484.86 Kb.
#14757
1   2   3   4   5   6   7

Sanaat  geografiyasi.  Orayliq  Aziya  ellerinin`  sanaati,  awil  xojalig`i  ha`m  onin`  tarawlari 

paxtashiliq  penen  tig`iz  baylanisli.  Ha`zirgi  waqitta  Orayliq  Aziya  ellerinde  100  den  artiq  sanaat 

tarawlari  bar.  Sanaat  «A»  gruppasina  mashina  sog`iw,  metallurgiya,  ximiya,  qurilis  materiallar 

sanaati,  otin  energetika  sanaati  kiredi.  Otin  energetika  kompleksi  menen  Orayliq  Aziya  toliq 

ta`miynlengen.  Otin  energetika  balansinin`  60%  ta`biyiy  gaz  sanaati  iyeleydi.  Ta`biyiy  gaz  o`ndiriw 

boyinsha Orayliq Aziya GMDA 30% gaz sanaatin iyeleydi. Ta`biyiy gaz Tu`rkmenstanda Gaz ochak, 

“umdag  Xovuzxan,  Shadliq  Da`rwaza  ka`nleri,  O`zbekstanda  Gazli,  Jarg`aq,  Quwanish,  Mubarek, 

Qirg`izstanda,  Qazaqstanda  (Mang`ishliqta)  iri  ka`nleri  bar.  Uliwma  jilina  Orayliq  Aziya  ellerinde 

111,1  mlrd  kub/m  gaz  o`ndirip,  Tu`rkmenstan  60,1  mlrd  kub/m,  O`zbekstanda  42,8  mlrd  kub/m, 

Qazaqstang`a 8,1 mlrd kub/m, qalg`ani Ta`jikstan, Qirg`izistan respublikalarina tuwra keledi. 

Orayliq  Aziya  elleri  nef`t  o`nimleri  o`zin  toliq  qanaatlandiradi.  Tu`rkmenstanda  nef`tti  qayta 

isleytug`in  zavod  -NQZ  Krasnovodta,  Chardjaw,  O`zbekstanda  Fergana,  Alti-Ariqta  islep  tur.  Arqa 

Qirg`izstan, Chimkent NQZ nef`t penen ta`miynleydi. 

Qazaqstanda  nef`t  ha`m  gaz  o`ndiriw  respublikanin`  batisinda  2-arealda  Emba  ha`m 

Mangishlaqta,  NQZ  batisinda,  shig`isinda,  Tu`sliginde  rayonlarda  isleydi.  Ha`zirgi  waqittag`i  iri 

ka`nleri  (Uzen`, Jetibay,  Tengen`, Qarajanbas) bar. Mangishlaq ha`m Emba nef`tleri  Atirawda qayta 

islenip,  Samarag`a  transpirovlanadi.  Iri  nef`t  qayta  isleytug`in  zavodi  Povladarda  ha`m  Chimkentte 

jaylasqan. 

Orayliq Aziya ellerinde 1992-jili 34,5 mln.t. nef`t qazip alip, usinnan Qazaqstang`a 25,8 mln.t., 

O`zbekstan  respublikasina  3,3  mln.t.,  Tu`rkmenstang`a  5,2  mln.t.,  Ta`jikstang`a  0,1  mln.t., 

Qirg`izstang`a 0,1 mln.t. payina tiyedi. 

Elektr  energiya  o`ndiriw  Orayliq  Aziya  elleri  SNG  ellerinen  ayriqsha  ajiralip  turip,  ol  uristan 

keyingi jillarda rawajlandi. Elektr energiya o`ndiriw 5 respublikalardada rawajlang`an. 

Gidroenergiya  resurslarg`a  bay,  tiykarg`i  o`ndiretug`ini  J.E.S.  bolip  shiyki  zati  ko`mir  ha`m 

ta`biyiy  gaz  esaplanadi.  J.E.S.  lar  Tu`rkmenstan  menen  O`zbekstan  Respublikasi  G.E.S.  Ta`jikstan 

menen  Qirg`izstan  qurilg`an.  Ha`zirgi  ku`ndegi  iri  GRES  -  Angrende,  Tashkentte,  Sirda`r`yada, 

Marida, Nawayida qurilg`an. Iri GES ler - Vaxsh da`r`yalarina qurilg`an. Orayliq , Nurek, Golovnaya, 

Baypazinskaya, G.E.S.(2,7 mln kVt) 

Ragul  GES  du`n`yadag`i  en`  iri  platina  bolip  quwatlig`i  (3,6  mln  kVt).  Narinda  U`shqorg`an 

GES (180 min` kVt), Toxtagu`l  (1,2 mln kVt), Kurpay (800 min` kVt), Tash-Kumir (850 min` kVt) 

elektr energiya o`ndiredi. Shirshiqta Charvaq GES (600min` kVt) o`ndiredi. 

Qazaqstannin` elektr energetika kompleksi tiykarinan J.E.S. esaplanadi.  Iri GRES i Ermak (2,4 

mln  kVt),  Kurgandinskiy  (0,7  mln  kVt),  Djambul  (2,4  mln)  elektr  energiyasin  o`ndiredi.  Ekibastuz 


 

54 


basseyninde  iri  4  GRES  qurilg`an.  GES  ler  Irtishta  -  Ust`-Kamenogorsk,  ha`m  Buxturma,  Chardara 

(Sirda`r`ya), Kipchagay (Ili) ha`m Mangishlaq AES islep tur. 

1992-jili mag`liwmat boyinsha Orayliq Aziya ellerinde to`mendegishe elektr energiya o`ndirildi. 

O`zbekstan Respublikasi 

Qazaqstan Respublikasi 

Ta`jikstan Respublikasi 

Qirg`izstan Respublikasi 

Tu`rkmenstan Respublikasi 

Orayliq Aziya ellerinin`  

50,9 mlrd k /Vt saat. 

82,7 mlrd k /Vt saat. 

16,8 mlrd k /Vt saat. 

11,9 mlrd k /Vt saat. 

13,2 mlrd k /Vt saat. 

175,5 mlrd k /Vt saat o`ndiriledi. 

  Orayliq  Aziya  elleri  janilg`i  energetika  komplekslerinin`  20%  ko`mir  quraydi.  O`zbekstanda 

Angren, Shargun, Baysun, Qirg`izstanda, Ta`jikstanda Shurabta ko`mir o`ndiriledi. 

Qazaqstan  xojalig`inda  ko`mir  sanaati  ayriqsha  ajiralip  turadi.  1985-jili  ko`mirdin`  zapasi  (130 

mln.t.) boldi. 

Qaraganda  basseyni  GMDA  ko`lemindegi  en`  iri  baza  esaplanadi.  Ol  koksleniwshi  tas  ko`mir. 

Ekibastuz ko`mir basseyni iri zapasqa iye bolip elektr energetika sanaatinda paydalanadi. 

1992-jili Orayliq Aziya ellerinde to`mendegi ko`mir qazip alindi.  

O`zbekstan Respublikasi 

Qazaqstan Respublikasi 

Ta`jikstan Respublikasi 

Qirg`izstan Respublikasi 

Tu`rkmenstan Respublikasi 

Orayliq Aziya 

4,7 mln. t 

126,5 mln. t 

0,2 mln. t 

2,2 mln. t 

-  

133,6 mln. t 



 

Orayliq Aziya ellerinde metallurgiya sanaati rawajlang`an. A`sirese O`zbekstan Respublikasinda 

ren`li  metallurgiya  jaqsi  rawajlang`an.  Almaliqtag`i  metallurgiya  kombinati  mis,  qorg`asin,  tsink, 

vol`fram  h.t.b.  ren`li  metallardi  o`ndiredi.  Bunnan  tisqari  Qizilqumnan  altin  o`ndiredi.  Qirg`izstanda 

ren`li  metallurgiya  sanaati  rawajlang`an.  Orayliq  Aziyada  birden-bir  sur`ma  kombinati  qurilg`an. 

Bunnan  tisqari  altin,  qorg`asin,  qalayi  o`ndiredi.  Ta`jikstanda  alyuminiy  zavodi  qurilg`an.  Qara 

metallurgiya  Orayliq  Aziya  ellerinde  to`men  rawajlang`an.  Resurs  zapasi  az.  Jilina  6,9  mln.t. 

o`ndiriledi.  Sonin`  Qazaqstanda  6,1  mln.t.,  O`zbekstanda  0,7  mln.t.  o`ndiriledi.  En`  iri  Orayliq 

Aziyada qara metallurgiya orayi - Begabad esaplanadi. 

Mashina  jasaw  sanaati  -  bul  awil  xojalig`i  menen  baylanisli  bolip  keledi.  A`sirese  paxtashiliq 

penen,  toqmashiliq,  ximiya,  nef`t  penen  baylanisli.  Awil  xojalig`i  ushin  tarktorlar  Tashkentte, 

Chirchiqta  ximiya  sanaati  ushin  -  Chirchiq,  Namanganda  nef`t  sanaati  ushin  mashinalar  Ashxabad 

rawajlang`an. 


 

55 


Qazaqstanda  m.s.s.  uristan  keyingi  jillarda  rawajlandi.  Qara  ha`m  ren`li  metallurgiya  sanaati 

ushin mashinalar Ust`-Kamenogorsk, Alma-Atada, ko`mir, koks ximiyaliq o`ndiris ushin (Qaraganda) 

nef`t  ha`m  gaz  ushin  Atirawda,  awil  xojalig`i  ushin    ekskavator,traktorlar  (Tselinograd-Aqmola) 

elektrotexnikaliq mashinalar (Aqto`bede) rentgen apparaturalari islenedi. 

1992-jil boyinsha Orayliq Aziya ellerinde to`mendegishe traktorlar islep shig`ildi. 

O`zbekstan Respublikasi 

Qazaqstan Respublikasi 

Ta`jikstan Respublikasi 

Tu`rkmenstan Respublikasi 

Qirg`izstan Respublikasi 

Orayliq Aziya 

16,9 min` dana 

13,4 min` dana 

-       - 

-       - 

-       - 

30,3 min` dana 

Ximiya  sanaati  ushin  Orayliq  Aziya  ellerinde  u`lken  shiyki  zat  zapaslarina  iye.  Olardan  gaz, 

nef`t,  ko`mir,  ozokerit,  duz,  ren`li  metallar  ximiya  sanaati  ushin  shiyki  zat  esaplanadi.  O`zbekstan 

Respublikasinda mineral` to`ginler, sintetikaliq juwiw zatlari, lak, boyaw, plastmassa islep shig`aradi. 

Oraylari Shirshiq, Fergana. 

Awil  xojalig`i  geografiyasi.  Awil  xojalig`i  agrosanaat  kompleks-inin`  basli  tarawi  bolip,  ol 

sanaatqa shiyki zat jetkerip beriw ha`m xaliqti aziq-awqat penen ta`miynlewden ibarat. 

Orayliq  Aziyada  awil  xojalig`inin`  tiykarg`i  intensivli  rayoni  -  oazisler  bolip,  olardin` 

geografiyaliq jaylasiwina ko`re 3 tiykarg`i gruppag`a ajiratamiz: 

1.Oypatliqtag`i, qumlar etirapindag`i oazisler. misali: Xorezm alabi, Murg`ab ha`m Tejen. 

2.Taw aldi. Bularg`a Fergana, Tashkent, Samarkand. 

3.Taw etegi.Vaxsh da`r`yalarinin` joqarg`i ag`imi,Narin,Qarada`rya,Qashqada`rya h.t.b. 

Orayliq Aziyada uliwma awil xojalig`ina jaramli jer fondi 274 mln ga barabar. Uliwma egislik 

maydan Orayliq Aziya boyinsha 42,3 mln ga bolip, sonnan da`nli eginler 25 mln ga, yamasa 59,1% i, 

paxta 2,8 mln ga - 6,5% i, bag`shiliq eginler 0,36 mln ga -  0,9% i, basqa tu`rdegi eginler 14,21 mln ga 

yamasa 33,5% ne egiledi. 

Orayliq  Aziya  elleri  qa`nigelesken  iri  paxtashiliq  zona.  Bul  O`zbekstan,  Ta`jikstan, 

Tu`rkmenstanda rawajlang`an. Paxtashiliq Orayliq Aziyada 2,8 mln ga jerge egiledi. 

Ha`r  jil  sayin  6  mln.  t.  artiq  Orayliq  Aziyada  paxta  jetistirile-di.  Bul  SNG  ma`mleketlerinde 

jetistirilgen  paxtanin`,  90%  aslami  degen  so`z.  Agrosanaat  kompleksinde  -  gidromileoratsiya  tarawi 

aytar-liqtay orin iyeleydi. 1 ga jerge Orayliqsha 6-8 min` m/kub suw kerek boladi. 

Paxtashiliq  Fergana  alabinda,  Golodnoy  step  (Mirzasho`l)  Vaxsh  ha`m  Gissar  alablarinda, 

To`mengi  A`miwda`r`ya,  Murg`ab  ha`m  Tejen  oazislerinde  rawajlang`an.  Jin`ishke  talshiqli 

paxtashiliq  Ta`jikstan  ha`m  O`zbekstannin`  tu`slik  rayonlarinda  o`ndiriledi.  Paxtanin`  Orayliqsha 

o`nimi 1 ga - 24-23 ts tuwra keledi. 



 

56 


1992-jilimag`liwmat  boyinsha  Orayliq  Aziyada  6247  min`  tonna  paxta  jetistirilip  usinin` 

O`zbekstang`a 4128 min` t, Qazaqstang`a 252 min` t, Ta`jikstang`a 515 min`t, Qirg`izstang`a 52 min`. 

t.,  To`rkmenstang`a  1300  min`.  t.  payina  tiyedi.  Texnikaliq  eginlerden  paxtadan  basqa  kenaf,  qant 

la`blebi, temeki h.t.b. egiledi.  

O`zbekstanda  qant  la`blebi  tiykarinan  Qazaqstanda,  Qirg`izstanda  ko`plep  egiledi.  1992-jili 

Orayliq  Aziyada  1287  min`.t.  qant  la`blebi  jetkerilip  usinin`  Qazaqstang`a  1160  min`.t., 

Qirg`izstang`a 127 min`.t. tuwra keldi. “a`lleshilikte egislik jerlerdin` ko`pshilik bo`limin iyelep jatir. 

  “a`lleshilik  Qazaqstanda  rawajlang`an  bolip,  sali  egiledi.  Sali  Qizil-Orda,  Chimkent,  Alma-

Ata,  Taldi-Qorg`an  oblastlarinda  egiledi.  Sali  jetistiriw  boyinsha  Qazaqstan  SNG  ellerinde 

Rossiyadan keyin 3-shi orinda turadi. Tu`slik Qazaqstanda soya da o`siriledi. 

Orayliq  Aziya  elleri  boyinsha  1992-jili  34,5  mln.t.  g`a`lle  o`nimleri  jetistirilip  sonnan 

Qazaqstang`a 29,8 min`.t., O`zbekstang`a 2,3 min`.trgana alabi, Buxaroda, Qirg`izstanda Chuy alabi, 

Ta`jikstanda Gissar alabi esaplanadi. 

Qazaqstanda  bag`shiliq,  ju`zimshilik  tu`slik  ha`m  shig`is  rayonlari  oraylari  esaplanadi. 

Qazaqstan kartochka o`nimlerin jetistiredi. 

1992-jili Orayliq Aziya miywe o`nimleri boyinsha 5,7 mln.t. jetistirip Qazaqstang`a  2,0 mln.t., 

O`zbekstang`a 3,5 mln.t. tuwra keledi. 

Kartoshka  boyinsha 3,7 mln.t. jetistirilip  usinin` 2,6 mln.t. Qazaqstang`a tiyisli. 

Orayliq  Aziyada  sharwashiliq  jergilikli  xaliqtin`  talabin  qanaatlandiriw  menen  birge  Qarako`l 

terilerin jetistirip beredi. 

Orayliq Aziyada ellerinde sharwa mallar sani (1992-j)  

Eller 


Qara mal 

mln. bas 

Siyir 

mln. bas 



Jilqi 

Min`  bas 

Qusshiliq 

tu`rleri mln.dana 

Qoy ha`m 

eshki mln.bas 

O`zbekstan 

5,3 


2,2 

322,5 


26,5 

10,3 


Qazaqstan 

9,6 


3,6 

1703,5 


52,7 

34,4 


Ta`jikstan 

1,2 


0,5 

48,3 


4,4 

3,1 


Qirg`izstan 

1,1 


0,5 

313,0 


10,4 

8,7 


Tu`rkmenstan 

1,0 


0,4 

21,2 


5,9 

5,8 


Orayliq Aziya 

18,2 


7,2 

 2408,5 


99,6 

62,3 


 

Iri  shaqli  qara  mallar,  jilqi  ha`m  shoshqadan  basqa  Orayliq  Aziyada  arnawli  tu`rdegi  - 

qarako`lshilik, Gissar qoylari (150 kg-160 kg), tu`ye, bag`iladi. 

    Orayliq Aziyanin` transporti ha`m sirtqi ekonomikaliq baylanislari. 



 

57 


Islep  shig`ariwshi  ku`shlerdi  rawajlandiriw  ha`m  jaylastiriw,  ekonomika  ha`m  ma`deniyat 

da`rejesin  ko`teriw,  xaliqtin`  turmisin  ko`teriwde  transporttin`  u`lesi  joqari.  Transporttin`  temir  jol, 

qubir, avtomobil` aviatsiya tu`rleri bar. 

Temir  jol  transporti:  Bul  transport  XIX-a`sirdin`  aqirinan  baslap  qurila  basladi.  Krasnovodsk-

Tashkent-Andijan  temir  jol  liniyalarinin`  iske  tu`siwi  Orayliq  Aziya  respublikalari  ushin  u`lken 

a`hmiyetke  iye  boldi.  Keyin  ala  Tashkent-Aris-Orenburg  temir  jol  liniyasi  iske  tu`siwi  menen 

Tashkent Orayliq Aziyanin` transport da`rwazasina aylandi. Aziyada temir jolinin` uzinlig`i 21,4 min` 

km. 


Ha`zirgi  waqitta  Orayliq  Aziya  elleri  ekonomikaliq  xaliq  araliq  islesiw  sho`lkemine  kiriwshi 

ma`mleketler  menen  ten`dey  ag`za.  Bul  bag`darda  birge  islesiw  maqsetinde  Tedjen-Seraxs-Meshxed 

temir  jol  liniyasin  quriw  iske  asirilmaqta.  Bul  temir  jol  liniyasi  Pekindi  Stambul  menen 

baylanistiratug`in Trans Aziya magistrali esaplanadi. Bul qurilis 2000-jili pitkerilip son` bul jolda 2-

ta`repleme  6-8  mln.t.  ju`k  alip  ju`riw  mu`mkinshiligi  bar.  2-shi  bir  proekt  Orayliq  Aziya  elleri 

Kislovodskiyden  Kaspiy  porom  joli  (308  km)  arqali  Azerbayjan,  Gruziya  territoriyalari  arqali  Qara 

ten`iz portina jetkeretug`in Transkavkaz magistralin quriw na`zerde tutilg`an. 

Hawa transporti: - Passajirlerdi tasiwda, tez xabarlardi jetke-riwde, bariwi qiyin bolg`an jerlerge 

(taw  ha`m  sho`l)    jetkeriwde  hawa  transportinin`  u`lesi  aytarliqtay.  Orayliq  Aziyanin`  ha`zirgi 

aeroportlari zamanago`y bolip du`n`yanin` qa`legen jerleri arqali baylanisa aladi. Orayliq Aziya xaliq 

araliq aviatsiya kommunika-tsiyalarin rawajlandiriw boyinsha ju`da` qolayli orinda jaylasqan. 

Orayliq  Aziyanin`  ha`zirgi  hawa  jollari  arqali  du`n`yanin`  ko`p  ma`mleketleri  -  N`yu-York, 

London, Frankfurt`, Afina, Tel`-Aviv, Bangok, Seul, Deli h.t.b. eller menen baylanistirip tur. 

Avtomobil` transporti. Ishki rayon araliq ju`klerdi tasiwda, tawli rayonlardag`i ju`klerdi tasiwda, 

jaqin ha`m Orayliq araliqtag`i ju`klerdi tasiwda u`lken mu`mkinshilikke iye. Uzinlig`i 325,4 min` kv. 

Ha`zirgi  waqitta Orayliq Aziyada  Qitay ha`m Pakistan menen qatnas jasaytug`in Andijan-Osh-

Irkishtam-Kashgar  sonday-aq  Buxara-Seraxs-Meshxed-Tegeran,  Termez-Gerat-Kandagar-Karchi 

avtomobil` jollarin quriw na`zerde tutilip otir. Bul jollar Hind okeani menen avtomobil` jollar arqali 

baylanistiradi. 

A`debiyatlar dizimi 

1. Karimov I.A. Uzbekistan na poroge XXI veka: ugrozi bezopasnosti, usloviya stabil`nosti i garantii 

progressa. -Tashkent, «Wzbekiston», 1977 

2. Karimov I.A. Turkiston umumiy uyimiz. -Tashkent, «Wzbekiston», 1995 

3. Rodionova I.A. Politicheskaya karta mira. Moskva, 1996 

4. Rodionova I.A., Bunakova T.M. Ekonomicheskaya geografiya. Moskva, 1998 

5. Maksakovskiy V.P. Geograficheskaya kartina mira. V trex tomax, Moskva, 1998 

6. Starni i narodi mira. Statisticheskiy spravochnik. Moskva, 1999 


 

58 


 

Download 484.86 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling