O`zbekstan Respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i
Download 458.77 Kb. Pdf ko'rish
|
O`zbekstan Respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi
A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
Geografiya kafedrasi Orta Aziya ta`biyiy geografiyasi paninen
L E K Ts I Ya T E K S T I
A.Iskenderov
No`kis - 2011 KIRISIW Aa`zirgi zaman tAbiy geografiyasi geografiyaliq pa`nler-geosistemalar, olardin` urami, ko`rinisi rawajlaniwi ha`m basqariliwin izertlewshi tiykarg`i fundamental pa`n bolip esaplanadi. Turkstan ta`biy geografiyasi kursi Watanimiz joqari oqiw orinlarinda ta`jriybeli geografiya G`Qa`niygelerin tayarlawda a`hmiyetke iye bolip esaplanadi. Oz mazmun ha`m belgilerine gore ilimiy-teoriyalik, Ameliy xa`m ta`limiy a`xmiyetke iye bolgan bul kursti otiuden makset geograf talabalarga Orta Aziyanin` ta`biiy sharayati xa`m resurslari xakkinda ken` magliumat beredi, olardan onimli paydalaniu jollarin korsetiu, tabiyattagi ishki parkin aship beriuden ibarat bolip esaplanadi. Usi kurs talabalarda ta`biiy geografiyalik u`lkesi bolgan Orta Aziya Ana-Uatanga, onin` gozzal ta`biyati xa`m ta`biiy bayliklarina muxabbat xa`m milliy ideyalik sezimlerin oyatiuda belgili orin tutadi. Bul kurs dauaminda mAmlekettaniu, tAbiyatka jaksi koz-karasta xAm mu`nAsibetlerine u`lken itibar beriledi. Orta Aziya tAbiiy geografiyasi kursinin` temalari 2 bolimde bolip: birinshisinde Orta Aziya geologiyalik du`zilisi, paydali kazilmalar, rel`efi, suulari, osimlikleri, topiragi xAm xayuanat du`n`yasinan ibarat bolgan geografiyalik komponentleri bolip-bolim berilgen. Ekinshiden geoekologik jagday, Orta Aziya sholleri tiykargi tipi, Orta Aziya u`lkesin tAbiiy-geografiyalik rayonlastiriu. Son`inan tAbiy-geografiyalik rayonlardin` ozine tAn kAsiyetleri son`gi magliumatlar tiykarinda arnauli-arnauli u`yrenildi.
TEMA 1. Orta Aziya tAbiy-geografiyalik u`lkesi xAm onin` aymagi, shegaralari.
Orta Aziya Evraziyanin` kuram bolegi bolip esaplanadi. Geograflar uzak jillar dauaminda bul materikti tAbiyiy-geografiyalik jaktan rayonlastirip Orta Aziya xAm Orta Aziyanin` aymaklik shegaralarin aniklauga xAreket kilgan. Ju`dA uzak tariyxiy rauajlaniu dauaminda tAkrarlanbas tAbiy-aymaklik tArizinde korinisti payda etken. Orta Aziya tAbiy geografiyalik u`lkesi Evraziya materiginin` ortasinda batista Kaspiy ten`izden, shigista Savr taularina shekem, arkada o`q-o`n`°S arka ken`islikten, kublada Xindukush, Safedkux, Bandi Orta Aziya, Tu`rkmen-Xorasan, Nishapur, El`bur tau dizbegi suu ayirgishi ortasinda berk basseyni oblastda jaylaskan bolip orta ten`iz boyindagi jilli ortasha xAm subtropikalik tAbiyatli mAmleketler ken`liklerinde jatadi. Orta Aziyanin` batis shegarasi El`burs tauinin` 54 0 15 0 shigis uzinlik boliminen baslanip Kaspiy ten`izinin` shigis jagalaulari arkali Man`gishlak koltigina shekem dauam etedi. Son`inan shegara arka tArepke karay bagdarlanip u`stirttin` arka-batis chinki menen Mangistau, Torgay platosi mugajar taulari arkali Ural dAr`yasina tutasip Magnitogorsk kalasina shekem baradi. Batis shegaranin` uliuma uzinligi 2600 km. Birak shegaranin` ayirim Adebiyatlarda gAx Ural, gAx Emba dAr`yalari arkali otkerilgenine xAm aytiu mu`mkin. Orta Aziyanin` arka shegarasi xakkinda 3 tu`rli pikir bar. Birinshisi Orta Aziya arka shegarasi Kazakstan pAs taularinin` kubla etekleri arkali otedi. Ekinshisi Kazakstan pAs taularindagi Arap-ob` suu ayirgishina tuura keledi. Al 3-s bolsa shegara Kazakstan pAs taularinin` arka etekleri arkali otedi. Bizin` pikirimizshe Orta Aziyanin` arka shegarasin otkiziude eki tu`rli koz-karas boyinsha janlasiu lazim. Orta Aziyanin` arka shegarasi Arka muz basseyni menen Aral, Balxash basseyni arasindagi suuayirgish siziginan otkeriliui kerek. Bul shegara Oraylik Kazakstan pAs tauliginda suu ayirgishka tuura keledi. Ekinshi tArepten paleografiyalik boljauga karasa oni bir pu`tin xalda Orta Aziya u`lkesi kuramina kirgiziu lazim. Ol xalda Orta Aziya arka shegarasi Batis-Sibir tAbiy- geografiyalik u`lkesinin` kubla shegarasina tuura keledi xAm 100 m li gorizontal` boylap otedi. Lekin tAbiy-geografiyalik jaktan ayniksa topirak xAm osimlik zonalarinin` shegaralarin, jillik jauin mugdari (250 mm) xAm onin` jillik issi mAusiminde bolistiriliui (100 mm) klimat ayiriushi G`Voeykov orayiG` kibi usillardi eske alsak Kazakstan pAs tauliginin` arka janbauiri (jartisi) kobirek Orta Aziya tAbiyatina emes, bAlki Batis-Sibir tAbiy-geografiyalik u`lkesinin` kubla tAbiyatina uksas ketedi. Pikirimizshe Orta Aziya tAbiyi-geografiyalik u`lkesinin` arka shegarasi Aral-Ertis suu ayirgishlarinan otkizilse tuura boladi. Bul geosistema kontseptsiyasi koz-karasinan tuuri bolip, baylanis tuuri boladi. Bul shegara batista Ozerniy auilinan baslap shigista Tarbagatay dizbeginin`
shigis bolegindegi Jayr tauina (147° arka ken`lik, 85° shigis uzaklik) barip takaladi. Shegara uzinligi 1900 km. Orta Aziya tAbiyi geografiyalik u`lkenin` shigis shegarasi xakkinda pikir ju`rgiziuden aldin “Orta Aziya” tu`siniginin` ken` tarkalgan eki talkin mAnisin, mazmunin tu`sinip aliuimiz lazim. Birinshisi - ken` mAnisindegi talkilauga gore Aziyanin` berk basseynindegi Okeannin` berk basseynindegi ju`dA u`lken maydanlardi (boljam boyinsha o`,n` ln km g` ) Orta Aziya ati menen ju`rgizilgen. Lekin bul keyinirek 1 neshe boleklergeU` Shigis, Batis xAm Kubla Orta Aziyaga bolingen. Patsha Rossiyasi Orta Aziyanin` Batis bolimin basip algannan son`, Shigis Tu`rkistan Kitay Orta Aziya, Batis Orta Aziya bolsa Rossiya Orta Aziyai. Sonday-ak, Kubla Orta Aziya- Avganstan Orta Aziyai dep atalatugin boldi. Ekinshisi, tar mAnide alinganda bolsa Orta Aziya shegaralari Batis xAm Kubla Orta Aziya (Orta Aziya) aymagi shegarasina tuura keledi. Shigis xAm Batis Orta Aziya ortasindagi shegara xAm tiyslidir. Bul shegara ortasindagi pikirler XIX Asirdegi siyasiy uakiyalar sebepli koldan ozgertilip turgan. Oni xAm geosistema metodlari xAm tAbiy shegarani Alatau xAm Tarbagatay tau dizbekleri suu ayirgishlari arkali otkiziudir. Bul shegara Kaspiy-Balxash berk basseyn shegarasina tuura keledi. Lekin, Orta Aziyanin` Shigis xAm Batis shegarasi Orta Aziya respublikalarinan administrativlik shegaralari koleminde gana korilmekte. Bunday janlasiudi tek u`lketaniu koz-karasinan tuuri dep esaplau mu`mkin. Soni aytip otiu kerek, bazi 1 tAbiy geograflar Tyanshan` xAm Pamirdin` ayirim bolimlerin Oraylik Aziya tAbiy-geografik u`lkesne kirgizedi. Bunda Pamir xAm Tyanshan`nin` shigis bolimlerin Oraylik Aziya tAbiyati tAsirinde ekenligine, ogan uksasligina tiykarlanadi. Biz Orta Aziya tAbiy geografik u`lkesi degende Orta Aziyanin` yagniy Kubla xAm Batis Orta Aziyadi tu`sinemiz xAm bul u`lkenin` shigis shegarasi SAVr, Shigis Jon`gariya, Jon`gariya, Boroxoro Iren-Xabirga, Karat, Xolik-tog dizbekleri suu ayirgishlari arkali otip Fergana tau dizbegine tutasadi, son`inan Alay tauinin` shigis bolimi xAm Sarikol dizbegi boylap otip Gindukush taularina tutasadi. Orta Aziya tAbiy geografik u`lkesi kubla shegarasi geosistema janlasiuina gore muztaudan (Shingshal asiui -1832 m) baslanip shigistan batiska Gindukush, Safedkux, Nishapur dizbekleri suyayirgishi boylap otip, El`burs taui arkali Kaspiy ten`izinin` kubla- shigis shetki jagasina kelip tutasadi. Orta Aziya tAbiy geografik u`lkesinin` jokarida korilgen shegara ishindegi maydani 3,3 mln. km g`
2 ).
Biz jasap kiyatirgan Orta Aziya tAbiy geografik u`lkesi aymagin elege shekem tu`rli geografik atamalar (Orta Aziya xAm t.b.) menen ataliui xAr tu`rli shekelenislerge alip kelmekte. Bizge mAlim XIX Asir g`-yariminan baslap ken` kollanilgan “Orta Aziya” xAm “Tu`rkistan” tu`sinikleri 1 mAnini xAm de derlik 1 geografik kolemde bolgan. Birak Orta Aziya sozi kobirek isletilip, Orta Aziya tu`sinigi 1924-jili milliy mAmleketlik shegeralaudan son` gana kollanila
basladi. Orta Aziya atamasinin` 1 mArte isletiliui 639 jilga tuura keledi. Amir Temur ozinin` shigarmalarinda “Biz kim mu`lki Turon, Amiri Orta Aziyaimiz”, ulli xeziret Axmed Yassauiy “Tuugan jerim” mu`bArek Tu`rkistandir” dep jazgan. Demek, Orta Aziya atamasi otmishten alim X parasatli xAm de rus, Evropa xAm Sovet tariyxshi, geograf, shigistaniushi alimlari tArepinen kollanilip kelingen. Solardi xAm de, Orta Aziyadi tu`rkiy xaliklar u`lkesi, arealdin` orayi ekenligin esapka alsak xAzirgi uakitta baspaxanalarda kollanilip “Orta Aziya xAm Oraylik Aziya mAmleketleri aymagi” atamalari ornina “Orta Aziya” atamasin kollau maksetke muuapik boladi. Bul tariyxiy xakiykatka, ilimiy geografiyalik metodlarga milliy gArezsizlik xAm ozligimizdi taniu ruuxina tuura keledi.
TEMA 2. TU`RKISTAN TA`BIYIY-GEOGRAFIYaLIQ U`LKESININ` OZINE TA`N KA`SIYETLERI.
1) Orta Aziya ju`dA “u`lken ishke ulke”. Ol Evraziya materigi orayinda subtropik klimatli orta ten`iz boyi mAmleketleri ken`liginde jaylaskan. Birak Orta Aziya tAbiy sharayati orta ten`iz boyi mAmleketlerinen parik kiladi, sebebi Orta Aziya okean xAm ashik ten`izlerden ju`dA uzakta, jilli Xind okeani jakin tursa da ortada bAlent Gimalay-Piropamiz taulari bolgani ushin onin` tAsirinde emes, onin` jilli igal xaua massalari jetip kelmeydi, kerisinshe Adeuir alista jaylaskan Arka muz okeaninin` kurgak xAm suuik xaua massalari Orta Aziya arkasinda tAbiy tosik bAlent taular bolmaganligi ushin xAm emin-erkin kirip keledi. Usi sebepli xAm Atlantika okeani xAm Orta ten`izi xAm u`lke tAbiyatina onsha u`lken tAsirin tiygizedi. 2) Orta Aziya aymagi ishki u`lke bolganliktan tipik kontinental` klimatli u`lkeler katarina kiredi. Olardin` tiykargi bolimi ortasha, kubla bolimi subtropik klimat poyaslarinda jaylaskan. Ortasha poyastagi aymak kurgakligi, kistin` kobirek suuik keliui, subtropikdegisi bolsa jazdin` kurgakligi, issikligi, kistin` bolsa salistirmali jilligi menen ajralip turadi. u`lkede tiykarinan shala shol, shol, alap xAm tau landshaftlari xu`kimdar. Klimati ozine tAn kAsiyetler keskinlikler bar. Shollerde jauin mugdari w0-h0mm den taulardi 1000 mm deyin baradi. Kista arka-shigis boliminde o`0°si suuiklar jazda kublada 80°S li jAziyrama issilar gu`zetiledi. 3) Orta Aziya aymagi berk basseyinnen, yagniy dAr`ya agimlari ishki territoriyalarda boliui menen xarakterleri. Demek, Orta Aziyanin` ku`lleri xAm tegislikleri eroziya Bazisleri bolip esaplanadi. Olardin` ayirim bolimleri xAr tu`rli bAlentliktegi jatkan a` kansha ishki eroziya Bazislerine iye. Bular Kaspiy (-25 m), Aral (37 m), Balxash (340 m), Issik kol (1607 m), Lobnor (780 m). 4) Orta Aziya u`lkesinin` dAmi 1 Axmiyetli kAsiyetlerinen biri onin` jer betinin` ozine tAn belgisi bolip esaplanadi. u`lke aymagi kelip shigiui xAm jasina gore kuramali rel`efge iye bolip, ol u`lken tegislik xAm kAsiyetlerden, plato xAm kirlardan, idirlar xAm mAn`gi kar xAm muzliklar menen kaplanip jatkan bAlent taulardan ibarat. Orta Aziya aymaginda tegislik xAm taular 1 tegis jaylaskan emes. Kubla, arka-shigisin taular iyelegen bolsa, olar batista, arka-batista xAm arkada pAstegislik, plato xAm kirlar jaylaskan xAm olar u`lke maydaninin` 80 protsentin kuraydi. Tau sistemalari ozlerinin` uzin tarmaklari menen Orta Aziyanin` tegislik bolimine jarip kirip onin` tAbiy sharayatin payda etiude Axmiyetli rol` oynaydi. Gindukush Piropamiz xAm baska u`lke kublasindagi taular orografik tosik rolin oynap Orta Aziyadi tipik subtropik u`lkenin` arka xAm arka-batis tegisliklerinen ibarat bolganligi ushin Batistan ilgal, jilli samallar, arkadan suuik kurgak shamallar arkayin kirip kele aladi. 5) u`lke tektonik aktiv xAm ku`shli jer kozgaliu rayoni, tau rel`efinin` jasligi menen xarakterlenedi.
TEMA 3. TU`RKISTANNIN` GEOLOGIYaLIK DU`ZILISI
Orta Aziya geologiyalik du`zilisinde proterozoydan tu`rtlemish dAuirge shekem bolgan uakittin` shogindi, magmatik xAm metamorfik tau jinislari katnaskan. Proterozoy xAm Paleozoy tau jinislarinin` burmalangan xAm kop sanli jariklar menen jarilip ketken. Orta Aziya tauli aymaklarinda, tegislik bolimindegi kaldik taularda bul tau jinislari jer betine shigip atir. Turan plitasi tegisliklerinde xAm taular arasinda batiklarda bolsa u`lken shun`kirda jatadi xAm u`stinen merozoy xAm kaynazoydin` mayda tau jinislari menen kaplangan. Proterozoy jatkiziklari Orta Aziyada xisar tau dizbeginin` kubla-batis bolimlerinde oraylik kizilkumda, Kazakstan burmeli u`lkesinde ajratilgan. Bul jatkiziklar slanetsler, gneysler xAm paragneyslerden payda bolgan. Poleozoy gruppasi jatkiziklari tiykarinan antiklinoriylar yadrolarinda tarkalgan bolip ogan kiriushi xAmme dAuir jatkiziklari payda bolgan. Olar tiykarinan slanetslerden xAktaslardan, konglomeratlardan, argilit, kumtaslardan ibarat. Mezozoy gruppasi jatkiziklari tau massivlerin orap turadi xAm tiykarinan konglomeratlardan kumtaslardan, giller mergellerden payda bolgan xAm tegisliklerde ken` tarkalgan. Kaynazoy jatkiziklari Orta Aziyada ken` tarkalgan. Paleogen jatkiziklari kumtas, gil, xAktas, mergellerden ibarat. Neogende jatkiziklari xAm tarkalgan bolip tiykarinan kumtaslar, kumlar, giller ibarat bolip, olarda gips xAm rakushka kosilmalari xAm ushiraydi. Tortlemshi dAuir jatkiziklari kelip shigiuina gore kontinental` allyuvial`-prolyuvial`, prollyuvial xAm dellyuvial` bolip, pitologik du`ziliui xAm katlaminin` kalin`ligi 1 tu`r emesligi menen ajiralip turadi. Allyuvial` jatkiziklar tyikarinan iri dAr`ya alaplarinda rauajlangan bolip konglomeratlar, shagal xAm kumlardan ibarat bolip, u`sti onsha kalin` bolmagan less siyakli jinislar menen kollangan. Allyuvial`-prolyuvial` jatkiziklar tauda xAm tau aldi tegisliklerdegi dAr`ya xAm say jayilmalarda tarkalgan xAm kanglomeratlar, magal taslar xAm less siyakli jinislardan kuralgan bolip, tau eteklerinde ken` tarkalgan. Dellyuvial` jatkiziklar tiykarinan less siyakli jinislardan ibarat bolip, tau jan bauirlarinda tarkalgan. Ozbekstan territoriyasindagi tortlemshi dAuir jatkiziklari Yu.A.Skvortsov, G.A.Mavlonov tArepinen strotigrafik boliniu sxemasina gore n` komplekske (Nakay) (S a` ), Toshkent (S g` ),
Mirzashol (S q ) xAm SirdAr`ya (S n` ) ajratkan. Orta Aziyada bul komplekslerge kirmegen bolinbegen tortlemish dAuir jatkiziklarin ajratadi. Bular kumlar xAm kol-ximik jatkiziklar. Tektonikasi. Tektonik du`zilisinin` ozine tAnligi, jer kabiginin` kalin`ligina xAm jer betinin` du`zilisine karap Orta Aziya aymagi, tektonik protsesslerdin` otiui keskin parik kiliui. g` u`lken tektonik oblastka ajratiladiU` 1) Tyan`-shan orogen oblasti 2) Turan plitasi u`lkenin` orogen bolimi - yagniy onin` shigis xAm kubla bolimleri neogen xAm tortlemshi dAuirlerde tektonik xAreketlerdin` ku`shli aktivlesiui basinan keshirgenligi ushin platformadan keyin payda bolgan orogen oblastina kiritiledi. Olar xAr tu`rdegi u`lken kishi tektonik du`zilmelerden ibarat. Bulardin` tiykargilari Shatkal-kurama, Kurata-Alay, Xisar-Zarafshan sistemalarindagi tau dizbekleri. Augan-tAjik batigi, Kizilkum kaldik taulari, Tashkent jani tau aldi batigi, Zarafshan, Fergana batigi. Turan plitasi xAm xAr tu`rli tektonik tizimlerden (koterilme xAm oypat) payda bolgan. Ol Orta Aziyanin` arka-batisin iyeleydi xAm ozine SirdAr`ya, wmiudAr`ya, arka xAm kubla u`stirt sineklizalari, Oraylik u`stirt tegisliklerin aladi. Orogen xAm plitali tektonik dizimler gertsin xAm al`p tau payda boliui dAuirinde ju`zege kelgen, tu`rli u`lken kishili xAm tu`rli bagdarda jariklar menen kesilgen. Bul jer jariklari arkali bolip turatugin xAreketler tAsirinde usi tektonik du`zilmeler xAm tu`rli bAlentlikte koterilgen, ayirimlari shokken, nAtiyjede Palaxsa siyakli tu`zilmeler payda bolgan. Gertsin xAm Al`k tau payda boliui dAuirlerinde tektonik xAreketler menen a` katarda Vulkanlar xAm atilgan. Vulkan xAm jer jariklarinda bolip atirgan protsessler nAtiyjesinde Orta Aziyada bar rudali, ren`li, kimbat baxali paydali kazilmalar payda bolgan. Ta`biyatti rauajlaniu baskishlari xAm rel`efi payda boliui. Arxey xAm proterozoy eralarinda Orta Aziya u`lkesi ten`iz astinda bolgan xAm shogindi jinislar toplana baslagan. Orta Aziya kop bolimin Paleozoy erasinan tartip tap neogenge shekem Tetis ten`izi (jilli) basseyni kaplap jatkan. Onin` arka shegarasi en` ken`eygende Karatau dizbegine shekem bargan.
Karatau arkasi xAm shigisinda bolsa platalar taular xAm de alaplar bolgan. Tetis ten`izi batisinda kubla Rossiya ornindagi ten`iz arkali Orta Aziya menen xAm arkada Torgay bugazi arkali Batis Sibir` pa`s tegisligin basip otken Arka Muz okeani menen kosilip turgan. Jokari Bor da`uirinde ten`iz 1 az shegingen. Pamir xAm Kopendag tau sistemalari orninda Man`gishlak yarim ataui xAm de Kizilkum ishki bolimlerinde atau xAm ataushalar korinip turgan. Geosinklinal` zonada payda bolgan ten`iz jatkiziklarinin` ayirim bolimleri uakti-uakti menen dauam etip turgan tau payda boliui protsesslerinde burmalangan xAm bAlent kurgakliklar ju`zege kelgen. Ten`izdin` arka bolimi koterile baslagan ten`iz, kublaga karay Aste-Aste shegine baslagan. Silur dAuirinde bolgan kaledon tau payda boliui protsessinde Kazakstan pAs taularinin` batis bolimi xAm Arka Tyan`-shan` koterilgen Kaledon taulari ten`iz ishinde atau bolip koringen. Ural-Tyan`-shan geosinklinallarinin` kalgan bolimlerinde geosinklinal` rejim dauam etken xAm bul rejim paleozoy akirina kelip, gertsin taulari payda bolgannan son` tamam bolgan. Tas komir dAuirinen baslangan gertsin burmalaniui uaktinda jan`adan kop gana tau dizbekleri koterilgen kurgaklik ken`eygen, ten`iz jAne arkaga shegingen. Bul burmalaniuda Batis xAm Kubla Tyanshan` taulari, Kazakstan pAs taulari shigis bolimi, Tarbagatay, Saur, Jon`gar Alataui, Oraylik Kizilkum taulari koterilgen. Perm` dAuirine kelip gertsin burmalaniui tamam bolgan. Sodan son` taular jemirile baslagan xAm paleozoy erasinin` akiri mezozoy jarisinin` baslarina deyin bul taular pAs taularga aylanip kalgan. Mezozoy erasinda kimmeriy tau payda boldi protsess Orta Aziyada ku`shsiz bolgan. Onin` nAtiyjesinde Kaspiy boyindagi Man`gishlak yarim ataudagi pAs taular, Krasnovodsk platosi, u`lken Balxan taulari koterilgen. Mezozoy erasi ortalarinda klimat igal xAm issi bolgan osimlikler osken, Mezozoy akirinda klimat kurgak bolgan. Kaynazoy erasinin` Paleogen dAuirinde ten`iz jAne bastirip kiredi. Kimmeriy burmalaniuinda koterilgen taular jAne jemirilip ketedi, oypatlik xAmde tegisliklerdi ten`iz basadi. Neogen dAuirinde ku`shli Al`p burmalaniui gu`zetiledi. Bunda Arka Alay, Pamir, Gindukush, Piropamiz, Safedkuk, Bandi Orta Aziya Kapetdag xAm Balxan taulari koterilgen. Tyanshan` taulari kaytadan koterilgen. Al`p burmalaniuinda (tau payda boliui) Orta Aziyanin` kublasinda koterilgen bAlent taular Orta Aziya teniz basseyninen, u`lkenin` arkada payda bolgan Torgay pAs platosi bolsa Arka Muz okeani basseyninen ajratip koygan. Kubladagi payda bolgan bAlent taular Xind okeaninan keletin jilli xAm igal xaua massalarin tosip Orta Aziyaga otkizbegen bunin` nAtiyjesinde u`lke klimati jAne de kurgak bola baslagan xAm shol tipli landshaft payda bolgan. Neogende Orta Aziyanin` shigis boliminin` koteriliui menen ten`iz jAne de kiskarip Batis tArepke shegingen. Ol Aral- Ashxabad meridianinan batista Aral-Kaspiy-Sarmat ten`izi basseynin payda etken. Orta Aziyanin` xAmme tau sistemalari Al`p orogenezi sebepli xAzirgi rel`ef korinisine iye bolgan. Tortlemshi dAuir baslarinda xAm tau payda boliui dAuiri etken. u`shlemshi dAuir tau aldi kiyaliklarinda da kAdimgi paleozoy tau aldi massivleri sonday-ak, Batis Tyan`-shan` dizbeklerinde vertikal` koteriliuler ju`z bergen. Tortlemshi dAuirde ten`iz basseynleri jAne kiskargan xAm Nelef eroziya xAmde muzliklar tAsirinde payda bola baslagan. Tortlemshi dAuirde klimat ozgerip turiui nAtiyjesinde taularda toplangan kar xAm muzliklardan, ju`dA kop agar suular payda bolgan. DAAr`yalar tegisliklerde tentirep adasip, tu`rli an`garlardan akkan xAm nAtiyjede kalin` kum xAm de gill allyuvilarin toplagan. Keyinirek shamal kumlardi jayip shollerdegi xAzirgi rel`ef formalarin ju`zege keltirgen. Orta Aziyada bArshe tau aldi kiyaliklari xAm idirlarda sonday-ak ak iri dAr`ya alaplarinda ushiraytugin tez juuilip ketetugin geuek mayda dAnelerden ibarat. Karbonatli boz tu`sli shogindi tau jinisi Lesstin` kelip shigiui Download 458.77 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling