O`zbekstan Respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i


Download 458.77 Kb.
Pdf ko'rish
bet1/7
Sana27.11.2017
Hajmi458.77 Kb.
#21048
  1   2   3   4   5   6   7

O`zbekstan Respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi  

  

A`jiniyaz atindag`i  



No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti 

  

Geografiya kafedrasi 



  

Orta Aziya ta`biyiy geografiyasi paninen  

  

  

  



L E K Ts I Ya   T E K S T I   

  

  



 

 

A.Iskenderov 



 

 

 



 

 

No`kis - 2011 



  

KIRISIW 

Aa`zirgi  zaman  tAbiy  geografiyasi  geografiyaliq  pa`nler-geosistemalar,  olardin`  urami, 

ko`rinisi rawajlaniwi ha`m basqariliwin izertlewshi tiykarg`i fundamental pa`n bolip esaplanadi. 

Turkstan  ta`biy  geografiyasi  kursi  Watanimiz  joqari  oqiw  orinlarinda  ta`jriybeli  geografiya 

G`Qa`niygelerin  tayarlawda  a`hmiyetke  iye  bolip  esaplanadi.  Oz  mazmun  ha`m  belgilerine  gore 

ilimiy-teoriyalik,  Ameliy  xa`m  ta`limiy  a`xmiyetke  iye  bolgan  bul  kursti  otiuden  makset  geograf 

talabalarga  Orta  Aziyanin`  ta`biiy  sharayati  xa`m  resurslari  xakkinda  ken`  magliumat  beredi, 

olardan  onimli  paydalaniu  jollarin  korsetiu,  tabiyattagi  ishki  parkin  aship  beriuden  ibarat  bolip 

esaplanadi. Usi kurs talabalarda ta`biiy geografiyalik u`lkesi bolgan Orta Aziya Ana-Uatanga, onin` 

gozzal ta`biyati xa`m ta`biiy bayliklarina muxabbat xa`m milliy ideyalik sezimlerin oyatiuda belgili 

orin tutadi. Bul kurs dauaminda mAmlekettaniu, tAbiyatka jaksi koz-karasta xAm mu`nAsibetlerine 

u`lken itibar beriledi. 

Orta  Aziya  tAbiiy  geografiyasi  kursinin`  temalari  2  bolimde  bolip:  birinshisinde  Orta  Aziya 

geologiyalik  du`zilisi,  paydali  kazilmalar,  rel`efi,  suulari,  osimlikleri,  topiragi  xAm  xayuanat 

du`n`yasinan  ibarat  bolgan  geografiyalik  komponentleri  bolip-bolim  berilgen.  Ekinshiden 

geoekologik  jagday,  Orta  Aziya  sholleri  tiykargi  tipi,  Orta  Aziya  u`lkesin  tAbiiy-geografiyalik 

rayonlastiriu. Son`inan tAbiy-geografiyalik rayonlardin` ozine tAn kAsiyetleri son`gi magliumatlar 

tiykarinda arnauli-arnauli u`yrenildi. 

  


TEMA 1. Orta Aziya tAbiy-geografiyalik u`lkesi xAm onin` aymagi, shegaralari. 

  

Orta Aziya Evraziyanin` kuram bolegi bolip esaplanadi. Geograflar uzak jillar dauaminda bul 



materikti  tAbiyiy-geografiyalik  jaktan  rayonlastirip  Orta  Aziya  xAm  Orta  Aziyanin`  aymaklik 

shegaralarin aniklauga xAreket kilgan. 

Ju`dA  uzak  tariyxiy  rauajlaniu  dauaminda  tAkrarlanbas  tAbiy-aymaklik  tArizinde  korinisti 

payda etken. Orta Aziya tAbiy geografiyalik u`lkesi Evraziya materiginin` ortasinda batista Kaspiy 

ten`izden, shigista Savr taularina shekem, arkada o`q-o`n`°S arka ken`islikten, kublada Xindukush, 

Safedkux,  Bandi  Orta  Aziya,  Tu`rkmen-Xorasan,  Nishapur,  El`bur  tau  dizbegi  suu  ayirgishi 

ortasinda  berk  basseyni  oblastda  jaylaskan  bolip  orta  ten`iz  boyindagi  jilli  ortasha  xAm 

subtropikalik  tAbiyatli  mAmleketler  ken`liklerinde  jatadi.  Orta  Aziyanin`  batis  shegarasi  El`burs 

tauinin`  54

0

  15



0

  shigis  uzinlik  boliminen  baslanip  Kaspiy  ten`izinin`  shigis  jagalaulari  arkali 

Man`gishlak  koltigina  shekem  dauam  etedi.  Son`inan  shegara  arka  tArepke  karay  bagdarlanip 

u`stirttin` arka-batis chinki menen Mangistau, Torgay platosi mugajar taulari arkali Ural dAr`yasina 

tutasip  Magnitogorsk  kalasina  shekem  baradi.  Batis  shegaranin`  uliuma  uzinligi  2600  km.  Birak 

shegaranin`  ayirim  Adebiyatlarda  gAx  Ural,  gAx  Emba  dAr`yalari  arkali  otkerilgenine  xAm  aytiu 

mu`mkin. 

Orta Aziyanin` arka shegarasi xakkinda 3 tu`rli pikir bar. 

Birinshisi  Orta  Aziya  arka  shegarasi  Kazakstan  pAs  taularinin`  kubla  etekleri  arkali  otedi. 

Ekinshisi  Kazakstan  pAs  taularindagi  Arap-ob`  suu  ayirgishina  tuura  keledi.  Al  3-s  bolsa  shegara 

Kazakstan pAs taularinin` arka etekleri arkali otedi. 

Bizin`  pikirimizshe  Orta  Aziyanin`  arka  shegarasin  otkiziude  eki  tu`rli  koz-karas  boyinsha 

janlasiu  lazim.  Orta  Aziyanin`  arka  shegarasi  Arka  muz  basseyni  menen  Aral,  Balxash  basseyni 

arasindagi suuayirgish siziginan otkeriliui kerek. Bul shegara Oraylik Kazakstan pAs tauliginda suu 

ayirgishka tuura keledi. Ekinshi tArepten paleografiyalik boljauga karasa  oni bir pu`tin xalda Orta 

Aziya  u`lkesi  kuramina  kirgiziu  lazim.  Ol  xalda  Orta  Aziya  arka  shegarasi  Batis-Sibir  tAbiy-

geografiyalik  u`lkesinin`  kubla  shegarasina  tuura  keledi  xAm  100  m  li  gorizontal`  boylap  otedi. 

Lekin tAbiy-geografiyalik jaktan ayniksa topirak xAm osimlik zonalarinin` shegaralarin, jillik jauin 

mugdari  (250  mm)  xAm  onin`  jillik  issi  mAusiminde  bolistiriliui  (100  mm)  klimat  ayiriushi 

G`Voeykov  orayiG`  kibi  usillardi  eske  alsak  Kazakstan  pAs  tauliginin`  arka  janbauiri  (jartisi) 

kobirek  Orta  Aziya  tAbiyatina  emes,  bAlki  Batis-Sibir  tAbiy-geografiyalik  u`lkesinin`  kubla 

tAbiyatina uksas ketedi. 

Pikirimizshe  Orta  Aziya  tAbiyi-geografiyalik  u`lkesinin`  arka  shegarasi  Aral-Ertis  suu 

ayirgishlarinan  otkizilse  tuura  boladi.  Bul  geosistema  kontseptsiyasi  koz-karasinan  tuuri  bolip, 

baylanis  tuuri  boladi.  Bul  shegara  batista  Ozerniy  auilinan  baslap  shigista  Tarbagatay  dizbeginin` 


shigis  bolegindegi  Jayr  tauina  (147°  arka  ken`lik,  85°  shigis  uzaklik)  barip  takaladi.  Shegara 

uzinligi 1900 km. 

Orta  Aziya  tAbiyi  geografiyalik  u`lkenin`  shigis  shegarasi  xakkinda  pikir  ju`rgiziuden  aldin 

“Orta  Aziya”  tu`siniginin`  ken`  tarkalgan  eki  talkin  mAnisin,  mazmunin  tu`sinip  aliuimiz  lazim. 

Birinshisi  -  ken`  mAnisindegi  talkilauga  gore  Aziyanin`  berk  basseynindegi  Okeannin`  berk 

basseynindegi  ju`dA  u`lken  maydanlardi  (boljam  boyinsha  o`,n`  ln  km

g`

)  Orta  Aziya  ati  menen 



ju`rgizilgen.  Lekin  bul  keyinirek  1  neshe  boleklergeU`  Shigis,  Batis  xAm  Kubla  Orta  Aziyaga 

bolingen.  Patsha  Rossiyasi  Orta  Aziyanin`  Batis  bolimin  basip  algannan  son`,  Shigis  Tu`rkistan 

Kitay  Orta  Aziya,  Batis  Orta  Aziya  bolsa  Rossiya  Orta  Aziyai.  Sonday-ak,  Kubla  Orta  Aziya-

Avganstan  Orta  Aziyai  dep  atalatugin  boldi.  Ekinshisi,  tar  mAnide  alinganda  bolsa  Orta  Aziya 

shegaralari Batis xAm Kubla Orta Aziya (Orta Aziya) aymagi shegarasina tuura keledi. 

Shigis  xAm  Batis  Orta  Aziya  ortasindagi  shegara  xAm  tiyslidir.  Bul  shegara  ortasindagi 

pikirler  XIX  Asirdegi  siyasiy  uakiyalar  sebepli  koldan  ozgertilip  turgan.  Oni  xAm  geosistema 

metodlari  xAm  tAbiy  shegarani  Alatau  xAm  Tarbagatay  tau  dizbekleri  suu  ayirgishlari  arkali 

otkiziudir.  Bul  shegara  Kaspiy-Balxash  berk  basseyn  shegarasina  tuura  keledi.  Lekin,  Orta 

Aziyanin`  Shigis  xAm  Batis  shegarasi  Orta  Aziya  respublikalarinan  administrativlik  shegaralari 

koleminde  gana  korilmekte.  Bunday  janlasiudi  tek  u`lketaniu  koz-karasinan  tuuri  dep  esaplau 

mu`mkin. 

Soni  aytip  otiu  kerek,  bazi  1  tAbiy  geograflar  Tyanshan`  xAm  Pamirdin`  ayirim  bolimlerin 

Oraylik  Aziya  tAbiy-geografik  u`lkesne  kirgizedi.  Bunda  Pamir  xAm  Tyanshan`nin`  shigis 

bolimlerin Oraylik Aziya tAbiyati tAsirinde ekenligine, ogan uksasligina tiykarlanadi. 

Biz Orta Aziya tAbiy geografik u`lkesi degende Orta Aziyanin` yagniy Kubla xAm Batis Orta 

Aziyadi  tu`sinemiz  xAm  bul  u`lkenin`  shigis  shegarasi  SAVr,  Shigis  Jon`gariya,  Jon`gariya, 

Boroxoro  Iren-Xabirga,  Karat,  Xolik-tog  dizbekleri  suu  ayirgishlari  arkali  otip  Fergana  tau 

dizbegine  tutasadi,  son`inan  Alay  tauinin`  shigis  bolimi  xAm  Sarikol  dizbegi  boylap  otip 

Gindukush  taularina  tutasadi.  Orta  Aziya  tAbiy  geografik  u`lkesi  kubla  shegarasi  geosistema 

janlasiuina  gore  muztaudan  (Shingshal  asiui  -1832  m)  baslanip  shigistan  batiska  Gindukush, 

Safedkux, Nishapur dizbekleri suyayirgishi boylap otip, El`burs taui arkali Kaspiy ten`izinin` kubla-

shigis shetki jagasina kelip tutasadi. 

Orta Aziya tAbiy geografik u`lkesinin` jokarida korilgen shegara ishindegi maydani 3,3 mln. 

km

g`

. (Ken` mAnidegi Orta Aziya maydani 5,32 mln.km



2

).  


Biz  jasap  kiyatirgan  Orta  Aziya  tAbiy  geografik  u`lkesi  aymagin  elege  shekem  tu`rli 

geografik atamalar (Orta Aziya xAm t.b.) menen ataliui xAr tu`rli shekelenislerge alip kelmekte. 

Bizge mAlim XIX Asir g`-yariminan baslap ken` kollanilgan “Orta Aziya” xAm “Tu`rkistan” 

tu`sinikleri  1  mAnini  xAm  de  derlik  1  geografik  kolemde  bolgan.  Birak  Orta  Aziya  sozi  kobirek 

isletilip,  Orta  Aziya  tu`sinigi  1924-jili  milliy  mAmleketlik  shegeralaudan  son`  gana  kollanila 


basladi.  Orta  Aziya  atamasinin`  1  mArte  isletiliui  639  jilga  tuura  keledi.  Amir  Temur  ozinin` 

shigarmalarinda  “Biz  kim  mu`lki  Turon,  Amiri  Orta  Aziyaimiz”,  ulli  xeziret  Axmed  Yassauiy 

“Tuugan jerim” mu`bArek Tu`rkistandir” dep jazgan. Demek, Orta Aziya atamasi otmishten  alim 

X  parasatli  xAm  de  rus,  Evropa  xAm  Sovet  tariyxshi,  geograf,  shigistaniushi  alimlari  tArepinen 

kollanilip kelingen. Solardi xAm de, Orta Aziyadi tu`rkiy xaliklar u`lkesi, arealdin` orayi ekenligin 

esapka  alsak  xAzirgi  uakitta  baspaxanalarda  kollanilip  “Orta  Aziya  xAm  Oraylik  Aziya 

mAmleketleri  aymagi”  atamalari  ornina  “Orta  Aziya”  atamasin  kollau  maksetke  muuapik  boladi. 

Bul tariyxiy xakiykatka, ilimiy geografiyalik metodlarga milliy gArezsizlik xAm ozligimizdi taniu 

ruuxina tuura keledi. 

 

TEMA 2. TU`RKISTAN TA`BIYIY-GEOGRAFIYaLIQ  U`LKESININ` OZINE TA`N 



KA`SIYETLERI. 

  

1)  Orta  Aziya  ju`dA  “u`lken  ishke  ulke”.  Ol  Evraziya  materigi  orayinda  subtropik  klimatli 



orta  ten`iz  boyi  mAmleketleri  ken`liginde  jaylaskan.  Birak  Orta  Aziya  tAbiy  sharayati  orta  ten`iz 

boyi mAmleketlerinen parik kiladi, sebebi Orta Aziya okean xAm ashik ten`izlerden ju`dA uzakta, 

jilli  Xind  okeani  jakin  tursa  da  ortada  bAlent   Gimalay-Piropamiz  taulari      bolgani  ushin  onin` 

tAsirinde  emes,  onin`  jilli  igal  xaua  massalari  jetip  kelmeydi,  kerisinshe  Adeuir  alista  jaylaskan 

Arka  muz  okeaninin`  kurgak  xAm  suuik  xaua  massalari  Orta  Aziya  arkasinda  tAbiy  tosik  bAlent 

taular  bolmaganligi  ushin  xAm  emin-erkin  kirip  keledi.  Usi  sebepli  xAm  Atlantika  okeani  xAm 

Orta ten`izi xAm u`lke tAbiyatina onsha u`lken tAsirin tiygizedi. 

2)  Orta  Aziya  aymagi  ishki  u`lke  bolganliktan  tipik  kontinental`  klimatli  u`lkeler  katarina 

kiredi.  Olardin`  tiykargi  bolimi  ortasha,  kubla  bolimi  subtropik  klimat  poyaslarinda  jaylaskan. 

Ortasha  poyastagi  aymak  kurgakligi,  kistin`  kobirek  suuik  keliui,  subtropikdegisi  bolsa  jazdin` 

kurgakligi,  issikligi,  kistin`  bolsa  salistirmali  jilligi  menen  ajralip  turadi.  u`lkede  tiykarinan  shala 

shol,  shol,  alap  xAm  tau  landshaftlari  xu`kimdar.  Klimati  ozine  tAn  kAsiyetler  keskinlikler  bar. 

Shollerde jauin mugdari w0-h0mm den taulardi 1000 mm deyin baradi. Kista arka-shigis boliminde 

o`0°si suuiklar jazda kublada 80°S li jAziyrama issilar gu`zetiledi. 

3)  Orta  Aziya  aymagi  berk  basseyinnen,  yagniy  dAr`ya  agimlari  ishki  territoriyalarda  boliui 

menen  xarakterleri.  Demek,  Orta  Aziyanin`  ku`lleri  xAm  tegislikleri  eroziya  Bazisleri  bolip 

esaplanadi.  Olardin`  ayirim  bolimleri  xAr  tu`rli  bAlentliktegi  jatkan  a`  kansha  ishki  eroziya 

Bazislerine  iye.  Bular  Kaspiy  (-25  m),  Aral  (37  m),  Balxash  (340  m),  Issik  kol  (1607  m),  Lobnor 

(780 m). 

4)  Orta  Aziya  u`lkesinin`  dAmi  1  Axmiyetli  kAsiyetlerinen  biri  onin`  jer  betinin`  ozine  tAn 

belgisi bolip esaplanadi. u`lke aymagi kelip shigiui xAm jasina gore kuramali rel`efge iye bolip, ol 

u`lken  tegislik  xAm  kAsiyetlerden,  plato  xAm  kirlardan,   idirlar  xAm  mAn`gi  kar  xAm muzliklar 



menen  kaplanip  jatkan  bAlent  taulardan  ibarat.  Orta  Aziya  aymaginda  tegislik  xAm  taular  1  tegis 

jaylaskan  emes.  Kubla,  arka-shigisin  taular  iyelegen  bolsa,  olar  batista,  arka-batista  xAm  arkada 

pAstegislik, plato xAm kirlar jaylaskan xAm olar u`lke maydaninin` 80 protsentin kuraydi. 

Tau sistemalari ozlerinin` uzin tarmaklari menen Orta Aziyanin` tegislik bolimine jarip kirip 

onin` tAbiy sharayatin payda etiude Axmiyetli rol` oynaydi. Gindukush Piropamiz xAm baska u`lke 

kublasindagi  taular  orografik  tosik  rolin  oynap  Orta  Aziyadi  tipik  subtropik  u`lkenin`  arka  xAm 

arka-batis tegisliklerinen ibarat bolganligi ushin Batistan ilgal, jilli samallar, arkadan suuik kurgak 

shamallar arkayin kirip kele aladi. 

5)  u`lke  tektonik  aktiv  xAm  ku`shli  jer  kozgaliu  rayoni,  tau  rel`efinin`  jasligi  menen 

xarakterlenedi. 

 

  

  



  

TEMA 3. TU`RKISTANNIN` GEOLOGIYaLIK DU`ZILISI 

  

Orta  Aziya  geologiyalik  du`zilisinde  proterozoydan  tu`rtlemish  dAuirge  shekem  bolgan 



uakittin` shogindi, magmatik xAm metamorfik tau jinislari katnaskan. 

Proterozoy xAm Paleozoy tau jinislarinin` burmalangan xAm kop sanli jariklar menen jarilip 

ketken. 

Orta Aziya tauli aymaklarinda, tegislik bolimindegi kaldik taularda bul tau jinislari jer betine 

shigip  atir.  Turan  plitasi  tegisliklerinde  xAm  taular  arasinda  batiklarda  bolsa  u`lken  shun`kirda 

jatadi xAm u`stinen merozoy xAm kaynazoydin` mayda tau jinislari menen kaplangan. 

Proterozoy  jatkiziklari  Orta  Aziyada  xisar  tau  dizbeginin`  kubla-batis  bolimlerinde  oraylik 

kizilkumda,  Kazakstan  burmeli  u`lkesinde  ajratilgan.  Bul  jatkiziklar  slanetsler,  gneysler  xAm 

paragneyslerden payda bolgan. 

Poleozoy  gruppasi  jatkiziklari  tiykarinan  antiklinoriylar  yadrolarinda  tarkalgan  bolip  ogan 

kiriushi  xAmme  dAuir  jatkiziklari  payda  bolgan.  Olar  tiykarinan  slanetslerden  xAktaslardan, 

konglomeratlardan, argilit, kumtaslardan ibarat. 

Mezozoy gruppasi jatkiziklari tau massivlerin orap turadi xAm tiykarinan konglomeratlardan 

kumtaslardan, giller mergellerden payda bolgan xAm tegisliklerde ken` tarkalgan. 

Kaynazoy jatkiziklari Orta Aziyada ken` tarkalgan. Paleogen jatkiziklari kumtas, gil, xAktas, 

mergellerden ibarat. 

Neogende  jatkiziklari  xAm  tarkalgan  bolip  tiykarinan  kumtaslar,  kumlar,  giller  ibarat  bolip, 

olarda gips xAm rakushka kosilmalari xAm ushiraydi. 



Tortlemshi  dAuir  jatkiziklari  kelip  shigiuina  gore  kontinental`  allyuvial`-prolyuvial`, 

prollyuvial  xAm  dellyuvial`  bolip,  pitologik  du`ziliui  xAm  katlaminin`  kalin`ligi  1  tu`r  emesligi 

menen  ajiralip  turadi.  Allyuvial`  jatkiziklar  tyikarinan  iri  dAr`ya  alaplarinda  rauajlangan  bolip 

konglomeratlar, shagal xAm kumlardan ibarat bolip, u`sti onsha kalin` bolmagan less siyakli jinislar 

menen kollangan. Allyuvial`-prolyuvial` jatkiziklar tauda xAm tau aldi tegisliklerdegi dAr`ya xAm 

say jayilmalarda tarkalgan xAm kanglomeratlar, magal taslar xAm less siyakli jinislardan kuralgan 

bolip, tau eteklerinde ken` tarkalgan. Dellyuvial` jatkiziklar tiykarinan less siyakli jinislardan ibarat 

bolip, tau jan bauirlarinda tarkalgan. 

Ozbekstan  territoriyasindagi  tortlemshi  dAuir  jatkiziklari  Yu.A.Skvortsov,  G.A.Mavlonov 

tArepinen  strotigrafik  boliniu  sxemasina  gore  n`  komplekske  (Nakay)  (S

a`

),  Toshkent  (S



g`

), 


Mirzashol (S

q

) xAm SirdAr`ya (S



n`

) ajratkan. Orta Aziyada bul komplekslerge kirmegen bolinbegen 

tortlemish dAuir jatkiziklarin ajratadi. Bular kumlar xAm kol-ximik jatkiziklar. 

Tektonikasi. Tektonik du`zilisinin` ozine tAnligi, jer kabiginin` kalin`ligina xAm jer betinin` 

du`zilisine  karap  Orta  Aziya  aymagi,  tektonik  protsesslerdin`  otiui  keskin  parik  kiliui.  g`  u`lken 

tektonik oblastka ajratiladiU` 

1) Tyan`-shan orogen oblasti 

2)  Turan  plitasi  u`lkenin`  orogen  bolimi  -  yagniy  onin`  shigis  xAm  kubla  bolimleri  neogen 

xAm  tortlemshi  dAuirlerde  tektonik  xAreketlerdin`  ku`shli  aktivlesiui  basinan  keshirgenligi  ushin 

platformadan keyin payda bolgan orogen oblastina kiritiledi. Olar xAr tu`rdegi u`lken kishi tektonik 

du`zilmelerden  ibarat.  Bulardin`  tiykargilari  Shatkal-kurama,  Kurata-Alay,  Xisar-Zarafshan 

sistemalarindagi tau dizbekleri. Augan-tAjik batigi, Kizilkum kaldik taulari, Tashkent jani tau aldi 

batigi, Zarafshan, Fergana batigi. 

Turan  plitasi  xAm  xAr  tu`rli  tektonik  tizimlerden  (koterilme  xAm  oypat)  payda  bolgan.  Ol 

Orta  Aziyanin`  arka-batisin  iyeleydi  xAm  ozine  SirdAr`ya,  wmiudAr`ya,  arka  xAm  kubla  u`stirt 

sineklizalari, Oraylik u`stirt tegisliklerin aladi. 

Orogen  xAm  plitali  tektonik  dizimler  gertsin  xAm  al`p  tau  payda  boliui  dAuirinde  ju`zege 

kelgen,  tu`rli  u`lken  kishili  xAm  tu`rli  bagdarda  jariklar  menen  kesilgen.  Bul  jer  jariklari  arkali 

bolip  turatugin  xAreketler  tAsirinde  usi  tektonik  du`zilmeler  xAm  tu`rli  bAlentlikte  koterilgen, 

ayirimlari  shokken,  nAtiyjede  Palaxsa  siyakli  tu`zilmeler  payda  bolgan.  Gertsin  xAm  Al`k  tau 

payda  boliui  dAuirlerinde  tektonik  xAreketler  menen  a`  katarda  Vulkanlar  xAm  atilgan.  Vulkan 

xAm  jer  jariklarinda  bolip  atirgan  protsessler  nAtiyjesinde  Orta  Aziyada  bar  rudali,  ren`li,  kimbat 

baxali paydali kazilmalar payda bolgan. 

Ta`biyatti rauajlaniu baskishlari xAm rel`efi payda boliui. Arxey xAm proterozoy eralarinda 

Orta Aziya u`lkesi ten`iz astinda bolgan xAm shogindi jinislar toplana baslagan. 

Orta  Aziya  kop  bolimin  Paleozoy  erasinan  tartip  tap  neogenge  shekem  Tetis  ten`izi  (jilli) 

basseyni  kaplap  jatkan.  Onin`  arka  shegarasi  en`  ken`eygende  Karatau  dizbegine  shekem  bargan. 


Karatau  arkasi  xAm  shigisinda  bolsa  platalar  taular  xAm  de  alaplar  bolgan.  Tetis  ten`izi  batisinda 

kubla  Rossiya  ornindagi  ten`iz  arkali  Orta  Aziya  menen  xAm  arkada  Torgay  bugazi  arkali  Batis 

Sibir`  pa`s  tegisligin  basip  otken  Arka  Muz  okeani  menen  kosilip  turgan.  Jokari  Bor  da`uirinde 

ten`iz 1 az shegingen. Pamir xAm Kopendag tau sistemalari orninda Man`gishlak yarim ataui xAm 

de  Kizilkum  ishki  bolimlerinde  atau  xAm  ataushalar  korinip  turgan.  Geosinklinal`  zonada  payda 

bolgan ten`iz jatkiziklarinin` ayirim bolimleri uakti-uakti menen dauam etip turgan tau payda boliui 

protsesslerinde  burmalangan  xAm  bAlent  kurgakliklar  ju`zege  kelgen.  Ten`izdin`  arka  bolimi 

koterile baslagan ten`iz, kublaga karay Aste-Aste shegine baslagan. Silur dAuirinde bolgan kaledon 

tau  payda  boliui  protsessinde  Kazakstan  pAs  taularinin`  batis  bolimi  xAm  Arka  Tyan`-shan` 

koterilgen Kaledon taulari ten`iz ishinde atau bolip koringen. 

Ural-Tyan`-shan  geosinklinallarinin`  kalgan  bolimlerinde  geosinklinal`  rejim  dauam  etken 

xAm bul rejim paleozoy akirina kelip, gertsin taulari payda bolgannan son` tamam bolgan. 

Tas komir dAuirinen baslangan gertsin burmalaniui uaktinda jan`adan kop gana tau dizbekleri 

koterilgen kurgaklik ken`eygen, ten`iz jAne arkaga shegingen. 

Bul  burmalaniuda  Batis  xAm  Kubla  Tyanshan`  taulari,  Kazakstan  pAs  taulari  shigis  bolimi, 

Tarbagatay,  Saur,  Jon`gar  Alataui,  Oraylik  Kizilkum  taulari  koterilgen.  Perm`  dAuirine  kelip 

gertsin  burmalaniui  tamam  bolgan.  Sodan  son`  taular  jemirile  baslagan  xAm  paleozoy  erasinin` 

akiri mezozoy jarisinin` baslarina deyin bul taular pAs taularga aylanip kalgan. 

Mezozoy  erasinda  kimmeriy  tau  payda  boldi  protsess  Orta  Aziyada  ku`shsiz  bolgan.  Onin` 

nAtiyjesinde Kaspiy boyindagi Man`gishlak yarim ataudagi pAs taular, Krasnovodsk platosi, u`lken 

Balxan taulari koterilgen. Mezozoy erasi ortalarinda klimat igal xAm issi bolgan osimlikler osken, 

Mezozoy  akirinda  klimat  kurgak  bolgan.  Kaynazoy  erasinin`  Paleogen  dAuirinde  ten`iz  jAne 

bastirip  kiredi.  Kimmeriy  burmalaniuinda  koterilgen  taular  jAne  jemirilip  ketedi,  oypatlik  xAmde 

tegisliklerdi  ten`iz  basadi.  Neogen  dAuirinde  ku`shli  Al`p  burmalaniui  gu`zetiledi.  Bunda  Arka 

Alay,  Pamir,  Gindukush,  Piropamiz,  Safedkuk,  Bandi  Orta  Aziya  Kapetdag  xAm  Balxan  taulari 

koterilgen. Tyanshan` taulari kaytadan koterilgen. 

Al`p  burmalaniuinda  (tau  payda  boliui)  Orta  Aziyanin`  kublasinda  koterilgen  bAlent  taular 

Orta  Aziya  teniz  basseyninen,  u`lkenin`  arkada  payda  bolgan  Torgay  pAs  platosi  bolsa  Arka  Muz 

okeani  basseyninen  ajratip  koygan.  Kubladagi  payda  bolgan  bAlent  taular  Xind  okeaninan  keletin 

jilli  xAm  igal  xaua  massalarin  tosip  Orta  Aziyaga  otkizbegen  bunin`  nAtiyjesinde  u`lke  klimati 

jAne  de  kurgak  bola  baslagan  xAm  shol  tipli  landshaft  payda  bolgan.  Neogende  Orta  Aziyanin` 

shigis  boliminin`  koteriliui  menen  ten`iz  jAne  de  kiskarip  Batis  tArepke  shegingen.  Ol  Aral-

Ashxabad  meridianinan  batista  Aral-Kaspiy-Sarmat  ten`izi  basseynin  payda  etken.  Orta  Aziyanin` 

xAmme tau sistemalari Al`p orogenezi sebepli xAzirgi rel`ef korinisine iye bolgan. 

Tortlemshi  dAuir  baslarinda  xAm  tau  payda  boliui  dAuiri  etken.  u`shlemshi  dAuir  tau  aldi 

kiyaliklarinda da kAdimgi paleozoy tau aldi massivleri sonday-ak, Batis Tyan`-shan` dizbeklerinde 



vertikal` koteriliuler ju`z bergen. Tortlemshi dAuirde ten`iz basseynleri jAne kiskargan xAm Nelef 

eroziya xAmde muzliklar tAsirinde payda bola baslagan. 

Tortlemshi  dAuirde  klimat  ozgerip  turiui  nAtiyjesinde  taularda  toplangan  kar  xAm 

muzliklardan, ju`dA kop agar suular payda bolgan. DAAr`yalar tegisliklerde tentirep  adasip, tu`rli 

an`garlardan akkan xAm nAtiyjede kalin` kum xAm de gill allyuvilarin toplagan. Keyinirek shamal 

kumlardi jayip shollerdegi xAzirgi rel`ef formalarin ju`zege keltirgen. Orta Aziyada bArshe tau aldi 

kiyaliklari  xAm  idirlarda  sonday-ak  ak  iri  dAr`ya  alaplarinda  ushiraytugin  tez  juuilip  ketetugin 

geuek  mayda  dAnelerden  ibarat.  Karbonatli  boz  tu`sli  shogindi  tau  jinisi  Lesstin`  kelip  shigiui 


Download 458.77 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling