O`zbekstan Respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i
Download 458.77 Kb. Pdf ko'rish
|
|
Orta Aziya u`lkesinin` ju`dA xAm kontinental`, kurgakshil ren`be-ren`li klimati tiykarinan tomendegi faktorlar tAsirinde ju`zege kelgen jaydin` geografik orni xAm kuyash radiatsiyasi xaua massalarinin` xAreketi, jaydin` rel`ef du`zilisi, jer betinin` xarakteri xAm adam xizmeti. Biz tomendegi usilardi Orta Aziya klimatinin` kAliplestiriudegi ornin koremiz. U`lkenin` geografik orni xAm kuyash radiatsiya. Orta Aziya Evraziyanin` ozine tAn tAbiy- geografik u`lkesi bolip materik orayinda, okeanlardan uzakta, berik basseynde jaylaskan. Onin` kubla bolimi subtropik poyasta, arka yarimi bolsa ortasha poyastin` kublasinda jatadi. u`lkenin` bunday jaylasiui kuyashtan kobirek radiatsiya aliudi tAmiyinleydi. Kuyash nurinin` jer ju`zine kop-kem keliui en` Aueli onin` kanday mu`yesh jasap tu`siuin xAm ku`nnin` uzak-kiskaligina baylanisli - bular bolsa oz nAubetinle jaydin` ken`ligine xAm jil mAusimlerine baylanisli. Orta Aziya shetki arka nokatlarinda jazda pesin payitinda kuyash nurinin` tu`si mu`yeshi u`q,o`°S ga ten` bolsa, kublasinda ol ha`°S ga shekem baradi. g`g` dekabrde bolsa (kiski kuyash turiui) arkada, 13°S kublada 32°S ka ten` boladi. 35°S arka ken`likte jil dauaminda kuyash nur shaship turiui mu`mkin bolgan uakit n`n`n`w saatti kuraydi. 50°S arka ken`likte - 4483 saatga jetedi. Lekin, Orta Aziya aymaginin` tau rel`efi xAm bulitligi, bul sanlarga mAlim dArejede ozgertiriuler kiritedi xAm kuyash nur shaship turgan saat kuyash gorizontinda korinip turgan saatka salistirmali kemeyip ketedi. Orta Aziya arkasinda n`w-o`0°S arka ken`likte bul saat g`u`00-g`w00 saatti kurasa qo`-n`0°S arka ken`liklerde 2870-3/30 saatti, tegisliklerde bolsa 3000 dan kobirek saatti kuraydi. Jer sharinda kuyashtin` sonsha saat nur shaship turiui biz tek AKSh tin` kubla- batisinda gu`zetiuimiz mu`mkin. Demek Orta Aziya aymagi jer sharindagi en` kuyashli u`lkedir - bul onin` klimatinin` ozine tAn kAsiyetlerinin` biri. Orta Aziya u`lkesi kubla ken`liklerinde jaylaskanligi xAm bul jerde kuyashli ku`nlerdin` kopligi ushin onin` aymaginda jaz aylarinda ju`dA kop mugdarda kuyash energiyasin aladi xAm bul issilik mugdari u`lkenin` arkasinda 120-125 kkal sm 2 ti kublasinda 160-165 kkal sm 2 ti kuraydi. Orta Aziya ushin tAn kAsiyet bul onin` aymaginda jillik radiatsiya balansinin` onsha u`lken emesligidir. Tegislik shol boliminde ol 40-49 kkal/sm 2 , tau aldinda 50-54 kkal/sm 2 , en` kubla bolimlerinde 60-70 kkal/sm 2 ti kuraydi. Taularda bolsa kistin` uzak boliui xAm kardin` kuyashtan keletin energiyanin` 60-80 O` in kaytariuin inabatka alsak radiatsiya balansi kemeyip baradi. MAselen, kizilshada 2075 m absolyut bAlentlikte ol 32,5 kkal sm 2
Xaua massalari xAm olardin` xAreketi. Orta Aziya klimati kAliplesiuinde tropik, ortasha xAm Arktika xaua massalari ju`dA aktiv katnasadi. Jildin` jilli dAuirinde Orta Aziya tegislik boliminin` kublasinda xaua temperaturasi jokari bolgan ortalikta pAst atmosfera basimli oblast
ju`zege keledi. Shetten bul jerge korip kiyatirgan xaua massalari ju`dA xAm kizip ketken jer betinin` tAsirinde oz kAsiyetlerin ozgerttiredi, bul jagday bolsa jokari temperaturali kurgak Turan kontinental` tropik xauasin ju`zege keltiredi. NAAtiyjede tsiklonli protsessler Orta Aziya arka yariminda rauajlanadi, kublasinda bolsa issi, kurgak jauinsiz tiykarinan tinish xaua rayi ju`zege keledi. Tsiklonli protsessler Orta Aziya arkasinda tez rauajlanip kesh bAxAr xAm jaz aylarinda kop jauin jauuina sebepshi boladi, jaz kublasinda salistirmali kiska, ortasha ken`likler xauasi tAsirinde otedi. Uakti-uakti menen kubladan kirip keletin tropik xaualari kiska mu`ddetli tAsiri onsha sezilerli emes.
Kis aylarinda Orta Aziya xaua-rayina Arktika xaua massalari tAsir etedi. Ol arka Muz okeaninan batis Sibir xAm Ural arkali sonday ak arka shigis tArepten shigis Sibir arkali kirip keledi. Bul xaua suuik kurgak xAm tinik boladi. Sibir antitsikloninin` orayi Orta Aziya arkasinan otedi. Onin` u`lke arkasinda anagurlim sezilerleri dArejede bolip, kublaga u`stirttin` kublasi - Tomengi wmiudAr`ya-Karatau sizigina shekemgi bolgan aymaklarda oz tAsirin korsetedi. Sonin` ushin Orta Aziya arkasina uzak dauam etetin, katti suuikli, erimey uzak turatin kar katlamli kis tAn. u`lkenin` kublasina bolsa suuik mAusimde tsiklonli protsesslerdin` rauajlaniui tAn bolip kisi-jauin shashimli ozgeriushen` juka kat katlamlari menen xarakterli. Ayirim jillari Sibir` antitsikloni Orta Aziya kublasina xAm kirip barip xauani suuitip jiberedi. Sonin` ushin u`lkede temperaturanin` jillik amplitudasi u`lken korsetkishke iye. Orta Aziya klimatinin` ju`dA xAm kontinentalligi onin` ozine tAn kAsiyeti. Bul korsetkish boyinsha tek shigis Sibirdi alga jiberedi. Orta Aziya klimatinin` jAne a` kAsiyeti jazda temperatura jokariligi xAm onin` ju`dA xAm kurgakligi. Bugan sebep u`lkenin` u`lken Evraziya orayinda jaylaskanligi. Bizge mAlim Orta Aziyaga Batis xAm arka-batistan anagurlim salkin, kobinese jauingershilik keltiretugin ortasha xaua massalari keledi. Lekin Orta Aziyanin` igal keltiriushi Atlantika okeaninan uzakta jaylaskanligi (n`000 km) jazgi ju`dA xAm jokari temperatura xAm jauinsiz dAuirdin` uzakligi u`lkede ju`dA u`lken maydanga iye bolgan shollerdin` payda boliuina sebep bolgan MDX mAmleketleri aymaginda temperatura en` jokari bolatugin xAm en` kem jauin tu`setin aymak bul Orta Aziya. Jaydin` rel`efinin` klimatka tAsiri. Orta Aziyanin` klimatina tAn bolgan kAsiyet - kuyashlilik, kontinentallik, kurgakshil u`lkenin` tegislik boliminde anik korsetip beriledi. Tauli boliminde bAlentlik tAsirinin` jan bauirlardin` Kuyashka karagan, karamaganligi, tau alaplarinin` shukirligi xAm ken`ligi, olardin` bir-birine salistirmali kanday jaylaskanligi, uliuma rel`eftin` jAne baska kop kAsiyetleri bul u`lkede klimattin` payda boliui ushin tegislikten parikli tu`rde pu`tkilley ozine tAn sharayat jaratadi. Tauga koterilgen sayin xaua tazarip xAm tiniklasip kuyash nurinin` tAsiri ku`sheyedi, xaua basimi kemeyedi xAm temperatura pAseyedi (ortasha xAr 100 m 0,5° pAseyedi). Jauinlar ayniksa kar belgili 1 bAlentlikke kop jauadi. Kar katlami turiu dAuiri uzayadi, xaua igalligi artadi, radiatsiya balansi pAseyedi samal ku`sheyedi. Taular yaki suuik klimat payda boliuina sebep boladi. Tau rel`efi sol jerdegi tau klimati, arnauli tau-alap xaua tsirkulyatsiyasin ju`zege keltiredi; jil mAusimleri baslaniu uakti keshigedi xAm jaz kiska salkin kis uzak boladi (bAlent taularda 9-10 ayga shekem). Birak Orta Aziya ushin tAn bolgan uliuma klimatlik kAsiyetler taularda xAm tiykarinan saklanip kaladi xAm olar jumsak keledi. Orta Aziya klimati kAliplesiuinde u`lkenin` kublasin yagniy Xind okeai tArepi bAlent taular menen oralganligi, arka xAm arka-batistin` tosiksiz ashikligi rolin aytip otiu lazim. Jer beti xarakteri xAm insannin` xizmeti. Orta Aziyada klimat sharayat jer betinin` xarakteri xAm adamnin` aktiv xizmetine de baylanisli. Kumli, shagalli, leeslik, osimlik penen kaplangan osimliksiz jerlerdin` xAm de suugarilatugin jerlerdin` klimatka tAsiri ozgeshe. MAselen, Orta Aziyanin` ozgeshe tau xAm tau aldi aymaklarinda erte bAxArde igal jetispeushiligi sebepli tAbiy osimliklerdin` kuurap topirak kurip ketiui nAtiyjesinde kuyashtan keletugin energiyani igallikti kuuratiuga sarp etilip atirgan bolimi kemeyip endi kaldik radikatsiyanin` wo`-ho`O` jer betinde xauani isitiuga sarp boladi. Sonin` ushin Orta Aziya MDX-da jazda en` kizip ketetugin aymak esaplanadi. Bul onin` tAbiyatina tAn bolgan kAsiyet. Ozlestirilgen jerlerde energiya kobirek igaldi puulatiuga sarp bolgani ushin xaua temperaturasi jazda ozlestirilmegen aymaklarga salistirmali rAuishte biraz (q° ga shekem) pAst boladi xaua igalli artiui bolsa issi shamal ku`shin xAm sanin kemeytiredi. Suu menen jaksi tAmiyinlengen osimliklerge bay jerlerde ozine tAn klimat payda etedi. Klimat elementlerin aymaklik xAm mAusimlik bolistiriliui. Orta Aziya tegislik bolimi subtropik klimatli shol xAm ortasha klimatli shol, shala shol xAm dala zonalarinda jatadi. Lekin dala xAm shala shol zonalari onsha u`lken maydandi iyelemeydi. Klimattaniushilar subtropik poyas sholleri menen ortasha ortasindagi shegarani u`stirt platosinin` kubla - Tomengi wmiudAr`ya - Karatau bagdarinda otkizedi. Bul arka xAm kubla sholler klimatinda u`lken park bolip, olar jildin` jilli xAm suuik dAuirlerinde anik kozge taslanip turadi. Arka sholler zonasinda kista Sibir` antitsikloni tAsiri shen`berinde bolgani ushin kis katti uzak dauam etip suuikli ku`nler boladi xAm kar kaplami uzak jatadi. Jazi anagurlim kiska, ju`dA xem issi emes jauin-shashim osimlikler rauajlaniui ushin jetpese de jil boylap a` tegis bolistirilgen. Kubla sholler kishi jumsakligi, kar kaplami uzak turmasligi, suuik ku`nlerdin` ku`nler menen almasip turiui xAm osimliklerdin` vegetatsiyasi dauam etiui menen xarakterlenedi. Jauin- shashimnin` 70-90 O` kis xAm bAxAr aylarina sonnan en` kobi bAxArge tuura keledi. Orta Aziyanin` arkasinda jildin` suuik dAuirinin` xaua-rayi tiykarinan Sibir` antitsikloni belgileydi. Onin` batis tarmagi orayi o`0° arka ken`likten otedi. Bunnan kublada kis aylari dauaminda osiushi samallar xu`kimran bolip ju`dA xAm suuik bolgan kontinental` Sibir` xauasin alip keledi. Sibir` antitsikloni tAsiri kemeygende Orta Aziya arka boliminde tsiklon otedi xAm bulitli xaua rayin alip keledi. Arka shol zonasinin` kubla xAm batisinda tsiklonnin` otiui temperaturanin` koteriliuine, ku`nlerdin` jiliuina xAm jamgir jauuina sebepshi boladi. Birinshi antitsiklon yadrosi Kazakstan pAs taulari u`stinde sentyabr` aylarinda ju`zege keledi. Antitsiklon ku`shi artip barip xaua temperaturasi pAseyip baradi xAm yanvar`-fevral` aylarinda en` pAs boladi. Bul aylardin` ortasha temreraturasi arka shol zonasi arkasinda -15°-16° dan kublada -8° S ga shekem ozgeredi, katti suuik ku`nleri bolsa minimal xaua temperaturasi arka-shigista -50°S xAm kublada -35°-40° boliui gu`zetiledi. Kistin` temperatura rejimine Kaspiy ten`izi xAm tAsir etedi. Onin` jaga boylarinda xaua temperaturasi ishki shol zonalarga karaganda 5°-ga jokari boladi. Kis katti boliuina karamastan arka shol zonasinda arka shol zonasinda bekkem kar katlami onin` arka shigisinda xAm kazakstan pAs taularinin` bAlent bolimlerinde gu`zetiledi, kubla shol shegarasinda 25 O` ge tu`sedi. Kar katlami bolgan ku`nler arkada 160-240 ku`nnen kubla shol shegarasinda 30 ku`nge shekem kemeyedi. Kubla sholde kis pu`tkilley baska sharayatta gu`zetiledi. Tsiklonnin` tez-tez kaytalap turiui onin` kistin` jumsak boliuina xAm ozgeriushi kis xaua-rayin xu`kimran boliuina alip keledi. Kubla Kaspiy, Murgab xAm wmiudAr`ya tsiklonlari jilli tropik xauani alip kelgende jilli jamgirli xaua rayi ju`zege keledi. Kubla sholde kar katlami Sibir` antitsikloni xu`kimranlik kilgan dAuirde gana saklanip turadi xAm onin` turiui 20-30 ku`nnen aspaydi, yanvardin` ortasha temperaturasi kublada 0° dan jokari boladi. Kizil-Artek alabinda + 5° kuraydi. Jilli tropik xauasi kelgende kis aylarinda xaua temperaturasi +22°, +25° ga shekem koterilip ketedi. Kubla shol posinda kis anagurlim jilli temperatura onsha bAlent keliuine karamastan Sibir` antitsikloni kirip kelgende minimal temperatura arkada -qg`° ga kublada -g`u`° ga shekem tu`sip ketkeni gu`zetilgen. 1929-30-jillarda kista suuik Ashxabadta - 22°S, Kattakurganda -30°S bolgan. Jildin` jilli dAuirinde xAm kubla xAm arka sholler 1-1-lerinen pariklanadi. Kubla sholde aprel` akiri xAm may baylarinda tsiklonli protsess ju`dA xAm pAseyip maydin` ekinshi yariminan baslap ashik xauali ju`dA xAm issi xAm kurgak xaua-rayi kAliplesedi. Jazga kelip temperatura ju`dA xAm koterilip ketedi. Bultsiz ku`nler u`lken mugdarda kuyash energiyasin keliuin tAmiyinleydi xAm ju`dA kurgak kontinental` tropik xauani kAliplestiriuge imkan tuuiladi. Arka shol jazi kublaga karaganda kiskarak, xaua xAm topirak u`sti temperaturasi jokari bolmaydi. Salistirmali igallik bolsa ayirim uakitlari jauin-shashim payda etiui ushin jeterli dArejede boladi. Iyul` ayinin` ortasha temperaturasi arkada +20°S bolsa kublada +27 ti kuraydi maksimal temperatura 40-45° dan aspaydi. Jillik jauinnin` en` kobi jaz aylarina tuura keledi xAm bul zonada kurgakshiliklar bolip turadi. Sonday ku`nler ortasha 1 jilda 60 ku`nge baradi. Orta Aziya aymagindagi taular jauin-shashim rejimine mugdarina xAm alip atirgan issilik resurslarina iye gore bir tur sharayatka iye emes. MAselen Pamir-Alay, kopetdag xAm Batis Tyanshan` jokaridagi kAsiyetlerine gore shol zonasina kiredi. Arkaga bargan sayin igallik penen tAmiyinleniui dArejesi artip baradi, issilik resurslari bolsa kemeyip baradi. Eger Pamir-Alayda izotermasi 3500 m absolyut bAlentlikten otse arka Tyanshanda ol 2500 m den otedi. Batis Altayda 2000 m den otedi. Klimattin` kurgakligi xAm xaua temperaturasinin` bAlentligi sebepli kar sizigi Pamirde ju`dA bAlentten otip 5000-5500 mge tuuri keledi, Arka Tyanshanda 2300 m den igallirak Adeuir suuigirak bolgan Altaydin` batis janbauirlarinda 2500 m den otedi. Jauin-shashim Orta Aziya aymaginda geografiyalik orninin` kaysi ken`likte jaylaskanligina, tau dizbeklerinin` jaylasiuina jan bauirlari ekspozitsiyasina orninin` absolyut bAlentligine xAm baska orografik kAsiyetlerinen kelip shigip ju`dA tegis emes bolistirilgen. En` kem jauin 100 mm den kem oraylik tegislik boliminde, batis Min`gishlakta, Kar-Bugaz-Gol u`stinde xAm Batis Balxashti jauadi. Bunday mugdardagi jauin Shigis Pamir ushin tAn. Tegislik Atiraplarinda, yagniy tau aldi zonasinda jauin kobeyip 200-500 mm ge jetedi. Taular bolsa h00-900 mm di kuraydi. Orta Aziya tauli aymaklarinda ortasha jillik jauin mugdari jokariligi menen Xisar dizbeginin` kubla xAm kubla-batis janbauirlari ajiralip turadi. a`hwn` metr absolyut bAlentlikte jaylaskan Xodja-Obi- Gormda ortasha jillik jauin mugdari 1511 mm di kuraydi. Kirgiz dizbegi arka janbauirlarinin` en` ba`lent bolimlerinde Ugom xAm Pskom taularinda bolsa 2000 mm ge shekem baradi. Fergana dizbeginin` igal xaua massalari jolinda jaylaskan Kubla Batis janbauirlarinda ortasha jillik jauin mugdari. Orta Aziyanin` oraylik tegislik boliminen arka tArepte xAm jauin mugdari artip u`lkenin` arka shegarasinda 200-250 mm di, Kazakstan pAst taularinin` bAlent jerlerinde 300-350 mm di kuraydi. Orta Aziya kobinese arka shamallar dekabr` kista bolsa shamal tiykarinan arka shigistan, jazda arka batistan esedi. Bul samallar suuik u`lkelerden kelgeni ushin kurgak boladi xAm derlik jauin jaumaydi. Orta Aziya tauli u`lkelerinde 2500-4000 m bAlentte samal jil dauaminda, tiykarinan kubla-batistan esedi xAm u`lkede jauin alip keledi. Orta Aziya arkasinda tezligi sekundina tegisliklerde 2-4 m den 5-6 m bolsa taularda 1,5-3 m den asadi. TU`RKISTANNIN` SUWLARI
koller ju`dA kop. VL Shul`tstin` bergen magliumatlarina karaganda 12000 ga jakin dAr`ya xAm 1000 nan artik koller bar. Lekin olar u`lkede tegis emes jaylaskan. Tegislik boliminde ogan suular anda sanda ushiraydi. Taularda bolsa 1000 nan artik dAr`yalar bar. Taulardan agip tu`sken dAr`yalar tegislikke keliui menen tiykarinan eginlerdi suugariudan sarp boladi, puulanadi xAm jer astina sin`ip ketedi xAm solay etip suui Asten kemeyip ketedi. Sonin` ushin Tu`rkistan dAr`yalarinin` kopshiligi belgili bir oringa kuymastan kurip kaladi. Tek gana u`lkenin` en` u`lken dAr`yalari wmiudAr`ya xAm SirdAr`ya Aral ten`izine xAm Ili Balxishga jetip bara aladi. Orta Aziya taularinda bolsa kerisinshe tarmaksiz dAr`yalar u`lken kishi say xAm jilgalar ju`dA kop. Orta Aziya taularin orap turgan tau aldi tegisliklerinde xAm gidrogeografik tarmaklar kop. Lekin olardin` kopshiligi bas dAr`yalar xAm olardin` tarmaklarinan suu alip dogerek Atiraptagi jerlerge tarkalip ketiushi irrigatsiya shakapshalarinan xAm salmalardan ibarat. Demek Orta Aziya territoriyasinda dAr`yalar tauli bolimi menen tegislik boliminde bir tegiste tarkalmagan. Taulari jauik suui jiynalatugin tiykargi orin bolsa, tegislikler suu sarp etilgen xAm baylanatugin jer. Agim barlik uakitta agin suulardan (dAr`yalardan) uaktinsha agar suulardan xAm kara suulardan (tau aldi territoriyasindagi kelgen jer asti suularinan toyinatugin) payda bolgan. Orta Aziyada koller xAm batpakliklar xAm tegis emes bolingen. Kollerdin` 80O` ten kobirek tegisliklerde, tiykarinan iri dAr`yalarda mAkan xAm del`talarda, tarmaklardin` dogerek Atirapinda, ju`dA u`lken maydandagi sholler de bolsa kol uliuma jok dese boladi. Tauli boliminde koller onin` jokari boliminde 2000- 3000 m bAlentlikte, anigirak 3000 m den jokarida ushiraydi. 1000-2000 m xAm onnan tomende
bolsa koller en` kem ushiraydi. Batpakliklar tiykarinan iri dAr`yalar del`talarinda, jemirilgen Atirapinda xAm pAs jerlerde ushiraydi. Orta Aziya taularinda muzliklar da tegis emes bolingen. Muzliklar Tyan` shanda - xantangri tau massivi, Jen`is shokkisi Atiraplarinda xAm Pamirde - PAAnler akademiyasi tokkisi jakininda en` kop ushiraydi. Orta Aziya territoriyasi gidrografik tarmaklardin` sonsha tegis emes bolingenligi tArepi bul u`lkenin` klimat xAm gidrologik kAsiyetleri menen baylanisli (Kuyashli xAm kontinentalligi tegislik boliminin` kurgakshiligi, berk xAuizi). Orta Aziyanin` tauli territoriyalarinda ortasha a` jilda o`wo` mm jauin shashim tu`sse, sonnan qwn` mm bolekleniuine sarp etiledi. g`0a` mm bolsa agimdi ka`liplestiredi. Tegislik bolimi atmosferadan 96 mm jauin kAlpinde xAm taulardan dAr`ya arkali 201 mm igallik aladi xAm jAmi g`9w mm puulaniuga ketedi. V.L. Shul`ts Orta Aziya territoriyasin aginnin` ju`zege keletugin sharayatina karap u`sh agin oblastina bolgen. a`. Agin payda boliu oblasti - taularga tuuri keledi, bul jerde igallik toplanadi, demek agin suular xAm de jer asti suularinin` payda boliui ushin kolayli sharayat jaratadi. g`. Aginnin` tarkaliu oblasti - bul oblast tegislikler territoriyasinin` taulardan kelgen suulardi kaytadan atmosferaga puulap jiberetugin bolimine tuura keledi. q. Agimnin` muvozanatlik oblasti, yagniy dAr`ya xAm saylardan ajiralip kalgan bolimi oblasti. Agin payda boliu oblastinda jauin mugdari (X) puulanik mugdarinan (ch) u`lken (x>z) agimnin` tarkaliu oblastinda bolsa jauin menen puulaniu shama menen bir-birine ten` boladi.
DwR`YaLAR
DAAr`yalardin` toyiniui Orta Aziyada dAr`yalardin` toyiniui sharayatlari xAr kiyli. Olardi toyiniu xarakterlerine karap n` tipke boliu mu`mkin. a`. Muzlik xAm kar suularinan toyinatugin dAr`yalar. g`. Kar-muzlik suularinan toyinatugin dAr`yalar. q. Kar - suularinan toyinatugin dAr`yalar. n`. Kar - jauin suularinan toyinatugin dAr`yalar. Birak bul toyiniu tipleri shArtli. Belgili tau dAr`yalardin` toyiniu tArepinen kaysi tipke kiriui. Sol dAr`yalardin` belgili bir gu`zetiu punktine karay aniklanadi. Sonin` ushin tau dAr`yalarinin` toyiniu sharayatlari olardin` tomengi agisi taman ozgerip baradi. Toyiniu sharayatlari jildan jilga ozgeriui mu`mkin. Birinshi tiptegiU` (muzlik kar) dAr`yalardin` toyiniuinda bAlent taulardan mAn`gi kar xAm muzliklardin` eriuinen payda bolgan suular en` kop katnasadi. Birak muzliklarga jakin bolgan jerler itibarga alinbasa. Bul tiptegi dAr`yalardin` toyiniuinda muzlik suularinin` mugdari xAr kaynday (suu) kar mugdari suularinan kem boladi. (Jillik agistin` g`o`-q0O` bolimin kuraydi). Bul birdey dAr`yalarda agis mugdari jillar dauaminda en` kem ozgeredi xAm tolisiu suu dAuiri kegi. Tiykarinan iyul`-avgust aylarinda bolip otedi. Bunin` xalik xojaligi ushin Axmiyeti u`lken. Anik bul tiptegi dAr`yalardin` suu jiynaliu maydanlari en` u`lken boladi. Sol sebepli muzlik kar suulari menen toyinatugin en` iri dAr`yalar tiykarinan Pamir alay tau sistemasinin` en` bAlent dizbeklerinde (Panj, Vaxsh, Zarafshan dAr`yalari). Bunday dAr`yalar Tyan`shanda (Iarinnin` jokari boliminde xAm t.b.). Orkayli jungar alatauinin` arka janbauirin da ushiraydi. EkinshiU` (Kar muzlik) tipindegi dAr`yalardin` agimi kobirek mAusimli kar xAm kem mugdarda mAn`gi karlardin` eriui esabinda payda boladiU` Muzlik suulardin` u`lesi kemirek jillik agistin` a`o`O` ke shekem bolgan bolimin kuraydi. Bul tiptegi dAr`yalarda agistin` mugdari jildan jilga birikshi tip dAr`yalarga karaganda kobirek ozgeredi. Tolisiu dAuirinde suu kAddi bAlent boladi, dep bolmaydi. Lekin bul dAuir uzak martdan iyul`ga shekem dauam etedi. Tolisiu dAuirindegi agistin` en` kop bolimi may-iyun` aylarina tuuri keledi. Bul tiptegi dAr`yalardin` suu Download 458.77 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|