O`zbekstan Respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i
Download 458.77 Kb. Pdf ko'rish
|
|
jiynalatugin maydanlari, xAr kalay bAlent boladi. Olar SirdAr`ya basseyninde en` kop ushiraydi. (Narin, KaradAr`ya, Pskos, Shatkal siyakli dAr`yalar) Xisar dizbeginin` kubla janbauirinda agip tu`setugin bir kansha dAr`yalar - Topalan`, Karatau dAr`ya, Kofirnixon (kabilar siyaklilar xam) sol tipke kiredi. u`shinshi (xar) tipindegi dAr`yalardin` suu jiynaliu maydanlari Adeuir pAste bolip, olar tiykarinan mAusimli kar xAm karliklar esabinan toyinadi. MAAn`gi kar xAm muzlardin` u`lesi u`lken emes. Bul tiptegi dAr`yalardin` agis mugdari jildan jilga ozgerip turadi. Tolisiu dAuiri erte mart-may aylarinda bolip otedi. KashkadAr`ya Saigardak Kuvasay Yassi siyaklilar usi tipke kiredi. TortinshiU` (Kar jauin) tip dAr`yalardin` toyiniuin da bAlent tau karlari xAm muzliklari derlik katnaspaydi. Lekin jauin suulari baska tip dAr`yalarga karaganda u`lken rol` oynaydi. Bul tiptegi dAr`yalarda agis jildan jilga ozgerip turadi. Tolisiu dAuiri ju`dA erte (erte bAxArde) bolip otedi. Sol sebepli suu jiynaliu maydanlari en` pAs boladi. Axangaran, Aris, Kalas. Sonday-ak Orta Aziyada dAr`yalari sol tiptegi dAr`yalar. DAAr`yalardin` toyiniu xarakteri Orta Aziya territoriyasindagi mAmleketlerdin` xalik xojaliginda Axmiyetli rol` oynaydi. Ortasha kop jillik agis mugdari Orta Aziyada tiykarinan klimat faktorlari en` Auele jauin mugdari menen puulaniu mugdarina baylanisli boladi. Kalgan xAmme tAbiyiy-geografik faktorlar- dAr`ya basseyninin` rel`efi topragi, osimlik katlami xAm geologik du`ziliui ortasha kop jillik agis mugdarina, tiykarinan jauin shashin puulaniu mugdarina tAsir korsetiu arkali tAsir etedi. Orta Aziyada taularda ortasha kop jillik agistin` mugdari bir kiyli emes. Mol suuli menen u`lke kublasindagi shetki tau dizbeklerinin` kubla xAm kubla batisindagi shetki tau dizbeklerinin` janbauirinda suu aliushi dAr`yalari (Kofirnixon, Vaxsh xAm de SurxandAr`yanin` bolsa ayirim jagalari)nin` suu jiynaliu maydanlari ajiralip turadi. Bul jerlerde ortasha bAlentligi q000 m bolgan suu jiynaliu maydanlarinda ortasha agis moduli n`0 l/sek km g` artik ortasha bAlentligi qo`00 m bolgan suu jiynaliu maydanlarinda bolsa derlik o`0 l/sek km g` jetedi (tablitsa Q a` karan`) Orta Aziyada a` l/sek km g` ga ten` bolgan ortasha agis moduli Adette suu jiynaliu shegarasi ortasha bAlentligi a`000 metrden artik dAr`yalarda kurgakshil batis issik kol basseyninde g`n`00 m ushiraydi. Chu-ili taulari xAm Kara tau dizbegi batis, Xisar taui dizbegi kubla janbauirlari xAm chirchik basseyninin` arka batis bolimi Ane sonday orinda esaplanadi.
Tablitsa a`. Orta Aziya taularinda ortasha kop jillik kAliplesiui
Territoriyalar Ortasha kop jillik agis moduli km g` da ju`zege keletugin l/s km g`
a`. Shetki bAlent taulardin` kubla kubla-batis xAm de batis janbauirlarinda q000 m absolyut bAlentlikte n`0
g`. Chirchik dAr`yasi basseyninin` Arka batis boliminde q000 s absolyut bAlentlikte g`0-q0 q. Orta Aziya xAm alay tau dizbekleri arka janbauirinda q000 m bAlentlikte w-a`g`
n`. Ishkeride jaylaskan tau sistemalarinda (ishki Tyan`shan shigis Pamir) g`-o`
Shul`tstin` magliumatlarina karaganda, Orta Aziya tauli boliminde orta esapta sekundina o`000 m q
q ga jakin mugdarda suu payda boladi. Tegislik boliminde bolsa sekundina n`900 m q yamasa a`o`o` km q ga jakin mugdarda suu keledi. Baska bir magliumatda Orta Aziyanin` tegislik bolimi taulardan keletugin dAr`ya suularinin` mugdari a`o`q km q jAne Shul`ts bugan a`u` km q jer asti suularin kosadi. Demek, Orta Aziyanin` tegislik boliminde xAr jili taulardan a`w0 km q suu keledi eken. Tau aldi tegisliklerine shigiu menen dAr`yalardin` suuli dArejesi tez pAseye baslaydi. Sonin` ushin dAr`ya suulari bul jerde koplep suugariuga sarplanadi, ku`shli parlanadi xAm jer astina sin`ip ketedi.
DwR`Ya SUUINIn` TEMPERATURASI XwM MUZLAU XwDIYSESI Suudin` temperaturasi dAr`yalar omirinde Axmiyetli rol` oynaydi. DAAr`yalarda bolatugin muzlau xAdiyseleri xAm olarda kansha dauam etiui suu organizmlerinin` jasay aliui kobeyiui dAr`ya suuin ishiu xAm t.b kop tArepten suudin` temperaturasina baylanisli kop jillik temperaturasi dAr`yalardin` mAn`gi kar muzliklardan shigatugin jerlerin de 0° Atirapinda bolsa olardin` tegisliklerge shigiu orinlari jakinda a`0-a`g`° ti dAr`yalardin` tegislikler boliminde a`0-a`o`° ga jetedi. Ayirim orinlarda onnan da jokari boliui mu`mkin. Suudin` ortasha kop jillik temperaturasi dAr`yalardagi suu massivine dAr`yalarga tu`setugin jer asti suularinin` mugdari temperaturasi suu temperaturasi olshenetugin orinnin` toyiniu derekleri xAm b baylanisli boladi. DAAr`yalarimiz suui iyunda en` issi, dekabrde en` suuik boladi. Suu temperaturasi 0° ga shekem tu`siui xauanin` jAne de suuip bariui nAtiyjesinde dAr`yalarda muzlau xAdiyseleri baslanadi. Orta Aziya tauli muzlau xAdiyseleri baslanadi. Orta Aziya tauli boliminde dAr`yalar taslak, Serostana xAm nishabi u`lken bolatugin tez agadi. Sonin` ushin olarda (suu ishine payda bolatugin xAm suu betine kalkip shigatugin muzlar) agis xAdiysesi xarakterli. Suudin` muzlaniui tez. wmiudAr`ya xAm SirdAr`ya kubladan arka tArepke agatugin dAr`yalardin` tegislik boliminde suudin` muzlau xAdiysesi kop boladi. Onin` ushin kolay sharayat bul dAr`yalardin` tomengi agisinda korinedi. u`lkemiz tiykargi dAr`yalarinda bolatugin muzlau xAdiysesi olardin` tu`rleri xAm dAr`ya boylap boliniui xAm dauam etiu uakitlari bir birine park kiladi. DAAr`yalardin` ilay agislari. Agislar suu jiynaliu maydanina tu`sken jauinlardan payda bolgan suulardin` tau janbauirlari ju`zesinde xAm son` dAr`ya ozeklerinde agiui uaktinda mAlim dArejede erozion jumisin orinlaushi, yagniy topirak xAm gruppalarga juuip alip ketiui nAtiyjesinde payda boladi. Orta Aziya dAr`yalari suuinin` ilayligi pitologik xAm rel`ef shArayati xAm osimlik katlaminin` jagdayinan kelip shigip u`lkenin` tauli boliminde tu`rlishe. Balxashkoli basseyni Talas, Chu xAm issik kol xAm de Chirchik basseyninde dAr`yalar suui ilaylik dArejesi pAs 0,g` kg m q
q ka baradi. Narin dAr`yasi jokari boliminde - 0,n`ho` kg/m q
q . KaradAr`yanin` Fergana vodiysine shigatugin jerinde a`,9h kg m q , tomengi boliminde - a`,g`o` kg m q . Zarafshan vodiysinin` ilayligi 0,hh0 kg/m q dan
onin` jokari boliminde a`,wq kg/m q . KashkadAr`ya basseyninde dAr`yalardin` ilayligi 0,n`g`-q,g` kg m q (Zarafshan vodiysi) ti kuraydi. Vaxsh dAr`yasi ilayligi dAr`yanin` taulardan shigatugin jerinde n`,a`u` kg/m q ka ten`. Panjdiki bolsa a`,o` kg/m q Orta Aziyada en` ilay suuli dAr`yalar bul Tu`rkmenstan dAr`yalari. Murgab ilayligi - o`,n` kg/m q Tajandiki a`,u` Atrektiki g`a`-g`g` kg m q
Murgab jagalari Kushkaniki - g`h kg m q . Koshonsaydiki 90 kg/m q dan xAm artik. Jokaridagi nomerlerden korinip turipti Orta Aziya tauli bolimlerinde dAr`yalardin` ilayligi olardin` agiui artip baradi. Bul jagday tegisliklerde dauam etedi. Tek dAr`yalardin` tomengi agisinda agiu kAbileti siyreklep ketiui sebepli suulardin` ilayligi keskin kemeyip ketedi. Orta Aziyanin` dAr`ya tarmaklari orografik belgilerge karap u`lke territoriyasin maydani xAm suu mugdari tArepten bir birine ten` bolmagan Aral-Kaspiy xAm Balxash koli basseyinlerinde boliu mu`mkin. Lekin xAzirgi ku`nde Aral menen Kaspiy ortasinla xesh kanday baylanis bolmaganligi ushin olardi gArezsiz basseyin dep karau mu`mkin. Bugan Tu`rkmenstandagi “Berk” dAr`yalar basseynin kirgiziu mu`mkin. Demek Tu`rkistan dAr`yalarin tomendegi n` gArezsiz basseynge boliu mu`mkin. Kaspiy ten`iz basseyni. g`. Tu`rkmenstandagi berk dAr`yalar basseyni q Aral ten`izi basseyni n` Balxash koli basseyni Aral ten`izi basseyni ozinin` u`lkenligi tArepten jer sharindagi berk basseynler arasinda Kaspiy ten`izi basseyninen keyin g` shi orinda turadi. Bul basseyn tiykarinan wmiudAr`ya menen SirdAr`ya kiredi. Tu`rkmenstandagi berk dAr`yalar basseyni tiykarinan murgab Tajan dAr`yalari, Kaspiy ten`izi basseyni - Atrek dAr`yasi xAm balxash koli basseyni Ili, Karatal Ak suu dAr`yalari kiredi. Orta Aziya dAr`ya tarmaklarinin` ozine tiyisli Alamatlardan biri. Olar bir biri menen baylanispagan bolek, kobinese mayda berk basseynleri bolinip ketedi. Chu, Talas, dAr`yalari xAm issik kol basseyni Zarafshan xAm KashkadAr`ya Ane sol tu`rdegi berk basseynler bolip esaplaniladi. Okiu kollanbalarda xer kaysi basseyn tAripi beriledi. Tomendegi Orta Aziya dAr`ya basseynleri tuurisinda masshtablik magliumatlar beremiz.
Tablitsa g`. Orta Aziyadagi tiykargi dAr`ya basseynlerine tAriypleu
Basseynler Suu jiynaliu maydani km g`
maydani payda bolatugin ortasha agis mugdari m q /sek Ortasha agis moduli l/sek g`
Kaspiy ten`izi (Atrek) g`9w00
g`g` 0,wn`
Orta Aziyadagi berk dAr`yalar basseyni a`9qq00 g`g`0
a`,a`n` wmiudAr`ya g`g`wq00 g`o`00
a`a` SirdAr`ya a`o`0a`00 a`g`00
h Chu Talas xAm issik kol o`0g`00 qa`0
h,a` Balxash koli a`a`9000 h00
u`,wg`
MUZLIKLAR
Orta Aziya territoriyasindagi bAlent taularda tiykarinan a`000 mm den kop ayirim igal xaua jolina dus bolgan janbauirlarda bolsa g`000 mm den kop jauin jauadi. Tiykarinan karlardan ibarat bolganligi ushin bul jauinlardin` xAmmesi jaugan jildin` ozinde suu bolip u`lgere almaydi xAm bir bolimi keyingi jilga kelip ketedi. Sol tArizde toplanip kalgan eski kar uyumalari jillar otiui menen muzliklarga aylanadi. Sonin` ushin Orta Aziya jokari kurgakshil klimatka iye bolsa da onin` taularinda muzliklar kop magliumatlarga karaganda Orta Aziya taularinda g`o`00 den artik iri muzliklar bar. Kishkene muzliklardi esapka alsa olardin` sani o`000-wo`00 ge jetedi. Muzliklardin` uliuma maydani a`u`o`u`g` km g` bolip bunnan ho`g`a` km g` , Tyanshanda, h0n`a` km g` bolsa o`O` ge jakin bolimin bAnt etedi. Orta Aziya taularinda muzliklar suu zonasi u`lken bolip a`wo`0 km q ka ten`. Bul u`okenin` tauli boliminde payda bolatugin umumiy jillik suu mugdarinan a`a` mArte ziyat. u`lke muzliklari iriligi menen de ajiralip turadi. Olar top-top jaylasip muzlik komplekslerin payda etedi. Tablitsa q Orta Aziyanin` en` u`lken muzliklari
Muzliklar Jaylaskan orni uzinligi km maydani km g`
Fedchenko Badaxshan ww,h 90w,0
Inilchek Markaziy Tyan`shan u`a`,0 hg`q,u`
Pshrush Grsimaylo Badaxshan qu`,w a`u`0,0
Rednichenko (arka inilgen) oraylik Tyan`shan qo`,g` 9h,0
Garpo Badaxshan g`w,o` a`o`q,w
u`lken suuik dAr`ya arka Oloy dizbegi g`o`,g` u`9,g`
Kayin`di oraylik Tyan`shan g`o` h9,9
Zarafshan Zarafshan dAr`yasi basinda
g`n`,g` a`q9,9
Sugran Badaxshan g`n`,o` n`h,0
Pando Badaxshan g`g`,o` o`o`,0
Geografiya jAmiyeti Badaxshan g`a`,o` ha`,w
Korjenevskiy arka alay dizbeginde a`9,o` h9,a`
a`) Ozbasgidromet magliumatlarga karaganda a`99q-j Pamir alayda a`a`o`00 muzlik bolip maydani wo`00 km g` , kolemi n`w0 km q ga ten`. En` u`lken muzlik oraylik pamirde en` bAlent shokkilari xAm olarga jakin jerlerde xAm de Tyanshanda Jen`is xAm xantAn`ri shokkilari Atirapinda jaylaskan. Izertleushiler pikirinshe Orta Aziya muzliklari uliuma kemeyip barmakta lekin sol menen birge bir talay muzliklar belgili dArejede osip barmakta.
KOLLER Orta Aziya tegisliklerinde u`lke kollerinin` hu`O` jaylaskanligi sebep Aueli olardin` taulardan agip keletugin suular menen tigiz baylanisli. Taulardan kiyatirgan dAr`yalardin` kopshiligi bas dAr`yalarga jetip barmaydi. BAAlki kobinshe tauga jakin jerlerde koller boliu menen tamamlanadi. Bul koller bolsa taulardan kiyatirgan suulardin` atmosferaga puulaniuin akirina jetkeredi. Sonin` ushin u`lkenin` Kizilkum, Karakum shollerine bir tamshi da agar suu barmaydi. Orta Aziya tauli boliminde koller kop, lekin bul jerlerde olar tegis emes jaylaskan. Koller tiykarinan g`000-q000 m bAlentliklerde en` kem sol ushin bul jerlerde dAr`yalardin` sagasi u`lken bolganligi ushin olar ju`dA ten` agadi. Olar koller payda boliuina toskinlik jasaydi. Taulardin` jokari zonalarinda dAr`ya vodiylari kobinese tarmagi kem xAm asti ashik bolgan troglardan ibarat. Bul kollerdin` payda boliu ushin kolayli. Bunday koller Narin basseyninin` jokari boliminde Pamirdegi dAr`ya basseynlerinde kopshiliginde mol. V. Shul`ts xAm R.Mashrapovlardin` magliumatlarina karaganda (a`9u`9) Orta Aziyadagi ju`zege kelgen a`000 nan artik koldin` maydani a`00 ming km g` ka jakin. Lekin bul maydannin` 90O` tek artigi Aral Balxash xAm issik kollerge tuuri keledi. A.Nikitin magliumatlarina kore bolsa (a`9hw) Orta Aziyada koller sani o`o`00 bolip, olardin` uliuma maydani a`n`o`wa` km g` ti iyeleydi. a`9o`o`-ho` jillar arasinda koller sani wa`h0 nen o`o`00 ge shekem kemeygen olardin` suu kaddi maydani bolsa wa`h0 km g` tan a`n`o`wa` km g` ga shekem artkan. MAselen bir sarikamis kolge maydani 9a`0 km g` dan g`ho`0 km g` ka shekem artadi. Orta Aziyanin` tegislik xAm pAs tau (Kazakstan) territoriyalarinda kollerdin` tiykari iginsiz onsha shukir bolmagan koller bolip olardin` kAddi suu kolemi jil dauaminda ozgerip turadi. Turan pAstegisligindegi kollerdin` kopshiligin payda boliu arid klimat shara atinda dAr`yalar erroziyasi xAm akkumulyatsiyasi menen baylanisli. Bular eski ozek ornindagi koller, del`tadagi koller dAr`yalardin` bas dAr`yalarga jetip barmasliginan payda bolgan koller. Bul koller tiykarinan kishi bolip, jagalari pAs kamis penen kaplangan boladi. Tegisliklerde antropogen kollerde kop. Olar tiykarinan pAs tegisliklerde kollektor drenaj suularin jiberip olardi toltiriu nAtiyjesinde ju`zege kelgen. Sarikamis. Misal bola aladi. Orta Aziyanin` tegislik boliminde tektonik koller ju`dA kem bolsa da barlari u`lken koller. Aral xAm Balxash sol tiptegi koller esaplanadi. Aral maydani kemeyip barmakta. Ten`iz - kol u`lken jatkiziktin` en` u`lken shukir bolimine iyelegen. Onda TUZ kAn kolindi duz shogiui gu`zetiledi. Orta Aziyadagi tauli territoriyalarda en` iri koller tiykarinan tektonik protsessler tiykarinda ju`zege kelgen shogindi payda bolgan. Bular issik kop sanli kol, shatir kol, Kara kol bolip uliuma alganda tektonik koller sani taularda kem. Tauda kollerdin` kopshiligi morena kollerinen ibarat olar tau muzliklari tomenindegi morenalar menen tosilip kalgan bolimleri boladi. Taularda tektonik ku`shler nAtiyjesinde koller payda boladi. Sar§z jasil kol (Pamirde) Serichelek (Narin basseyninde) Iskender kol. (Zarafshan basseyninde) xAm baska sol jol menen payda bolgan Kulama koller ju`dA ozgeriushen` boladi. MAselen a`99h jilda Kubban kolde a`9u`q jilda Almata jakininda Arka Ili dizbeginin` arka janbauirinda a`whh metr absolyut bAlentlikte jaylaskan eski koldin` u`zilis xAm shigip ketiui koldin` bosap kaliui misal bola aladi. Kolden birden suu shigip ketiui sel tu`sip aladi. Onin` xalik xojaligi ushin kansha ziyanli ekeni mAlim. MAselenU` a`9u`u` jilda bAxArde Isfayramsaydan shikkan seldi esleuimiz mu`mkin. Sonin` ushin kol payda bolgan tosikti tosattan suu urip ketiui anik xAm kAuipli bolgan uakitlarda kol suuin Aste akirinlik penen kolaysiz rAuishte agizip jiberiu, xAdiyse aldin aliu imkaniyatin beredi. Bugan misal a`9u`n` jili g`n` aprel`de Zarafshan dAr`yasinda ju`z bergen Ayni auilinda (Samarkandtan a`n`0 km shigista) tau janbauiri koship kulap tu`siui nAtiyjesinde p.b. tosikti (uzinligi wo`0 m eni a`000 m den bAlentligi a`q0-a`o`0 m) kirkip kanal ashildi (u` may a`9u`n` jil) xem onnan suu agadi. Kas shukirligi wa`,u` m ge suu kolemi 90 mln km q ke jetken. Orta Aziya kolleri arasinda shipabaxsh koller de az emes. Batis Tu`rkmenstandagi mollakarpa, Fergana da Axsikent, Jizzax shaxri jakininda TUX kAn xAm ten`iz kol sonday koller esaplanadi.
Tablitsa n`. Orta Aziya kolleri xakkinda magliumatlar
Ati maydani km g` uzinligi km En`
ken` jeri km
Ortasha shukirligi m en`
shukir jeri
suu kolemi
m q
duzliligi g/d
kAddinin` bAlentligi m aral a`9u`u` j. shekem a`99n` j. a`99u` j. u`hqg`a` qg`o`00
q0q00 n`a`n`
g`9g` a`u`
u`9 a`0u`q a`0-a`a` o`q Balxash
a`wh0u` u`0o`
wn` o`,u`q
g`u`,o` a`00,q
a`,u`-o`
Alakol g`n`o`0 90
o`0
qn` shur
Issik kol u`hg`0 a`hg`
o`h g`w9
w0g` a`wqg`
o`,h a`u`09
Son kol g`9g`
a`w
- g`g`
a`0a`u` Shatir kol a`9o`
g`q,o` a`a`,w
q,h
qo`q0 Karakol qw0,n`
g`q,q g`q,q
wa`,u` g`qh,g` g`u`,o`
q9a`n`
Sar§z a`9a`q j. a`9n`u` j. n`0 hh
q,n`
g`w9
o`0o` a`
a`w mlrd m
q
Sari shelek q,h w,o`
a`,n` a`0
g`n`n`
a`9g`o`
ORTA AZIYa TERRITORIYaSINIn` JER ASTI SUULARI
Orta Aziya territoriyasi ju`dA jer asti suulari zapaslarina iye, onin` territoriyasi bir kansha artezion basseynlerine ajiratiladi - Karakum, Batis Orta Aziya Torgay, SirdAr`ya, Chu xAm baskalari u`lke territoriyasinin` gidrologik tArepten g` bolimge, yagniy tauli tau aldi kiyaliklarina xAm de tegisliklerge boliu mu`mkin. Sonin` ushin xAr bir bolimnin` ozine tiyisli jer asti suulari xAm toyiniu derekleri bar. Orta Aziyadan g` kishi gidrologik kishi u`lke-burshalangan taular xAm tegisliklerdegi platformali artezian suulari kishi u`lkeleri ju`zege kelgen. Taularda jer asti suulari tiykarinan jerde sin`gen jauin suularinan payda boladi. Tau aldi kiyaliklarinda bolsa sol jerdin` ozinde jumsak jilislar arasina jaksi sin`ip otken suuga taulardan kelgen jer asti suulari da kosiladi. Tegisliklerdegi grunt suular bir neshshe tipke bolinedi. Birinshi tipke kum xAm gillerden kuralgan alap xAm allyuvial tegisliklerdegi grunt suular kiredi. Bul tiptegi grunt suulardin` tiykargi toyiniu deregi uzaktan keletugin tranzit suular, ishki suulardin` roli onsha u`lken emes Mirza shol karshi sholi. Fergana, Zarafshan, KashkadAr`ya, SurxandAr`ya, Chu, Talas, Tajan, Murgab alaplari. wmiudAr`ya xAm SirdAr`ya alaplarindagi grunt suular solar esabinan. Ekinshi tip kAdimgi strukturani tegisliklerde tikke xalda ushiraytugin jer asti suulari basseyni suulari. Birak uzaktan keletugin grunt suuinin` katlamlar aralik suudi, sol tArepten artezian suularin payda kiladi. wxmiyeti ju`dA u`lken. Oraylik Fergana, Kurakum xAm Aral boyi Karakumi sholleri, Download 458.77 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|