O`zbekstan Respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i


Download 458.77 Kb.
Pdf ko'rish
bet6/7
Sana27.11.2017
Hajmi458.77 Kb.
#21048
1   2   3   4   5   6   7
Suugarilgan  su`r  tu`sli  kon`ir  topiraklar  Malik  xAm  Karshi  sholinde,  wmiudAr`yanin`  orta 

xAm tomengi agislari xAm de Orta Aziyanin` kubla-batis bolimindegi tau eteklerinde xAm baska 

orinllarda ushiraydi. 

Demek,  sur  tu`sli  topiraklar  shirindige  kambagal,  kobinese  shorlak  topiraktin`  u`stingi 

boliminde  kaltsiy  karbonat,  pAski  boliminde  tis  toplanadi.  Osimlik  ju`dA  siyrek  oskeni  ushin 

mayda mallardi bagiu mu`mkin. Shirindige aylanatugin bir jillik osimlik kaldigi wo`-a`n`0 g/m

g`

 ti 


kuraydi. 

Kumli  shol  topiraklar  kum  massivleri  arasinda  ushiraydi.  Bul  topiraklarda  jer  betindegi  0-h 

sm ge shekem shamilma kumlardan ibarat bolip osimlik tamirlari bul jer shakalamaydi. Strukturali 

gorizont  h-a`g`  sm  de  jaylaskan  bolip  onda  osimlik  tamirlari  shakalaydi  xem  sur  ren`degi  daglar 

ushiraydi. Kumli shol topiraklarda shirindi xAm aziklaniu zatlari kem. Shirindi mugdari 0,q-0,u`O` 

ti  kuraydi.  Bunday  topiraklardan  diyxanshilikta  tiyisli  agrotexnika  sharalarin  kollaniu  arkali 

onimdarligin  asirip  paydalaniu  mu`mkin.  Kumli  shol  topiraklarda  shirindegi  aylanatugin  bir  jillik 

osimlik kaldiklari qwg`  g/m

g`

 ti kurauina karamastan shirindige jarli, sebebi bul topirakta biologik 



protsessler ju`dA tezlik penen otedi. 

Takirli  topiraklar  Orta  Aziyada  tiykarinan  tau  aldi  tegisliklerinde,  dAr`ya  alaplarinda  xAm 

del`talarda, kum araligindagi pAstegislik maydanlarinda, kAdimgi allyuvial tegisliklerde tarkalgan. 

Bul  topiraklardin`  u`lken  maydanlari  wmiudAr`ya,  KashkadAr`ya  del`talarinda,  Murgab  xAm 

Tejen  kollerinde,  SirdAr`yanin`  orta  boliminde  xAm  Kopetdag  tau  aldi  kiya  tegisliklerinde 

jaylaskan. 

Topirak  ana  jinisi  xAr  tu`rdegi  jatkiziklar  bolip,  kopshiligin  ilayli-kumli  xarakterdegi 

jatkiziklar  kuraydi.  Bul  topirak  tu`ri  osimliklerge  jarli.  Shirindegi  aylanatugin  bir  jillik  osimlik 

kaldiklari a`0h g/m

g`

 ti kuraydi. 



Takirli  topiraklar  payda  boliu  sharayatina  karay  otlakli-takirli,  kaldik  shirindili,  tipik  takirli. 

Shorlaniu dArejesine karap shorlanbagan.  

Takirli topiraklarda shirindi katlaminin` uliuma kalin`ligi  g`0-q0 sm  ge baradi, shirindi 0,o`-

a`0O`  ti  kuraydi,  ayirim  allyuvial-otlakli-takirli  topiraklarda  a`,g`-a`,o`  O`  ke  shekem  baradi,  azot 

0,0g`-0,0wO`,  fosfor  0,a`o`O`,  kaliy  g`O`  ke  shekem  baradi.  Shorlangan  takirli  topiraklarda 

shorlaniu dArejesi 0,q-g`,0O`. 

Takirlar  da  shol  zonasinin`  jaralmalarinin`  biri.  Takirlar  osimlik  ospeytugin,  beti  tu`rli 

bagdardagi jariklar menen kaplangan tigiz katkalakli (jok etiuge karsi) suusiz sazli tegislik. Takirlar 

kAdimgi allyuvial tegisliklerde, wmiudAr`ya, SirdAr`ya, Murgab dAr`yalari eteklerinde, kumliklar 

arasindagi  sazli  pAsliklerde  delyuviy  menen  kaplangan  pAslik  jerlerde  u`lken  maydanlardi  iyelep 

jatadi. 

Ashik  tu`sli  boz  topiraklar  q00-o`00  (g`o`0-n`00)  metr  bAlentliktegi  tau  eteklerinde  tegis 

jerlerde  xAm  kAdimgi  allyuvial  tegisliklerde  ushiraydi  xAm  bul  jerler  tau-shol  regionina  kiredi. 


Topirak katlami kobinese less siyakli kumaklardan du`zilgen, u`stki katlami ashik boz ren`de bolip, 

shirindi mugdari a`0-a`o` sm teren`likke shekem a`-a`,o`O` boladi, keyin ju`dA kemeygen xalda q0-

n`0 sm ge shekem baradi. Ashik tu`slik boz topiraklar arasinda tu`rli dArejede shorlangan tu`rleri de 

ushiraydi. 

Tipik  xAm  tok  tu`sli  boz  topiraklar  tau,  yarim  shol  regioninda  tarkalgan.  Tipik  boz  topirak 

ornina  karap  q00-u`00  m  bAlentlikte  bolgan  tau  eteklerindegi  bAlent  tegislikler,  kirlar,  tau 

shleyfleri  xAm  pastik  taularin  iyeleydi,  ayirim  orinlarda  h00  m  bAlentliklerde  de  ushiraydi.  Bul 

topirakta  ashik  tu`sli  boz  topirakka  karaganda  shirindi  kobirek  -a`,o`O`-g`,o`O`  bolip,  tomengi 

katlamda  shirindi  kem  bolsa  da  u`0-h0  sm  teren`likke  shekem  tarkalgan  boladi,  du`zli  xAm  glisli 

katlam Adeuir teren`de jatadi. 

Tok tu`sli boz topirak u`00-a`000 m ayirim jagdaylarda a`g`00-a`n`00 m absolyut bAlentlikte 

bolgan tau kiyaliklarin iyeleydi. Bul topiraktin` beti jaksi juuilgan, sol sebepli shorlangan topiraklar 

ushiramaydi,  gipsli  katlam  da  ju`dA  teren`de  (g`-q  m)  jatadi.  Tok  tu`sli  boz  topiraktin`  jokari 

katlaminda  shirindi  kobirek  (q-n`O`)  bolganinan  Adeuir  tok  ren`de  xAm  shirindi  tarkalgan  katam 

h0-a`g`0 sm ge baradi. 

Boz  topiraktagi  igallik  rejimi  vegetatsiya  dAuiri  uzak  bolatugin  egisler  ushin  kolay  emes, 

sebebi  bunday  eginlerinin`  xAuiji  jetisetugin  paytta  topirakta  da  pitip  kaladi.  Sol  sebepli  boz 

topirakta  suugarip  diyxanshilik  etiu  lazim  yaki  vegetatsiya  dAuiri  kiska  bolgan  eginlerdi  jetistiriu 

mu`mkin.  Bul  tArepten  tipik  boz  topirak,  tok  tu`sli  boz  topirak  lalmi  eginler  ushin  ju`dA  say. 

Agrotexnika kagiydalari tuuri jAriya etilse xAm kobirek oz uaktinda mineral xAm organik toginler 

menen aziklandirip turilsa eginlerden mol onim aliu mu`mkin. 

Boz topiraklar regioninda otlak, batpak-otlak, batpak topiraklar xAm shorlaklar da ushiraydi. 

Olardin` kuraminda shirindi xAm kol topirak strukturasi jaksi xAm de shorlaniu mugdari kem. 

Tau  kurgak  dalalar  regioni  topiraklar.  Ortasha  bAlentliktegi  taulardi  iyelegen  bul  regionda 

bauir  ren`  xAm  kon`ir  tau-togay  topiraklari  ken`  tarkalgan.  Bul  region  a`000-a`g`00  m  baslanip. 

Tyanshan  taularinda  g`000-g`g`00  m  ge  shekem,  Xisor  xAm  Pamirda  q000-qo`00  m  absolyut 

bAlentlikke shekem tarkalgan. Bauir ren` topirak otlak dala topiragi bolip, derek xAm putalar osken 

jerde  payda  boladi.  Topirak  payda  etiushi  jinislar  dellyuvial  sargish-kon`ir  tu`stegi  gil  xAm 

kumaklardan, bazi jaylardi lessdan ibarat. 

Boz topiraklar provintsiyada a`o`,u`o`  mln ga di kuraydi. 

Provintsiyada  suu  talap  etpeytugin  jerler  a`h,a`a`  mln  ga  bolsa  sonnan  o`,h  mln  gektarinda 

dAnli eginlerden tolik onim aliu mu`mkin. 

Turan provintsiyasinda suugarip egin egiuge jaramli jerlerdin` jalpi maydani g`n`q00 min` ga 

ten`. Sonnan melioratsiya talap etpeytugin I gruppa jerlerinin` maydani - u`o`n`a` min` gaN` juuiu 

xAm  drenaj  talap  etetugin  II-gruppa  topiraklar  -  n`g`hw  min`  gaN`  juuiliuina  xAm  shorlaniuina 

karsi gu`resiu talap  etetugin  III  -  gruppa topiraklar - n`0u`g` min`  gaN` shorlaniuina karsi  gu`resti 



xAm  onimdarligin  asiriudi  talap  etetugin  IV  gruppa  topiraklar  -  u`0g`o`  min`  gaN`  xAm  V 

meliorativ gruppani kuraushi takirlar, miflar - qu`9n` min` gektardi kuraydi. 

Turan  provintsiyasinda  jalpi  maydaninin`  a`0a`,o`  mln  gektari  jaylaularga  tuura  keledi. 

Sonnan wo` mln ga - ri shol zonasina tuura keledi. Tau togaylari maydani o`,9u` mln gektarga ten`. 

Orta Aziyanin` tegislik boliminde topiraktin` juuiliui ju`dA kem, absolyut bAlentligi q00-h00 

m  jaylaskan  aymaklarda  juuiliu  a`00-g`00  m

q

/jil-km


g`

N`  a`o`00-g`o`00  m  absolyut  bAlentliktegi 

aymaklarda jerler suugarilmaui xAm lami zonasi bolganligi ushin juuiliu keskin kemeyip o`0m

q

/jil-



km

g`

 kuraydi. g`o`00-q000 metrdegi denudatsiyanin` tezligi Aste-akirin artip juuiliu wo` m



q

/jil-km


g`

 

kuraydi. 



Orta  Aziya  aymaginda  suugarilatugin  jerler  suu  xAm  samal  eroziyasi  sebepli  anik  ziyan 

kormekte.  Misali  Ozbekstannin`  ozinde  su`rilgen  jerlerdin`  a`n`g`q  min`  gektarinda  suu  eroziyasi 

ju`z bermekte. 

  

  



  

  

Orta Aziya osimlikleri 



  

XAzirgi ku`nde bizge mAlim osimlikler tu`ri o`0 min`nan artip ketti. Olar jer sharinin` tu`rli 

bolimlerinde tu`rli topirak-klimat sharayatinda ospekte. 

Orta  Aziya  osimlik  du`n`yasi  da  xAr  tu`rli,  bul  jerde  9000  ga  jakin  osimlik  tu`ri  bar.  Birak 

olar u`lke aymagi boylap tegis emes bolistirilgen 90O` osimlik taularda osedi. 

Orta  Aziya  aymagi  u`lken  maydandi  iyelegenligi,  jer  betinin`  kubla-shigiska,  shigiska  xAm 

kublaga  karay  koterilip  bariui  nAtiyjesinde  sol  bagdarda  tAbiyati  ozgerip  ken`lik  xAm  bAlentlik 

regionlarin  payda  etedi.  Olardin`  xAr  birinde  ju`z  beretugin  tAbiyiy  geografik  protsessler  bir-

birinen  park  kiladi,  uliuma  tAbiyiy  sharayat  ozgerip,  ozine  say  osimlik  kaplaminin`  kAliplesiuine 

alip keledi. 

Orta  Aziyada  bAlentlik  regionlarinin`  payda  boliui  xAm  olardin`  sebepleri,  ol  menen 

baylanisli bolgan nizamliklar akademik K.Z.Zakirov tArepinen u`yrenip shigilgan. Bul alim usinis 

etken  tortU`  shol,  adir,  tau  xAm  jaylau  regionlarinin`  xAm  biri  ozine  say  klimat,  topirak  katlami, 

osimlik xAm xayuanat du`n`yasina iye. 

Bauir ren` topiraktin` jokari katlaminda shirindi kop bolganinan ol kon`ir-bauir ren` yaki tok 

kon`ir tu`ste boladi. Shirindi mugdari a`o` sm teren`likke shekem orta esapta n`-o`O` bolip, ayirim 

payitta  h-a`0O`  ke  da  baradi.  a`  metr  teren`de  bolsa  0,o`O`  ke  tu`sip  kaladi.  Rel`efinin` 

kuramaliliginan  bauir  ren`  topirakli  jerlerden  diyxanshilikta  paydalanik  kiyin.  Kon`ir  tau-togau 

topiraklari  tau  kurgak  dalalar  regioninin`  Adeuir  igalli,  ken`  japirakli  togay  osetugin  bAlentleu 


jerlerinde  du`zilgen.  Bunda  shirindi  a`g`O`  ge  shekem  baradi,  ximiyalik  xAm  morfologiyalik 

ozgeshelikleri  tArepinen  bauir  ren`  topiraktan  park  kilmaydi.  BAAlent-tau-otlak  dalalar  regioni 

topiraklari.  Bul  regionda  temperatura  pAs  bolip  regionina  tuura  keledi  xAm  Zaili  Alatauinda 

a`o`00-a`u`00 m den,  Batis Tyanshanda xAm Fergana tau diziminde g`o`00-g`u`00 mertden, Alay 

alabinda  bolsa  qa`00-qg`00  absolyut  bAlentliklerden  baslanadi.  Kalin`  otlaklar  astinda  ashik  tu`sli 

kon`ir,  karbonatsiz  topirak  payda  boladi.  Shirindi  mugdari  onin`  jokari  katlaminda  ortasha  n`O`  ti 

kuraydi.  Bul  regionda  vegetatsiya  dAuiri  kiska  bolganinan  diyxanshilik  kiliu  kuramali,  lekin  jazgi 

jaylau  sipatinda  paydalaniu  ushin  sharayat  kolayli.  Bul  regionda  kara  topirak  siyakli,  tau-otlak, 

xakiykiy tau-otlak xAm dala topiraklari da ushiraydi. 

Al`p  regionlari  topiraklari.  Bul  region  q000-qo`00  m  absolyut  bAlentliktegi  terek  xAm 

putaliklardin`  jokari  shegarasinan  taudin`  tobesine  shigip  baradi.  Bul  regionnin`  al`p  tipindegi 

maysazarlardi jaksi jazgi jaylau. Al`p otlaklari tu`binde shirindili xAm torfli maydalangan tau-otlak 

topiraklar  payda  bolgan.  Olar  ju`dA  juka  xAm  xAmme  jerde  bir  tu`rde  tarkalgan  emes.  Bul 

regionda  topirak  payda  boliu  protsessi  ushin  sharayat  ju`dA  kolaysiz.  Bugan  temperaturanin` 

pAsligi,  vegetatsiya  dAuirinde  suuiklardin`  bolip  turiui  xAm  sol  sebepli  osimlik  kemligi  xAm 

siyrekligi sebep boladi. 

Orta Aziya u`lkesinin` jer resurslari xAm olardan akilga muuapik paydalaniu, Orta Aziyadagi 

n` respublikanin` maydani a`g`ww min` km

g`

, Kubla Kazakstan menen g`n`00 min` km



g`

 di kuraydi. 

Ozbekstan, Orta Aziya, TAjikstan, Kirgizstannin` jalpi maydani a`g`w,w mln gektar jerdin` 90 mln 

gektari auil xojaliginda isletiliui mu`mkin. a`9hh jilda Orta Aziyadagi o` mAmlekette suugarip egin 

egiletugin  jerler  maydani  9qo`n`  min`  gektardi  kuraydi.  N.G.Minashina  xAm  S.A.Shuvalovlardin` 

(a`9u`w-j)  esaplarina  karaganda  Orta  Aziyadagi  n`  mAmleket  aymaginda  shol  tegislikleri 

topiraklari  wg`,a`  mln  ga,  tau  aldi  shol  dala  topiraklari  a`o`,a`  mln  ga,  tau  topiraklari  qg`,n`  mln 

gektardi iyeleydi. 

Topirak  izertleushiler  Orta  Aziya  aymaginda  Turan,  Oraylik  Kazakstan  xAm  Jungariya-

Tyanshan topirak-klimatprovintsiyalarin ajiratadi. Bular ishinde maydanina karay en` u`lkeni Turan 

provintsiyasi  bolip  onin`  maydani  A.S.Genusov  (a`9hq)  boyinsha  -  a`a`w,h  mln  ga,  sonnan  hn`,9 

mln ga regionina tuura keledi. Onin` n`g`,g` mln gektari kumlarga, g`u` mln ga-ri sur tu`sli kon`ir 

topiraklarga,  u`,q  mln  gektari  kumli  shol  topiraklarga,  q,g`  mln  gektari  otkinshi  xAm  gidromorf 

topiraklarga q,o` mln gektari shorlaklarga tuura keledi. 

Orta  Aziya  osimliklerinin`  bAlent  regionlari  Jungariya  Alataui  xAm  Arka  TyanshandaU` 

Batis-Tyanshan-Kapetdag-Xisor-AlaydaN` Ishki Tyan-Shan-Pamirde bir kiyli emes. Bugan tiykargi 

sebep  tau  sistemalarinin`  geografiyalik  orindagi,  bAlentligindegi  igal  xaua  massalarina  on`ligi, 

gidrometrik rejimdegi xAm baska parklar. Misali, Orta Aziya aymaginin` tau jan bauirlarinda Sar§z 

koli  meridianinan  Fergana  xAm  Karataudagi  batista  xAm  kubla-batista  osimlikler  ozine  tAn 

bAlentlik  regionlari  payda  etilgen.  Oni  alimlar  ozine  tAn  tip  -  Turan  tipi  bAlentlik  regionlari  dep 



ataydi.  Bul  tiptin`  ozine  tAn  ozgesheligi  ot  osimliklerinin`  ken`  tarkalganligi.  Olar  tiykarinan  tau 

aldi tegisliklerinde xAm tau araligindagi batiklarda, adirlarda, adir aldi tegisliklerinde, pAs taularda 

xAm  ortasha  bAlentliktegi  taularda  ken`  tarkalgan  xAm  bul  osimlikler  mAkani  “yarim  savanna” 

yaki “suptropik dala” ati menen ataladi. 

Juumaklap  aytkanda  Orta  Aziya  tAbiyatinin`  kuramaliligi,  rel`efinin`  xAm  bul  rel`efi  payda 

etiushi tau jinislarinin` klimat, gidrologik xAm gidrogeologik, topirak sharayatlarinin` xAr kiyliligi 

bul u`lkede ju`dA tu`rli osimlikler payda boliuina sebep bolgan. Sonin` ushin dala, yarim shol, shol, 

alap,  togay,  shokpe  plato,  sirt  xAm  taularda  osimlik  kAliplesiui  ushin  ekologo-geografik  sharayat 

bir-birine uksamaydi xAm bul aymaklardin` osimlik kaplami bir-birinen u`lken park kiladi. 

Orta  Aziyada  osimliklerdin`  jasap  atirgan  sharayatina  karay  bir  neshe  osimlik  zonalari  bar. 

wdette tegislik bolimi zonalari, tauli bolimi regionlarga bolingen. 

Orta  Aziyanin`  tegislik  boliminin`  ju`dA  issi  xAm  kurgakshil  klimat  sharayatinda  bul  jerde 

dala,  yarim  shol,  shol  zonalari  payda  bolgan.  Bul  zonalar  eki  ortasha  xAm  subropik  regionlarda 

jaylaskan. Bul eki regionga tAn uliumalik ozgeshelik olardin` klimatin issiligi, kurgakshilligi xAm 

ju`dA kontinentalligi bolip esaplanadi. 

  

Ken`lik zonalari osimlikleri 



  

Dala osimlikleri Orta Aziyada Mugadjar, Torgay platosi, Kazakstan pAs taularinda o`0-o`g`° 

sh.k. ten arkadagi jerlerde tarkalgan. Mugajarda taslak-shagallik kashtan topiraklarda shuuak osedi. 

Torgay u`lkesinin` kumli xAm kumlak topirakli dalalarda shuuak-chalau, kebir topirakli jerlerinde 

sarsazan,  burgan,  kukpak  tarkalgan.  Bul  zonada  kem  gumusli  kara  topiraklar  xAm  tok  kashtan 

topiraklar  u`stinde  masakli  ot  osimliklerden  kizgin  chalau,  betaga,  jiltirbas,  kon`irbaslar  osimlik 

negizin  kuraydi.  Tau  janbauirlarinda  kargayzarlar,  kayin`zarlar  menen  birge  tau  terek  tallar 

ushiraydi. Orta Aziyada tAbiyiy dala kem saklangan. 

Jerler  atizlarga  aylandirip  jiberilgen.  Dalalarda  jer  betin  osimlik  penen  kaplanganligi  a`o`-

a`wO` ti kuraydi. 

Chasha shol osimlikleri o`0-o`g`° xAm n`h-n`u`° arna ken`lik arasindagi jerlerde tarkalgan. 

Yarim  shol  dala  menen  shol  ortasindagi  aralik  zona  bolganinan  onin`  osimlikleri  dala  xAm 

shol  tipindegi  osimlikler.  Yarim  shol  shuuakli  otlar  osetugin  dalalardan  bolsada,  lekin  onin` 

arkasinda masakli osimlikler kop, olar kublaga karay kemeye baslaydi. Shuuak otlar bolsa kobeyip 

baradi. Yarim sholdin` arnasinda betaga, kiltapak, chalay siyakli masakli osimlikler xAm tu`rli otlar 

osedi.  Azirak  shor  kumli  jerlerde  pAs  boyli  puta-on`  shuuak,  shorshil  topirakli  jerlerde  bona  kara 

shuuak  osedi.  Shuuaklarda  efir  mayi  kop  bolganinan  shala  sholde  shuuaktin`  jagimli  iysi  burkirap 

turadi. Ayirim jerlerde shuuaklar arasinda izen osedi. 



BAxArde  shala  sholde  jauin  kop  bolganinan  bir  jillik  efemeroidlar  osedi,  lekin  kurgak  xAm 

issi jaz basinan-ak gu`llep son` dArxal kuurap kaladi xAm vegetatsiya dAuiri tamamlanadi. 

Shol  osimlikleri  du`n`yasi  da  baska  zonalardagi  osimlikler  siyakli  omir  sharayatlarina  xAm 

ozine  tAn  ozgesheliklerge  iye.  Shol  osimliklerinin`  omiri,  tiykarinan,  uliuma  klimat  sharayatina, 

igallik penen tAmiyinleniu dArejesine baylanisli. 

Shol zonasi osimlik osiui ushin kanshelli kolaysiz bolmasin, ol jerde osetugin osimlik tu`rleri 

xAr kiyli gruppa uAkillerinen kuralgan. Bular tiykarinan kserofitler, mezokserofit, efemerler xAm 

mezokserofit efemeroidlar siyakli ekologik gruppalar bolip esaplanadi. 

Orta  Aziya  shollerinde  bir  jillik  osimliklerdin`  a`o`0  ge  jakin  tu`ri  bolip  olar  efemerler 

gruppasin kuraydi. Bul gruppa osimlikleri jazirama issilar baslangansha oz turmis protsesslerin tolik 

etip tamamlaydi. 

Ememeroid  osimlikler  gruppasina  jazgi  jazirama  issilar  baslanganda  vegetatsiyasin  dauam 

ettiriushi kop jillik osimlikler kiredi. Lala, baysheshek, jabayi piyaz xAm kon`ir bas efemeroidlarga 

misal bola aladi. 

Mezokserofit osimlikler gruppasina jazgi jaziyrama issi baslanganda oz omirin anabayz xalda, 

yagniy mAjbu`riy tinim jagdayinda otkiziuine sAykeslengen osimlikler kiredi. 

Psammofitler yaki kumli ortalikta osiushi osimlikler gruppasina bazi bir masakli (selen) xAm 

dukpakli (astragal) osimlikler kiredi. 

Barlik  shol  osimliklerinin`  japiragi  xAm  denesindegi  kletkalarda  suudi  artiksha  puulaniudan 

saklaushi zatlar-efir maylar, suuda eriushi duzlar bar. 

Orta  Aziyada  arna  ortasha  klimatli  shollerde  tiykarinan  shuuakli,  biorgunli  shollerinen 

tarkalgan. 

Sholler  topiragi  shorlanbagan  ilay  topirak  bolip,  osimliklerden  tiykarinan  ak  shuuak,  izey, 

keyreuk, ju`dA siyrek xalda Chalau xAm bir kansha efemerler osedi. 

Sholler topiragi shorlangan yaki gipsli bolip keledi (Arka Balxash boyi). 

Sonday-ak arna shollerde kokpekli, itatchekli, bollimli sholler de ushiraydi. 

Shollerde  osimlikler  gruppalar  da  payda  etedi.  MsU`  Man`gishlak  u`stirttin`  su`r-kon`ir 

topiraklarinda shuuak-shora-gruppasi, kumli xAm gilli Aral boyi tegisliklerinde misakli otlar-shora-

shuuak  gruppasi,  Betpakdalanin`  kon`ir  xAm  su`r  kon`ir  topiraklarinda  shuuak  xAm  ballish 

gruppasi, Chu alabinda ajirik otlar-shuuak, mayli kumnin` Kubla Balxash boyinin` kum tobelerinde 

ak  sekseuil-juzgun,  pAstegisliklerinde  tegisliklerde  shoralar,  Ili  alabinda  dAr`ya  boylarinda  togay 

osimlikleri, terrasalarinda otlaklar u`stemlik etedi. 

Juumaklap  soni  aytiu  lazim  arka  shol  osimlikleri  ushin  kserofit  yarim  butalarinin`  edifikator 

ekenligi, siyrek katlam payda etiui, tek kista tinish jagdayina otiui xAm kumli shollerden baska arka 

shollerde efemer osimliklerdin` kem mugdarda ushiraui xarakterli. 


Kubla  subtropik  klimatli  sholde  shuuakli,  tatirli,  efemer  xAm  efemerand  sholler  ken` 

tarkalgan. 

Geobotanikler  alimlar  Orta  Aziyanin`  shol  zonasinda  tiykarinan  tomendegi  n`  tu`r  shol 

osimlik tipi bar ekenligin korsetti. 

a`.  Gipsofil  yarim  buta  osimlik  tipindegi  osimlikler  ushin  topirakta  xAr  kiyli  duzlardin` 

barligi,  gipstin`  kop  mugdarda  ushiraui,  rel`efinin`  tegislikler  xAm  kishi  tobelerden  kuralgani  say. 

Bunday  jaylar  tiykarinan  u`stirt,  Korsakpay,  Betpandala,  Man`gishlak,  Karakus,  Kizilkumda 

ushirap,  gipsli  yaki  taslak  sholler  dep  ataladi.  Gipsli  sholde  n`00  den  artin`  osimlik  tu`ri  bar. 

Olardan  tu`yetaban,  shuuak,  kermek,  tasbaxatal,  kovrak  siyakli  bir  kansha  dizbeklerdin`  uAkilleri 

xAm tiykarinan shoradaslar sem`yasinin` shugan, iyitsiygek du`rkimli uAkiller kop ushiraydi. 

g`.  Galofil  osimlikler  tipi.  Orta  Aziyadagi  kebirli  shollerde  negizgi  orindi  tutadi.  Kebirli 

shollerde  -  Aydar  min`bulak,  Barsakelmes  shorli  sholleri  Karakumnin`  arka-shigis  xAm  onin` 

oraylik  bolimindegi  jaylar  kiredi.  Sonin`  ushin  bunday  jerler  kebirli  shollerden  ataladi,  bunday 

sharayatda  osiushi  osimlikler  bolsa  galofil  osimlikler  dep  ataladi.  Bunday  osimlikler  dAr`ya 

alaplarinda, ten`iz kurgaklarinda janli xAm jer asti suulari jakin jaylaskan shorlangan jerlerde  kop 

ushiraydi.  Bul  tiptegi  osimliklerdi  Murgab,  Tedjen,  SirdAr`ya,  wmiudAr`ya  alaplarinda, 

Zarafshannin`  tomengi  agisinda  ushiratiu  mu`mkin.  Ayirim  jagdaylarda  galofil  osimliklerdin` 

kuramindagi  duzlar  osimliktin`  auirligina  salistirganda  n`o`O`  ti  kuraydi.  Galofil  osimlikler  kara 

sekseuil, buyurgun keyreuk, shuuak iytsiygek siyakli formatsiyalarin kuraydi. 

Kebirli  shollerdin`  takirlarinan  ibarat  maydanlarinda  suu  otlar  -  lishaynikler  formatsiyasin 

kuriu  mu`mkin.  Oni  kuraushi  suu  otlar,  lishaynik  xAm  zamburuzlardin`  kopligi  uAkilleri 

katnaskan. 

q.Psamofil  osimlikler  tipi  -  Orta  Aziyanin`  kumli  shollerinde  maylikum,  Karakum, 

Kizilkumda  tarkalgan.  Bul  jerlerde  topirak  kuraminin`  h0-90O`  i  kumlardan  ibarat.  Suudi  jaksi 

otkizedi.  Sonin`  ushin  kumli  shollerde  topiraktin`  q0-n`0  sm  kalin`liktagi  u`stirt  bolimi  kurgak 

bolip, keyin u`0-h0-a`g`0 sm kalin`liktagi katlami igal boladi.  Kumli shollerde qu`0 tu`rden ibarat 

gu`lli  osimlikler  ushiraydi,  en`  xarakterli  osimlikler  kandim,  koyansu`yek,  kizilsha,  ayragal, 

singrek, shuuak, kovrak, sekseuil, tu`yetaban, pechak, seleu, kon`irbas siyaklilar. Kumli sholler bir 

jillik osimliklerge ju`dA bay - a`n`q tu`ri bar. Kop jillardin` a`0u` tu`ri ushiraydi. 

n`.  Efemer  osimlikler  tipi  -  kremer  sholler,  efemer  otlaklarda  savannalar  ati  menen,  yarim 

savannalar ati menen u`yrenilgen. K.Z.Zakirov bolsa bul tipti ren`li osimlikler dep atagan. Efemer 

osimlikler Orta Aziyada Mirzasholde, Karshi sholde, Kapetdagda, Murgab-wmiudAr`ya araliginda, 

Kalas  massivinde  ushiraydi.  Kravin  efemer  osimlikler  tipine  q  ren`  efemer  osimlikler,  kon`irbas 

shoraldi osimlikler xAm ren` xAr kiyli otlar gengle tipine bolip korsetedi. a) ren` efemer osimlikler 

-  Mirzasholde,  Karshi  sholde,  Kapetdag  eteklerinde,  Badkizde  ushiraydi.  Ayiu  taban,  kovrak, 

cheyir,  kiyikot,  lala  kizgaldak  ushiraydi.  b)  Kon`irbas  -  shorali  osimlikler  tiykarinan  Vaxsh  xAm 




Download 458.77 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling