O`zbekstan Respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i


Download 458.77 Kb.
Pdf ko'rish
bet7/7
Sana27.11.2017
Hajmi458.77 Kb.
#21048
1   2   3   4   5   6   7
Panj  dAr`yasi  alaplarinda  xAm  de  Mirzasholde  ushiraydi.  Osimliklerden  tiykarinan  kovrak,  kara 

sekseuil,  shuuak,  shora  siyakli  kop  jillardi  xAm  ajirak  bas,  mixshop,  shopantelpek  siyakli  bir 

jilliklardi korsetiu mu`mkin. 

Orta  Aziyada  maydaninin`  u`lkenligi  xAm  xojalik  Axmiyetine  karay  kumli  sholler  birinshi 

orinda,  son`  shuuakli  (gipsli)  -  kebir  xAm  efemer  sholler  turadi.  XAzirgi  ku`nde  bul  shollerdin` 

diyxanshilikka  jaramli  jerleri  ozlestirilip,  kalgan  aymaklari  sharuashilikta  paydalanilmakta. 

Jergilikli xalik kopshilik shalofil osimliklerin jagip, ku`linen ishkor xAm soda aliuda paydalanadi. 

Orta  Aziyada  osimliklerdin`  bAlentlik  regionlari.  Ten`iz  kAddinen  jokariga  koterilgen  sayin 

klimattin`  ozgeriui  taularda  osimliklerdi  bAlentlik  boyinsha  regionlastiriuina  alip  keledi,  sebebi 

klimat osimliklerinin` tarkaliui, jaylasiui xAm omir protsesslerine tAsir etedi. 

Alimlar  tArepinen  Orta  Aziya  osimliklerinin`  tarkaliui  xAm  jaylasiuina  tiyisli 

klassifikatsiyalar  du`zilgen.  Bul  negizinde  osimliklerdin`  regionlar  boyinsha  bolistiriliu  printsipi 

jatadi. 

Klassifikatsiyalar  ishinde  akademik  K.Z.Zakirov  sistemasi  ozinin`  kolayligi,  anikligi  xAm 

Apiuayiligi  menen  baskalardan  park  kiladi.  Ol  tek  Orta  Aziya  tau  osimliklerin  emes,  uliuma  Orta 

Aziya  osimliklerin  n`  bAlentlik  region  -  shol,  adir,  tau,  jaylauga  bolip  u`yreniu  mu`mkin  dep 

esaplaydi.  Biz  shol  osimlikleri  menen  tanistik.  Endi  tau  osimliklerin,  adir,  tau,  jaylau  siyakli 

bAlentlik regionlari boyinsha u`yrenemiz. 

Adir regioni ten`iz kAddinen o`00-w00 m ayirim orinlarda bolsa a`g`00-a`u`00 m ge bolgan 

tau  aldi  bAlentlerdi  oz  ishine  aladi.  Adirlar  Adette  g`  bolimge  tomengi  (o`00-900  m)  xAm  jokari 

(a`000-a`o`00 m) adirlarga bolinedi. 

Adirlardin`  pAski  boliminde  kobirek  ren`,  efgatdek,  geran`,  su`tleme,  chalau,  savsargu`l, 

akkuray,  kozikulak,  saribas,  min`bas,  lala  siyakli  kop  jillik  xAm  nuxatak,  shambala,  ak  chetir, 

kizgaldik siyakli bir jillik osimlikler de ushiraydi. 

Adirdin` orta xAm jokari boliminde kobinese badam, biydaylik, chinnigu`l, betacha, kovrak, 

piyazgu`l, lala, baysheshek siyakli tu`rkimlerdin` bir neshe tu`rleri kop ushiraydi. 

Adirdin`  tasli  xAm  shagalli  janbauirlarinda  badam,  piste,  kizilsha,  kempirshamal,  putakoz 

siyakli  tu`rkimlerdin`  uAkilleri  tarkalgan.  Tau  regioni  ten`iz  kAddinen  a`g`00-a`w00  den  g`w00-

g`h00  m  ge  shekem  bolgan  bAlentliklerdi  oz  ishine  aladi.  Tau  regioni  tiykarinan  tau-dalalari,  tau 

togaylari, ken` japirakli tau togaylari, iyne japiraklari tau togaylari siyakli tiplerge bolinedi. 

Tau dalalari tipi tau regioninin` pAski xAm orta boliminde ushiraydi. Bul jerlerde tiykarinan 

masaklardan  biyday,  betaga,  chalau,  kon`irbas,  kozikulak,  astragol,  putakoz,  shuuak  kibiler  ken` 

tarkalgan. Sonday-ak kop jillik efemeroidlardan lala, piyazgu`l, shirach, chuchmolla, baysheshekler 

ushiraydi. Tau regioninin` bazi jerlerinde namatak, zirk yaki karakand, uchkat, tabulgi kibi putalardi 

ushiratiu mu`mkin. Namataklarlardi tiykarinan Batis Tyanshan, Zarafshan, Orta Aziya taulari xAm 

de Kubla TAAjikstandagi a`o`00-g`q00 bAlentlikte ushiratiu mu`mkin. 



Orta  Aziya  taularinda  japirakli  togaylar,  Ugan,  Piskal,  Chalkal,  Fergana  xAm  Xisar 

dizbekleri,  Kubla  TAAjikstannin`  bazi  orinlarinda  tarkalgan.  Olarda  negizinen  alma,  jangak, 

badam, dolana kibi miyueli terekler xAm sonday-ak bir neshe tu`r zaraklar, terek, tal, kayik, chetan 

osedi.  Xisar  dizbegi  xAm  kubla  TAAjikstan  taularinda  jabayi  xalda  osetugin  anar,  anjir,  kurma 

xAm  jiyde  ushiraydi.  Japirakli  togaylar  da  kobirek  jangak  xu`kimranlik  kiladi.  Jangakzarlar  Batis 

Tyanshannin`  igal  xAm  issi  orinlarinda  Fergana  dizbeginde  -  Arislobandi,  Piskom-Ugolm-Karjan 

tauda  ken`  tarkalgan.  Sonday-ak  Orta  Aziya  taularinda  alma,  dolana,  zarak,  terek  xAm  kayik 

togaylarin  ushiratiu  mu`mkin.  Pamir-Alayda  bolsa  kurma  kishi  togayzarlarin  kuraydi.  Tau 

janbauirlarinda igal orinlarda kayikzarlar, tereklikler xAm tallar bar. 

Tau regioninin` jokari boliminde iyne japirakli togaylar ushiraydi. Bunday togaylardi karagay, 

pixta, kizil arsha, saur arshasi xAm erik arsha kuraydi. 

Karakaragay togaylari Jungariya, Zaili, Shatkal, Taras taularinda, Karakaragay-pixta togaylari 

bolsa negizinen Shatkal xAm Fergana taularinda ushiraydi. 

Tau regioninin` tasli xAm taslakli jerlerinde issiga shidamli puta xAm tereklerden badamnin` 

a`0  nan  artik  tu`ri,  anar,  piste,  anjir,  kizilsha  osedi.  Tabiyiy  pistezarlardi  u`00-a`w00  m. 

bAlentliktegi orinlarda ushiratiu mu`mkin. 

Tau  regioninda  ot  osimlikler  xAm  ken`  tarkalgan  togaylar  xAmme  jerde  de  kalin`  emes. 

XAzirgi uakitta barlik tau togaylari togay xojaliklari tArepinen nAzerge alinadi xAm korgaladi. 

Jaylau  regioni  g`w00-g`h00  m  bAlentlikten  baslanadi  xAm  mAn`gi  karlar  zonasina  shekem 

dauam  etedi.  Ol  eki  kishi  regiongaU`  tomengi  jaylau  (subal`p)  xAm  jokari  jaylau  (al`p)  bolinedi. 

Tomengi  jaylauda  taranzar  pAs  boyli  arenalardi  ushiratiu  mu`mkin.  Bazi  taslakli,  shagalli,  kiyali 

orinlarda  bolsa  tipekli  kserofitler,  jokarilauda  tek  pAs  boyli  otlardan  kuralgan  otlaklar  ushiraydi. 

Otlaklar karli jerlerge barip tutasadi. 

Uliuma jaylau regioninin` tomengi boliminde shuuak, atkulak, sanchikut, kon`irbas, astragal, 

al`p kon`irbasi, ki§k, ayiutaban kibilerdi ushiratiu mu`mkin. 

Jaylau  regioninda  osetugin  osimlikler  ju`dA  toyimli  bolgani  sebepli  jazgi  jaylau  sipatinda 

paydalaniladi. 

  

Introzonal osimlikler 



  

-  dep  zonallik  xAm  regionallik  zan`liklarina  katan`  boysinbaytugin,  bir  neshe  zonada  da, 

regionda  da  ushiraytugin  mAlim  bir  gruppa  osimliklerine  aytiladi.  Bunday  osimliklerden  otlaklar, 

batpaklik, togayzar osimliklerin korsetiu mu`mkin. 

Otlaklar  mezofik  osimlikler-otlar  tipinen  kuralgan.  Orta  Aziyada  otlaklar  dAr`ya  boyi 

otlaklari, togay otlaklari, tau otlaklari, subal`p xAm al`p otlaklarina bolinedi. 



Togay  otlaklari  biydayin,  kamis,  sharajirik  tiykarinan  dAr`yalardin`  tomengi  agisinda 

ushiraydi. Tau otlaklari siyrek togayli taulardin` kuyashka keri tArepinde ushiraydi xAm ol jerlerde 

shambala, otlak kon`irbasi, jiltirbas, chayotka uksas tu`rler osedi. 

Batpaklik  Asimlikleri.  Batpakliklar  Orta  Aziyada  dAr`yalardin`  tomengi  agisinan  jokari 

agisina shekem bolgan maydanlarda, jaylau regionindagi otlaklarda ushiraydi. Orta Aziyada kamisli 

batpakliklar bolip olar dAr`yalardin` tomengi agisinda tarkalgan. 

Togayzar  osimlikleri  togayzarlar  dAr`ya  boylarinda  jaylaskan  bolip,  olarda  terek-puta  xAm 

otlar  birgelikte  osedi.  Togayzarlar  wmiudAr`ya,  SirdAr`ya,  Zarafshan  boylarinda  ken`  tarkalgan. 

Togayzar osimlikleri Orta Aziyada shol zonasinan tau regionina shekem bolgan dAr`ya boylarinda 

ushirasadi. 

Orta  Aziya  togaylarinda  tereklerden,  turonga,  toran`gil,  jiyde,  putalardan-yulgun,  tal, 

shen`gel,  otlaklardan-savagish,  shorajirik,  jantak  pAshek  xAm  baskalar  osedi.  Togayzarlar  zAru`r 

xojalik Axmiyetke iye. Osimlikler dAr`ya kurgaklarin bekkemleude jauin-shashin suulari xAreketli 

baskariuda  zAru`r  rol`  oynaydi.  Togay  otin,  jem  beredi,  xayuanatlar  ushin  pana  esaplanadi. 

Togaylar kopshiligi diyxanshilik maksetleri ushin ozlestirilgen. 

Osimlikleri  degende  adamlardin`  miyneti  menen  ozlestirilgen  jerler  tu`siniledi.  Orta  Aziya 

osimlikler negizinen tomendegi gruppalarga bolinediU` a`-Togay-park osimlikleri-kayragash, aktal, 

tut, terek, jiyde, jan`gak, chinarlar kiredi. 

g`. Tal beriushi eginlerge tiykarinan goza, zigir, kenep xAm baskalar kiredi. 

q. Mayli xAm efir mayli osimlikler - kunjut, kokmar, aybagar, jerjangak, rayxan, sedana. 

n`. Ovosh xAm piyaz eginleri. 

o`. DAAnli eginler 

u`. Boyauli osimlikler - ruyan, masxar, shirinmiya. 

w. DAArilik osimlikler - koknar xAm t.b. 

Osimliklerdin`  u`lke  xojaligindagi  Axmiyeti,  Orta  Aziyadagi  osimlik  katlami  negizinen, 

sharuashilikta  ken`  paydalaniladi.  Kumli  shollerdegi  jaylaularda  jil  boyi  mal  bagiu  mu`mkin,  tasli 

shollerde  gu`z  xAm  kis  mAusimlerinde,  kebir  jerlerde  kista,  efemer  shollerde  bAxArde  -  jazda, 

togaylarda jil boyi sharua mallari bagiladi. 

Adirlarda diyxanshilik islenedi. Jauin kop jauatugin jokari adirlarda dAn eginleri jaksi pisedi. 

Tomengi  adir  regionnin`  diyxanshilik  ushin  kolaysiz  bolgan  tik  xAm  shagalli  janbauirlarinda 

bAxArde xAm jazda sharua mallari bagiladi. 

Orta  Aziya  tau  regionindagi  osimlikler  ju`dA  u`lken  xojalik  Axmiyetke  iye.  Bul  jerlerde 

terek-puta  osimlikleri  Asirese  kimbat  baxa  bolip  esaplanadi.  Karakaragay  xAm  arsha  agashinan 

kurilis  materiallari  xAm  janilgi  sipatinda  paydalaniladi,  jangak,  shumtal  agashinan  tu`rli  buyimlar 

islenedi,  miyueleri  jelinedi.  Tau  janbauirlarinda  pishen  tayarlanadi,  taudagi  terekler  topirakti 

juuiliudan  saklaydi,  suudi  irkip  kaladi  xAm  mugdarinda  sariplaniuin  baskaradi.  Tau  togaylarinda 



kar  Aste  eriydi  xAm  topirakka  igal  bir  tegis  sin`edi,  tau  dAr`yalarin  suu  menen  bir  tegis 

tAmiyinleydi. 

BAlent tau jaylaularinin` otlak xem dala osimlikleri jazda ju`dA jaksi jaylau esaplanadi. 

  

Orta Aziya xayuanat du`n`yasi 



  

Jer  shorin  zoogeografik  rayonlastiriu  kartasina  baylanisli  Orta  Aziya  aymagi.  Paleoarktika 

oblastinin` Oraylik Aziya oblastina jaylaskan. 

Onin`  xayuanat  du`n`yasi  biz  shegaralas  Orta  ten`iz,  Evropa,  Sibir`  Mangolstan,  Xindistan 

xAm  Tibet faunasinin` uAkillerin koplep ushiratamiz. 

Orta  Aziyada  ozine  tAn  endemik  xayuanat  tu`rleri  de  kop.  u`lke  tAbiyati  xAr  kiyli  bolgani 

ushin onin` aymaginda ozine tAn xAr kiyli xayuanlardi ushiratiu mu`mkin. Olar u`lkede aymaktin` 

zonal xAm regional ozgesheliklerinen kelip shigip tarkalgan. 

Orta  Aziya  xayuanlari  kurgak  dalalarda,  yarim  shollerde,  tau  aldi  xAm  taular  araligindagi 

tegisliklerde,  taularda  xAm  suu  xAuizlerinde  jasaydi.  Sonin`  ushin,  olar  suusizlikka,  issilikka, 

suuikka, kolaysiz topirak-rel`ef sharayatlarina, bAlent klimatina iykemlesken. 

Yarim shol xayuanlari.  Bul zonada tAbiyatinan  kelip shigip mAusimli xayuan tu`rleri payda 

bolgan.  Jazda  kubla  issi  u`lkelerinin`  xayuanlari.  MAselen,  shayan,  kesirtke  xAm  ayirim  shibin-

shirkeyler  shala  sholdin`  ishin  arka  bolimlerine  shekem  kirip  baradi  xAm  jan`a  sharayatka 

iykemlesip,  tu`sin  ozgertedi,  yagniy  topirak  ren`in  aladi.  Kista  suuik  bolgani  ushin  xayuanatlar 

kobisi uykiga, ayirimlari uyalarina kirip ketedi. Layxurak, torgay kublaga uship ketedi. Olar ornina 

yarim sholde kislau ushin arkadan ak keklik, polyuslik baykus keledi. Kista samal tobeler u`stindegi 

kardi  ushirip,  xayuanlar  xAm  kuslardin`  aukatlaniuina  imkan  beriui  sebepli  yarim  sholde  kista 

tuyaklilardan akkuray, kuslardan bulduruk, kok keklik xAm baskalar kislauga kaladi. Yarim sholde 

en`  kop  tarkalgan  xayuan  tu`ri  Yumronkazilar  olar  menen  birge  kosayaklar,  tishkanlar, 

gortishkanlar jasaydi. 

Yarim  sholdin`  ozlestirilmegen  orinlarinda  akkuray,  dayran,  jabayi  koy,  kulan,  shayan, 

karakurt  xAm  baska  ormekshiler  de  kop  ushiraydi.  Tarpan  jok  bolip  ketti.  Kulan  xAm  akkuray 

korikxanalarda  kobeyttirilmekte.  Yarim  sholde  jirtkishlardan  kaskir,  tu`lki,  aktishkan  bar. 

Kuslardan ak torgay, jirtkish kus avdotka, buldiruk, tirna bar. Bul zonada shirayli tuualak jasaydi. 

Yarim  sholde  tasbaxa,  kesirtke,  jilan,  iyretilip  ju`riushiler  de  kop.  Shayan,  falanga  xAm 

karakurt kop. 

Shol  xayuanlari.  Olar  kurgakshilikka  xAm  bAlent  xaua  temperaturasina,  kumli,  gelli,  tasli 

xAm kebir jerlerde jasauga u`yrengen. Ayirimlari suudi ju`dA az talap etse, ayirimlari jaz issisinan 

kaship  uykiga  ketedi.  Ayirim  xayuanlar  bolsa  ku`ndizgi  issidan  kaship  uyalarinan  shikpaydi  xAm 



tek  keshte  aktiv  omir  keshiredi.  Kumda  jasaytugin  xayuanlar  bolsa  tez  juuiratugin,  ren`leri  de 

kumnin` ren`ine uksas boladi. 

Arka  shol  xayuanlari  negizinen  yarim  sholdin`  xayuanlarina  usaydi,  birak  ayirimlari  gana 

onnan  park  kiladi,  sholde  yumronkaziklar,  kum  tishkanlari,  kosayaklar,  jirtkishlardan  tu`lki, 

ishebori, barxan pishigi xAm baskalar jasaydi. u`stirtte kAdimde kulan, akkuray xAm jayran ju`dA 

kop bolgan, endi bolsa tek akirgi ekeui ushiraydi, olar kemeyip ketken. Chink Atiraplarinda jabayi 

koy  jasaydi.  Kumli  shollerde  jayran,  kulan  (Badxizda).  Xongul  (kum  tauigi),  xojasaudager, 

tentekkus,  sekseuil  shimshigi,  shol  korgasi  jasaydi.  Kum  sholleri  -  iyretilip  ju`riushiler  mAkaniU` 

tasbaxa, kesirtke ju`dA kop. Kopshilik kesirtkelerdin` denesi sozik xAm jin`ishke, kol-ayaklari uzin 

kumda tez shabiuga, ogan tez kiriuge iykemlesken. Ren`inin` kum tu`sinde boliui oni dushpaninan 

saklaydi.  Kelte  kulakli  domalak  kesirtkeler,  kum  kesirtkesi,  Orta  Aziya  agamasi,  kurak  barmakli 

gepkon shalkir kesirtkeler sholde ken` tarkalgan.  Kesirtkelerdin` en` u`lkeni boz echklemer-varak, 

onin`  uzinligi  a`,o`  metrge  shekem  baradi.  Ol  tek  xaua  issi  uaktinda  ju`redi,  +a`o`°  da  denesi 

uyisadi, +a`0° da ton`ip kaladi. Kum sholindegi g`g` tu`r kesirtkenin` a`q tu`ri endemik. 

Jilanlar  kumda  jasaushi  tipik  xayuanlar.  Olar  kumga  birden  kirip  kete  aladi  xAm  kumda  tez 

ju`redi.  Kumli  sholde  buuma  jilan  kop,  ol  endemik,  zAxArsiz.  Uzinligi  a`  metr,  sargish  xAm 

jin`ishke  bAlentlikke  sekiretugin  ok  jilan,  zAxArlilerden  kum  charx  (efa)  jilani,  kobra  yaki  koz 

aynekli jilan, gurza yaki kok jilan da jasaydi. Kobra, gurza shaksa adam oliui mu`mkin. 

Kumli shollerde orkemnilerden karakurt, falanga chayak siyakli shibinlar kop. 

Orta Aziya togaylarinda xAr kiyli xayuanlar jasaydi, lekin tipigi don`iz, buga, togay pishigi, 

kubla togaylarda xangul. Togaylarda koyan, suu tishkani, tishkan, kaskir, kirgauil, shimshik da kop. 

Suuli jerlerde u`yrek, gaz, balikshi, baplan, sanokus, flamingo ju`dA kop ushiraydi. Togaydin` tipik 

xayuani jolbaris jok bolip ketti. Aushilar oni a`9n`h j. korgen. 

Tauli  u`lkelerdin`  xayuanlari.  Adir  xayuanlari  shol  xayuanlarinan  park  kiladi.  Kosayak, 

yumron-kaziklar, sugur, dala tishkani, tu`lki, kaskir, porsik kop ushiraydi, arxar xAm jayran da bar. 

Kesirtkelerden xAr kiylisi jasaydi. Kuslardan suupitorgay, buzdan, kok garga, keklik ju`dA kop. 

Tau kurgak dalalarinda xAm shollerinde tu`lki, kaskir, sirtlak ushraydi. 

Japirakli  togay  regioninda  jayra,  ayiu,  don`iz,  Tyanshan  porsigi  ushiraydi.  Don`iz  qq00 

metrge shekem shigip baradi. Tau togaylari kuslarga bay. 

Jungariya  Alatauindagi  el`-pixta  togayzarlarinda  elik,  moral-buga,  silavsin,  aktishkan,  Orta 

Aziya jirtkishi laychasi, ayiu jasaydi. 

Subal`p xAm al`p regioninda Oraylik Aziya tau tekesi xAm kiyigi, tau koylari - arxar xAm  

muflon, kar kaplani, ayiu jasaydi.  Bul regionnin` tipik kemiriushisi kizil sugur. Olar  g`000-n`o`00 

m.  bAlentlikte  kolonna  bolip  jasaydi  xAm  oz  omirinin`  kop  bolimin  uykida  otkizedi.  Uliuma  bul 

regionda  xayuanlar  kop  emes.  Klimati  suuik  Orta  Aziya  taularinda  kuslardin`  o`00  tu`ri,  su`t 

emiziushilerdin` a`g`0 tu`ri bar. 



Orta Aziyada yarim shol xAm shollerdin` ozlestiriliui, tau xAm tau aldi regionlarinda tau-kan 

sanaatinin`  rauajlaniui,  bunin`  akibetinde  ekologik  sharayattin`  ozgeriui  xAm  de  an`shilik  xojaligi 

jumislarinda  katan`  tArtibtin`  bolmaganligi  nAtiyjesinde  xayuanat  Alemine  ziyan  jetti.  Kop 

xayuanlar kemeyip ketti. Bul jagday tAbiyatti, xayuanat Alemin korgaudi talap etedi. Bul islerdin` 

Amelge asiriu ushin Orta Aziyada n`00 den artik korikxanalar kurilgan. 

  

  



  

  

  



Download 458.77 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling