O`zbekstan Respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i
Download 458.77 Kb. Pdf ko'rish
|
Panj dAr`yasi alaplarinda xAm de Mirzasholde ushiraydi. Osimliklerden tiykarinan kovrak, kara
sekseuil, shuuak, shora siyakli kop jillardi xAm ajirak bas, mixshop, shopantelpek siyakli bir jilliklardi korsetiu mu`mkin. Orta Aziyada maydaninin` u`lkenligi xAm xojalik Axmiyetine karay kumli sholler birinshi orinda, son` shuuakli (gipsli) - kebir xAm efemer sholler turadi. XAzirgi ku`nde bul shollerdin` diyxanshilikka jaramli jerleri ozlestirilip, kalgan aymaklari sharuashilikta paydalanilmakta. Jergilikli xalik kopshilik shalofil osimliklerin jagip, ku`linen ishkor xAm soda aliuda paydalanadi. Orta Aziyada osimliklerdin` bAlentlik regionlari. Ten`iz kAddinen jokariga koterilgen sayin klimattin` ozgeriui taularda osimliklerdi bAlentlik boyinsha regionlastiriuina alip keledi, sebebi klimat osimliklerinin` tarkaliui, jaylasiui xAm omir protsesslerine tAsir etedi. Alimlar tArepinen Orta Aziya osimliklerinin` tarkaliui xAm jaylasiuina tiyisli klassifikatsiyalar du`zilgen. Bul negizinde osimliklerdin` regionlar boyinsha bolistiriliu printsipi jatadi. Klassifikatsiyalar ishinde akademik K.Z.Zakirov sistemasi ozinin` kolayligi, anikligi xAm Apiuayiligi menen baskalardan park kiladi. Ol tek Orta Aziya tau osimliklerin emes, uliuma Orta Aziya osimliklerin n` bAlentlik region - shol, adir, tau, jaylauga bolip u`yreniu mu`mkin dep esaplaydi. Biz shol osimlikleri menen tanistik. Endi tau osimliklerin, adir, tau, jaylau siyakli bAlentlik regionlari boyinsha u`yrenemiz. Adir regioni ten`iz kAddinen o`00-w00 m ayirim orinlarda bolsa a`g`00-a`u`00 m ge bolgan tau aldi bAlentlerdi oz ishine aladi. Adirlar Adette g` bolimge tomengi (o`00-900 m) xAm jokari (a`000-a`o`00 m) adirlarga bolinedi. Adirlardin` pAski boliminde kobirek ren`, efgatdek, geran`, su`tleme, chalau, savsargu`l, akkuray, kozikulak, saribas, min`bas, lala siyakli kop jillik xAm nuxatak, shambala, ak chetir, kizgaldik siyakli bir jillik osimlikler de ushiraydi. Adirdin` orta xAm jokari boliminde kobinese badam, biydaylik, chinnigu`l, betacha, kovrak, piyazgu`l, lala, baysheshek siyakli tu`rkimlerdin` bir neshe tu`rleri kop ushiraydi. Adirdin` tasli xAm shagalli janbauirlarinda badam, piste, kizilsha, kempirshamal, putakoz siyakli tu`rkimlerdin` uAkilleri tarkalgan. Tau regioni ten`iz kAddinen a`g`00-a`w00 den g`w00- g`h00 m ge shekem bolgan bAlentliklerdi oz ishine aladi. Tau regioni tiykarinan tau-dalalari, tau togaylari, ken` japirakli tau togaylari, iyne japiraklari tau togaylari siyakli tiplerge bolinedi. Tau dalalari tipi tau regioninin` pAski xAm orta boliminde ushiraydi. Bul jerlerde tiykarinan masaklardan biyday, betaga, chalau, kon`irbas, kozikulak, astragol, putakoz, shuuak kibiler ken` tarkalgan. Sonday-ak kop jillik efemeroidlardan lala, piyazgu`l, shirach, chuchmolla, baysheshekler ushiraydi. Tau regioninin` bazi jerlerinde namatak, zirk yaki karakand, uchkat, tabulgi kibi putalardi ushiratiu mu`mkin. Namataklarlardi tiykarinan Batis Tyanshan, Zarafshan, Orta Aziya taulari xAm de Kubla TAAjikstandagi a`o`00-g`q00 bAlentlikte ushiratiu mu`mkin. Orta Aziya taularinda japirakli togaylar, Ugan, Piskal, Chalkal, Fergana xAm Xisar dizbekleri, Kubla TAAjikstannin` bazi orinlarinda tarkalgan. Olarda negizinen alma, jangak, badam, dolana kibi miyueli terekler xAm sonday-ak bir neshe tu`r zaraklar, terek, tal, kayik, chetan osedi. Xisar dizbegi xAm kubla TAAjikstan taularinda jabayi xalda osetugin anar, anjir, kurma xAm jiyde ushiraydi. Japirakli togaylar da kobirek jangak xu`kimranlik kiladi. Jangakzarlar Batis Tyanshannin` igal xAm issi orinlarinda Fergana dizbeginde - Arislobandi, Piskom-Ugolm-Karjan tauda ken` tarkalgan. Sonday-ak Orta Aziya taularinda alma, dolana, zarak, terek xAm kayik togaylarin ushiratiu mu`mkin. Pamir-Alayda bolsa kurma kishi togayzarlarin kuraydi. Tau janbauirlarinda igal orinlarda kayikzarlar, tereklikler xAm tallar bar. Tau regioninin` jokari boliminde iyne japirakli togaylar ushiraydi. Bunday togaylardi karagay, pixta, kizil arsha, saur arshasi xAm erik arsha kuraydi. Karakaragay togaylari Jungariya, Zaili, Shatkal, Taras taularinda, Karakaragay-pixta togaylari bolsa negizinen Shatkal xAm Fergana taularinda ushiraydi. Tau regioninin` tasli xAm taslakli jerlerinde issiga shidamli puta xAm tereklerden badamnin` a`0 nan artik tu`ri, anar, piste, anjir, kizilsha osedi. Tabiyiy pistezarlardi u`00-a`w00 m. bAlentliktegi orinlarda ushiratiu mu`mkin. Tau regioninda ot osimlikler xAm ken` tarkalgan togaylar xAmme jerde de kalin` emes. XAzirgi uakitta barlik tau togaylari togay xojaliklari tArepinen nAzerge alinadi xAm korgaladi. Jaylau regioni g`w00-g`h00 m bAlentlikten baslanadi xAm mAn`gi karlar zonasina shekem dauam etedi. Ol eki kishi regiongaU` tomengi jaylau (subal`p) xAm jokari jaylau (al`p) bolinedi. Tomengi jaylauda taranzar pAs boyli arenalardi ushiratiu mu`mkin. Bazi taslakli, shagalli, kiyali orinlarda bolsa tipekli kserofitler, jokarilauda tek pAs boyli otlardan kuralgan otlaklar ushiraydi. Otlaklar karli jerlerge barip tutasadi. Uliuma jaylau regioninin` tomengi boliminde shuuak, atkulak, sanchikut, kon`irbas, astragal, al`p kon`irbasi, ki§k, ayiutaban kibilerdi ushiratiu mu`mkin. Jaylau regioninda osetugin osimlikler ju`dA toyimli bolgani sebepli jazgi jaylau sipatinda paydalaniladi.
Introzonal osimlikler - dep zonallik xAm regionallik zan`liklarina katan` boysinbaytugin, bir neshe zonada da, regionda da ushiraytugin mAlim bir gruppa osimliklerine aytiladi. Bunday osimliklerden otlaklar, batpaklik, togayzar osimliklerin korsetiu mu`mkin. Otlaklar mezofik osimlikler-otlar tipinen kuralgan. Orta Aziyada otlaklar dAr`ya boyi otlaklari, togay otlaklari, tau otlaklari, subal`p xAm al`p otlaklarina bolinedi. Togay otlaklari biydayin, kamis, sharajirik tiykarinan dAr`yalardin` tomengi agisinda ushiraydi. Tau otlaklari siyrek togayli taulardin` kuyashka keri tArepinde ushiraydi xAm ol jerlerde shambala, otlak kon`irbasi, jiltirbas, chayotka uksas tu`rler osedi. Batpaklik Asimlikleri. Batpakliklar Orta Aziyada dAr`yalardin` tomengi agisinan jokari agisina shekem bolgan maydanlarda, jaylau regionindagi otlaklarda ushiraydi. Orta Aziyada kamisli batpakliklar bolip olar dAr`yalardin` tomengi agisinda tarkalgan. Togayzar osimlikleri togayzarlar dAr`ya boylarinda jaylaskan bolip, olarda terek-puta xAm otlar birgelikte osedi. Togayzarlar wmiudAr`ya, SirdAr`ya, Zarafshan boylarinda ken` tarkalgan. Togayzar osimlikleri Orta Aziyada shol zonasinan tau regionina shekem bolgan dAr`ya boylarinda ushirasadi. Orta Aziya togaylarinda tereklerden, turonga, toran`gil, jiyde, putalardan-yulgun, tal, shen`gel, otlaklardan-savagish, shorajirik, jantak pAshek xAm baskalar osedi. Togayzarlar zAru`r xojalik Axmiyetke iye. Osimlikler dAr`ya kurgaklarin bekkemleude jauin-shashin suulari xAreketli baskariuda zAru`r rol` oynaydi. Togay otin, jem beredi, xayuanatlar ushin pana esaplanadi. Togaylar kopshiligi diyxanshilik maksetleri ushin ozlestirilgen. Osimlikleri degende adamlardin` miyneti menen ozlestirilgen jerler tu`siniledi. Orta Aziya osimlikler negizinen tomendegi gruppalarga bolinediU` a`-Togay-park osimlikleri-kayragash, aktal, tut, terek, jiyde, jan`gak, chinarlar kiredi. g`. Tal beriushi eginlerge tiykarinan goza, zigir, kenep xAm baskalar kiredi. q. Mayli xAm efir mayli osimlikler - kunjut, kokmar, aybagar, jerjangak, rayxan, sedana. n`. Ovosh xAm piyaz eginleri. o`. DAAnli eginler u`. Boyauli osimlikler - ruyan, masxar, shirinmiya. w. DAArilik osimlikler - koknar xAm t.b. Osimliklerdin` u`lke xojaligindagi Axmiyeti, Orta Aziyadagi osimlik katlami negizinen, sharuashilikta ken` paydalaniladi. Kumli shollerdegi jaylaularda jil boyi mal bagiu mu`mkin, tasli shollerde gu`z xAm kis mAusimlerinde, kebir jerlerde kista, efemer shollerde bAxArde - jazda, togaylarda jil boyi sharua mallari bagiladi. Adirlarda diyxanshilik islenedi. Jauin kop jauatugin jokari adirlarda dAn eginleri jaksi pisedi. Tomengi adir regionnin` diyxanshilik ushin kolaysiz bolgan tik xAm shagalli janbauirlarinda bAxArde xAm jazda sharua mallari bagiladi. Orta Aziya tau regionindagi osimlikler ju`dA u`lken xojalik Axmiyetke iye. Bul jerlerde terek-puta osimlikleri Asirese kimbat baxa bolip esaplanadi. Karakaragay xAm arsha agashinan kurilis materiallari xAm janilgi sipatinda paydalaniladi, jangak, shumtal agashinan tu`rli buyimlar islenedi, miyueleri jelinedi. Tau janbauirlarinda pishen tayarlanadi, taudagi terekler topirakti juuiliudan saklaydi, suudi irkip kaladi xAm mugdarinda sariplaniuin baskaradi. Tau togaylarinda kar Aste eriydi xAm topirakka igal bir tegis sin`edi, tau dAr`yalarin suu menen bir tegis tAmiyinleydi. BAlent tau jaylaularinin` otlak xem dala osimlikleri jazda ju`dA jaksi jaylau esaplanadi.
Orta Aziya xayuanat du`n`yasi Jer shorin zoogeografik rayonlastiriu kartasina baylanisli Orta Aziya aymagi. Paleoarktika oblastinin` Oraylik Aziya oblastina jaylaskan. Onin` xayuanat du`n`yasi biz shegaralas Orta ten`iz, Evropa, Sibir` Mangolstan, Xindistan xAm Tibet faunasinin` uAkillerin koplep ushiratamiz. Orta Aziyada ozine tAn endemik xayuanat tu`rleri de kop. u`lke tAbiyati xAr kiyli bolgani ushin onin` aymaginda ozine tAn xAr kiyli xayuanlardi ushiratiu mu`mkin. Olar u`lkede aymaktin` zonal xAm regional ozgesheliklerinen kelip shigip tarkalgan. Orta Aziya xayuanlari kurgak dalalarda, yarim shollerde, tau aldi xAm taular araligindagi tegisliklerde, taularda xAm suu xAuizlerinde jasaydi. Sonin` ushin, olar suusizlikka, issilikka, suuikka, kolaysiz topirak-rel`ef sharayatlarina, bAlent klimatina iykemlesken. Yarim shol xayuanlari. Bul zonada tAbiyatinan kelip shigip mAusimli xayuan tu`rleri payda bolgan. Jazda kubla issi u`lkelerinin` xayuanlari. MAselen, shayan, kesirtke xAm ayirim shibin- shirkeyler shala sholdin` ishin arka bolimlerine shekem kirip baradi xAm jan`a sharayatka iykemlesip, tu`sin ozgertedi, yagniy topirak ren`in aladi. Kista suuik bolgani ushin xayuanatlar kobisi uykiga, ayirimlari uyalarina kirip ketedi. Layxurak, torgay kublaga uship ketedi. Olar ornina yarim sholde kislau ushin arkadan ak keklik, polyuslik baykus keledi. Kista samal tobeler u`stindegi kardi ushirip, xayuanlar xAm kuslardin` aukatlaniuina imkan beriui sebepli yarim sholde kista tuyaklilardan akkuray, kuslardan bulduruk, kok keklik xAm baskalar kislauga kaladi. Yarim sholde en` kop tarkalgan xayuan tu`ri Yumronkazilar olar menen birge kosayaklar, tishkanlar, gortishkanlar jasaydi. Yarim sholdin` ozlestirilmegen orinlarinda akkuray, dayran, jabayi koy, kulan, shayan, karakurt xAm baska ormekshiler de kop ushiraydi. Tarpan jok bolip ketti. Kulan xAm akkuray korikxanalarda kobeyttirilmekte. Yarim sholde jirtkishlardan kaskir, tu`lki, aktishkan bar. Kuslardan ak torgay, jirtkish kus avdotka, buldiruk, tirna bar. Bul zonada shirayli tuualak jasaydi. Yarim sholde tasbaxa, kesirtke, jilan, iyretilip ju`riushiler de kop. Shayan, falanga xAm karakurt kop. Shol xayuanlari. Olar kurgakshilikka xAm bAlent xaua temperaturasina, kumli, gelli, tasli xAm kebir jerlerde jasauga u`yrengen. Ayirimlari suudi ju`dA az talap etse, ayirimlari jaz issisinan kaship uykiga ketedi. Ayirim xayuanlar bolsa ku`ndizgi issidan kaship uyalarinan shikpaydi xAm tek keshte aktiv omir keshiredi. Kumda jasaytugin xayuanlar bolsa tez juuiratugin, ren`leri de kumnin` ren`ine uksas boladi. Arka shol xayuanlari negizinen yarim sholdin` xayuanlarina usaydi, birak ayirimlari gana onnan park kiladi, sholde yumronkaziklar, kum tishkanlari, kosayaklar, jirtkishlardan tu`lki, ishebori, barxan pishigi xAm baskalar jasaydi. u`stirtte kAdimde kulan, akkuray xAm jayran ju`dA kop bolgan, endi bolsa tek akirgi ekeui ushiraydi, olar kemeyip ketken. Chink Atiraplarinda jabayi koy jasaydi. Kumli shollerde jayran, kulan (Badxizda). Xongul (kum tauigi), xojasaudager, tentekkus, sekseuil shimshigi, shol korgasi jasaydi. Kum sholleri - iyretilip ju`riushiler mAkaniU` tasbaxa, kesirtke ju`dA kop. Kopshilik kesirtkelerdin` denesi sozik xAm jin`ishke, kol-ayaklari uzin kumda tez shabiuga, ogan tez kiriuge iykemlesken. Ren`inin` kum tu`sinde boliui oni dushpaninan saklaydi. Kelte kulakli domalak kesirtkeler, kum kesirtkesi, Orta Aziya agamasi, kurak barmakli gepkon shalkir kesirtkeler sholde ken` tarkalgan. Kesirtkelerdin` en` u`lkeni boz echklemer-varak, onin` uzinligi a`,o` metrge shekem baradi. Ol tek xaua issi uaktinda ju`redi, +a`o`° da denesi uyisadi, +a`0° da ton`ip kaladi. Kum sholindegi g`g` tu`r kesirtkenin` a`q tu`ri endemik. Jilanlar kumda jasaushi tipik xayuanlar. Olar kumga birden kirip kete aladi xAm kumda tez ju`redi. Kumli sholde buuma jilan kop, ol endemik, zAxArsiz. Uzinligi a` metr, sargish xAm jin`ishke bAlentlikke sekiretugin ok jilan, zAxArlilerden kum charx (efa) jilani, kobra yaki koz aynekli jilan, gurza yaki kok jilan da jasaydi. Kobra, gurza shaksa adam oliui mu`mkin. Kumli shollerde orkemnilerden karakurt, falanga chayak siyakli shibinlar kop. Orta Aziya togaylarinda xAr kiyli xayuanlar jasaydi, lekin tipigi don`iz, buga, togay pishigi, kubla togaylarda xangul. Togaylarda koyan, suu tishkani, tishkan, kaskir, kirgauil, shimshik da kop. Suuli jerlerde u`yrek, gaz, balikshi, baplan, sanokus, flamingo ju`dA kop ushiraydi. Togaydin` tipik xayuani jolbaris jok bolip ketti. Aushilar oni a`9n`h j. korgen. Tauli u`lkelerdin` xayuanlari. Adir xayuanlari shol xayuanlarinan park kiladi. Kosayak, yumron-kaziklar, sugur, dala tishkani, tu`lki, kaskir, porsik kop ushiraydi, arxar xAm jayran da bar. Kesirtkelerden xAr kiylisi jasaydi. Kuslardan suupitorgay, buzdan, kok garga, keklik ju`dA kop. Tau kurgak dalalarinda xAm shollerinde tu`lki, kaskir, sirtlak ushraydi. Japirakli togay regioninda jayra, ayiu, don`iz, Tyanshan porsigi ushiraydi. Don`iz qq00 metrge shekem shigip baradi. Tau togaylari kuslarga bay. Jungariya Alatauindagi el`-pixta togayzarlarinda elik, moral-buga, silavsin, aktishkan, Orta Aziya jirtkishi laychasi, ayiu jasaydi. Subal`p xAm al`p regioninda Oraylik Aziya tau tekesi xAm kiyigi, tau koylari - arxar xAm muflon, kar kaplani, ayiu jasaydi. Bul regionnin` tipik kemiriushisi kizil sugur. Olar g`000-n`o`00 m. bAlentlikte kolonna bolip jasaydi xAm oz omirinin` kop bolimin uykida otkizedi. Uliuma bul regionda xayuanlar kop emes. Klimati suuik Orta Aziya taularinda kuslardin` o`00 tu`ri, su`t emiziushilerdin` a`g`0 tu`ri bar. Orta Aziyada yarim shol xAm shollerdin` ozlestiriliui, tau xAm tau aldi regionlarinda tau-kan sanaatinin` rauajlaniui, bunin` akibetinde ekologik sharayattin` ozgeriui xAm de an`shilik xojaligi jumislarinda katan` tArtibtin` bolmaganligi nAtiyjesinde xayuanat Alemine ziyan jetti. Kop xayuanlar kemeyip ketti. Bul jagday tAbiyatti, xayuanat Alemin korgaudi talap etedi. Bul islerdin` Amelge asiriu ushin Orta Aziyada n`00 den artik korikxanalar kurilgan.
Download 458.77 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling