O`zbekstan Respublikasi Xaliq t a`lim wa`zirligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik

O`zbekstanda vokal atqariwshilig`i tariyxi. 

Xaliqtin` 

ko`p 

a`sirlik 

ruwhiy 

ma`deniyatinin` 

a`jayip 

bahali 

g`a`ziynelerinin` biri-bul qosiq aytiwshiliq o`neri bolip tabiladi.  

Ha`mme waqit o`zbek xalqi, muzika vokal tariyxi rawajlaniwda qirg`iz xalqi 

siyaqli muzikag`a ha`m a`debiyatqa qizig`iwshilig`i menen birge saz a`spablarinan 

duwtar, qobizdi ha`r bir u`yde ushiratiwg`a boladi- dep jazadi Tu`rkstan u`lkesinin` 

izertlewshisi  V.Massal`skiy,  oris  sayaxatshisi  N.Murav`ev  1819-1820-jillarda 

Xiywada bolg`anda G`Xiywashilar muzikani jan-ta`ni menen jaqsi ko`redi ekenG`, 

olar hesh waqitta qosiqti eki dawista aytpaydi eken, qosiqshinin` so`zine ayriqsha 

itibar  bergenin  esittim-dep  bildiredi.  Atqariwshilar  o`zbek  xalqinin`  en`  su`yikli 

o`nerpazlari bolip esaplanadi. 

O`zbek  xaliq  qosiqlarin  janrliq  jaqtan  u`lken  eki  bo`limge  bo`liwge  boladi. 

Birinshi  xaliq  qosig`i  ha`m  saz  a`spabliq  muzikalar,  ekinshi  jeke  awizeki 

professional  da`stu`r  qosiqlar  ha`m  muzikalar.  Xaliq  qosiqlari:  miynet,  tariyxiy, 

watan  ha`m  Watandi  su`yiw,  da`stu`r  salt  (besik  jiri,  ha`wjar,  joqlaw,  sin`siw, 

muhabbat qosiqlari, qizlar qosiqlari, dinge baylanisli) qosiqlar. 

O`zbek  xaliq  qosiqlari  Orta  Aziyanin`  basqa  xaliqlarinday-aq  nota  jaziwi 

bolmag`andiqtan  a`wladtan-a`wladqa  sha`kirtler  ustaz  quwip,  sha`kirtten  usiazg`a 

o`tiw  joli  menen  bizin`  zamanimizg`a  jetip  keldi.  Olardi  a`sirler  boyi  xaliqtin` 

esinde  saqlap  kiyatirg`an  muzika  baylig`inin`  do`retiwshileri,  saqlawshilari, 

qosiqshilar ha`m basqa da xaliq do`retiwshiliginin`  wakilleri boldi.  

Awizeki  professional  da`stu`r  muzikasinda  tiykarg`i  orinda  ko`p  bo`limli 

vokal  instrumental  tsikldag`i  janrlardin`  biri  maqom  bolip  esaplanadi. 

O`zbekstanda  Buxara  ha`m  Xorezm  maqomi  dep  bo`linedi.  XVIII-a`sirde 

Shashmaqom  buxarada payda bolg`an,  sonin` ushin da  Buxara  Shashmaqomi  deb 

atalap  kelgen.  tek  Xorezmde  Shashmaqomnin`  jetinshi  Pandjigoh  degen  bo`limi 

qosilg`an.  

Ha`r  bir  maqom  eki  bo`limnen  turadi.  Instrumentalliq  ha`m  vokal 

instrumental.  Onin`  oyinshilar  bo`limine  (ufar),  al  vokal  instrumental  bo`limine 

(nasr) dep atalg`an. Baslawinda (sarahbor), keyin jeke atqariwina (talqin) ha`m xor 

bolip  aytiwina  (tarona)  bunda  maqomnin`  ha`mme  qatnasiwshilari  unison  (bir 

 

11 

dawisli) sazendeler duwtar, doira, gijjak ha`m tag`i basaq a`spablarda. Maqomnin` 

so`zleri  X-XIX-a`sirdegi  klassik  shayirlari  Rudakiy,  Ibn  Sino,  Umar  Hayyam, 

Navoiy  ha`m  de  xaliq  so`zleri.  Vokal  instrumental  bo`limi  qosiqshilar  gezeklesip 

aytatug`in bolg`an, sebebi vokal nomerleri alti-on minutqa sozilg`anliqtan.    

Erte da`wirdegi o`zbek vokal ma`deniyati.  

Erte da`wirde o`zbek vokal atqiriwshiliq ma`deniyati u`sh bag`dar boyinsha 

rawajlana baslag`an.  

Birinshi  bag`dari,  professional  qosiqshilar  Buxara  ha`m  Xorez  maqom 

tsiklin  atqiriwshilar, olardin`  ishinde belgilileri  xan  sarayinda xizmet  islep  kelgen 

atqiriwshilar bolg`an. 

Buxaranin`  en`  son`g`i  xani  Sayd  A`limxannin`  wag`inda  ataqli 

Shashmaqomdi atqarg`an  Ota Jalol Nosirov sazende Ota G`ies Abdug`aniylardin` 

ko`n  keshiriwi  qiyin  bolip,  baylarg`a  jalinishli  bolip,  ga`  jumis  islep,  ga`  maqom 

atqarip ju`rgen.  

 Ekinshi  bag`dari,  ayrim  professional  qosiqshilar,  oyinshilar,  sazendeler, 

qiziqshilar,  quwirshaq  teatr  ko`rinisin  ko`rsetiwshiler  qala  ha`m  awillarda 

ma`deniy xizmetler ko`rsetken. O`zbek xaliq teatrlari iri qalalarda ha`m rayonlarda 

korparatsiya  ustavin  du`zip,  ku`n  ko`riw  maqsetinde  olardin`  jumislari 

ma`wsimlerge  baylanisli  seyilleri,  xaliq  bayramlarinda  atiz  o`nimlerin  jiynap 

aliwda  qisqi  bayramlarda  sonday-aq,  artistler  bos  waqitlarinda  o`ndirislerde, 

fabrikada, gochar jumislarinda ba`nt bolg`an. 

Qosiqshilardin`  repertuari  ha`r  qiyli  xarakterdegi  janr  boyinsha  iri 

formadag`i maqom o`nerin jetik biletug`in Xoji Abdulaziz Rasulov, Domla xalim 

Ibadov,  Lebi  Babaxonov,  Twychi  Toshmuxammedov  sheber  atqiriwshi  bolg`an. 

Olar  xaliqti  ken`  diapozonli  jag`imli  hawazi,  vokal  atqiriw  texnikasi  arqali 

tin`lawshilardin`  diqqatin  o`zine  awdarip  kelgen.  Xaliq  qosiq  do`retpesin  saqlap 

kelgen  qiziqshi,  ku`ldiriwshi,  quwirshaqbazi,  laparshi,  baqsi  ha`s  masqarapazlar 

xaliq ta`repinen ju`da` jaqsi qabillanatug`in bolg`an.  

Xaliq  talantlilari  eki  saz  a`spabinin`  ja`rdeminde  oyinlar  oynap,  da`stu`rge 

aynalg`an  fontamimo  saxnaliq  ko`rinisler  ko`rsetken.  A`sirese  Yusuf  shakirjanov 

degen  qiziqshi  saxnada  quslardin`  dawisin,  ha`r  qiyli  xarakterdegi  adamlardi 

ermeklep xaliqti ku`ldirip ju`rgen.  

Buxarali  sazendelerden  Mavrigi  degen  qosiq  ha`m  oyin  atqarg`an,  al 

Xorezmshi  xalfalar  terme,  lapar,  duwtar,  doyra  ha`m  garmon  saz  a`spablarinin` 

ja`rdesinde  qosiqlar  aytqan.  Sol  da`wirde  Tu`rkstan  elatinin`  awilliq  jerlerinde 

xaliq  o`nerinin`  tu`rinen  da`stan  ha`m  epikaliq  poemalar  ko`rnekli  baqsilardan 

Islam  shayir,  Pazil  Yuldash,  Xorezm  jirshisi  Qurban  Ismaylov,  Matyakub 

Bozachilardin` 

repertuarinda 

G`AlpamisG`, 

G`Go`rug`liG`, 

G`RustemG`, 

G`ShiyrinG` ha`m G`ShaxorG` h.t.b da`stanlari ken` oring`a iye bolg`an.  

Qosiq aytiwdin` da`stu`rge aynalg`an tu`rleri.  

Ko`p  a`sirler  dawaminda  qosiq  aytiwdin`  ma`deniyati,  onin`  rawajlaniw 

milliyligi boyinsha u`sh tu`rli da`sturde bolg`an.  

Qosiq aytiwdin` usili Binnigi-bul murinnan aytiw. Gulligi –tamaqti qirilditip 

ha`m dirildetip aytiw. Ishqami-qarinnan joqari qatay demdi ishke tartip, teren` dem 

alip aytiw. 

 

12 

Binnigi-  usilina  kelsek  dawis  tembri  murinnan  aytqanliqtan  so`zleri  aniq 

emes,  so`zleri  man`qalap  aytqanday  bolip  esitiledi.  Joqari  registrde  qosiqshi 

binnigi  joli  menen  aytqanda  dawistin`  joqarisi  jaqsi  esitilse  al,  to`mengi  sesti 

ortang`ig`a qarag`anda onsha jaqsi esitilmeydi ha`m shirayli shiqpaydi. Solay bolsa 

da binnigi dawisi menen aytqanda da tin`lawshilar jaqsi ko`redi. Ko`binese bunday 

Xorezm  qosiqshilari  Matyusuf  Qaratov  ha`m  Madrahim  Yakubov,  Sheaziyler 

aytqan.  

Gulligi-  usilinda  tamaqqa  salip  qosiq  aytiwda  dawistin`  tembri  o`zgerip 

qurg`aq  qishqirip  jag`imsiz  esitiledi.  Dawisti  gu`n`rentip  lapizli  etip  aytiw  ushin 

podnos bu`ben ta`relkeni awzina taqap tolqin ta`rizli  ritm berip aytadi. 

Uliwma  xaliq  u`rdiske  aylanip  ketken  aytiwdi  tag`i  bir  tu`ri  Ishkami 

qarinnan dem alip to`mennen joqari qaray diwisti shirayli etip shig`ariw.  Bunday 

Manerada  ashiq  hawada  da,  jabiq  saxnada    so`zlerin  aniq  tu`sinikli  etip 

tamashago`ylerge  jetkizedi.  Da`stu`rge  aynalg`an  qosiq  aytiwdin`  binnigi,  gulligi, 

ishkami  qusag`an  tu`rleri  bir-birinen  pariqlanip,  qosiqshinin`  muzikaliq 

ma`deniyatinin` o`skenligin bildiredi.  

 

O`zbek muzika teatri. 

 

Jigirmalanshi  jillardan  baslap  oqiwshi  ha`m  jumisshi  jaslardan  quralg`an 

muzika ha`weskerler do`gereginin` ja`ma`a`tleri payda bola baslaydi.  

Muzika  do`geregin  talantli  muzikantlardan  V.Leysek,  A.Dorashev, 

A.Morozovlar basqarg`an. Usi do`gegekler qatarinda birinshi ma`rtebe hayal-qizlar 

internati  mektebinen  muzika  teatr  do`geregi  du`zilgen.    Bulardan  tisqari  su`wret 

saliw,  kiyim  tigiw  ha`m  xaliq  teatri  muzika  do`geregine  ataqli  qosiqshi  muzikant 

Shaumarov,  Vaxobovlar  qizlardi  qosiq  aytiwg`a,  saz  a`spablarda  shertiwge 

u`yretedi.  1924-jili  sazlar  teatri  do`gereginde  san`atshi  qizlar  ansambli  du`ziledi, 

onin`  repertuarinda  xaliq  qosiqshilari,  oyinshilar,  laparshilar,  ha`zil-ku`lkili 

so`zlerden quralg`an kupletli qosiqlar, oyin ha`m saxnaliq ko`rinisler ko`rsetilgen.  

Narimanov  atindag`i  texnikumnan  1927-1928-jillari  G`Sinyaya  bluzaG` 

degen oyinshilar ansambli du`ziledi, onin` basshisi baletmeyster A.Ardabus boladi. 

Ansambldin` dan`qi pu`tkil  O`zbekstannin` qala ha`m  rayonlarina  jayila baslaydi. 

20-lanshi  jillarda  respublikanin`  Tashkent,  Ferg`ana,  Qoqand,  Andijan, 

Samarqand,  Buxara  qalalarinda  sazli  teatr  gruppalari  payda  bolip,  onin`  ku`shi 

menen  U.Gadjibekovtin`  G`Arshin  mal  alanG`,  G`Leyli  ha`m  Ma`jnu`nG`,  G`A`r 

ha`m XotinG` p`esalari qoyiladi. 

Sol  jillarda  muzikali  drama  G`XalimaG`  syujeti  o`zbek  qizinin`  awir 

qayg`isin,  ata-anasi  sawdager  Artiqbay  degen  g`arrig`a  beredi,  su`ygen  jigiti 

Nigmatqa qosila almay o`zin-o`zi o`ltirgeni tuwrali so`z etiledi. 

P`esada  o`zbek  milliy  xaliq  qosiqlari  awizeki  professional  namalar  jan`lap 

esitiledi.  Bundag`i  bas  rol`di  atqarg`an  Doriya  Xanum  atqarg`an  bolsa,  keyin  ala 

Salamat Najimitdinova, Nigmat rolin Abror Hidoyatovlar oynag`an.  

Aradan bir qansha waqitlar o`tkennen keyin talantli o`zbek aktrisasi tursinay 

Saydazimova jag`imli dawisi arqali G`XalimaG`nin` ishki sezim du`n`yasin aship 

Bergen.  

 

13 

Tursinaydin`  awir  qayg`ili  o`liminen  keyin  G`XalimaG`  rolin  taniqli 

O`zbekstan xaliq artistkasi Xalima Nasirova oynag`an. 

Onin`  su`ykimli,  jag`imli  dawisin  obrazdi  su`wretlep  berip  sheber 

atqarg`anin  ko`rgen  tamashago`yler  ju`da`  unatqanliqtan  ja`ne  bir  ko`rsek  eken-

dep tan` qaliwlar payda bolg`an.  

1929-jili  birinshi  ret  O`zbek  ma`mleketlik  muzikali  teatr  du`ziledi.  Onin` 

akterlar 

toparinda 

talantli 

atqariwshilardan 

X.Raximova, 

R.Karimova, 

X.Nasirovalar  xizmet  ko`rsetip  teatrdin`  dan`qin  xaliqqa  jetkergen.  1930-jili 

teatrdin`  do`retiwshilik  ja`ma`a`ti  Kari  Yakubov  basshilig`inda  buring`i  pu`tkil 

soyuzliq xaliqlarinin` olimpiadasina qatnasadi.  

Moskvada  G`XalimaG`  spektakli  ha`m  kontsert  bag`darlamasin  ko`rsetedi. 

Onda  o`zbek  ko`rkem-o`nerinin`  wa`kilerinnen  M.Kari  Yakubov,  X.Nasirova, 

Tamaraxanimlar joqari tabislarg`a erisedi.  

O`zbek opera teatri. 

Birinshi  opera  spektakli  o`zbek  muzika  teatr  saxnasinda  qazaq  turmisinan 

alip epikaliq syujetke tiykarlang`an G`Er Targ`inG` operasi boldi.  

Operanin`  avtori  qazaq  kompozitori  E.Brussilovskiy  edi.  Bul  opera  o`zbek 

muzika teatri do`retiwshilik ja`ma`a`tinin` en` da`slepki jillardag`i tabislardin` biri 

boldi.  Operanin`  o`zbek  saxnasinda  qoyiliwi  tasttan  bolg`an  waqiya  emes,  sebebi 

sol  da`wirdegi  ko`rkem-o`ner  qa`nigelerinin`  oyina  tuwri  keliwi,  qala  berse 

operanin` ishindegi melodiya qazaq ha`m qalmaq xalqinin` milliy qulaqqa jag`imi 

koloritke 

bay 

xaliq 

qosiqlarin 

ha`m 

muzikalarin 

kompozitor 

unamli 

paydalang`anliqtan  o`zbek  tamashago`ylerine  ju`da`  tanis  bolg`anliqtan  qiziqsinip 

tin`lag`an.  Operadag`i  Targ`in  obrazin  Kari  Yakubov,  K.Zakirov  jen`iltek 

minezdegi  xan  qizi  Aqjunis  obrazin  X.Nasirova,  N.Inagamova  ha`m 

F.Baruxovalardin`  sheberlik  penen  atqiriwlari  operanin`  dan`qin  joqari  da`rejege 

ko`terdi.  

Teatr  1938-jili  Sankt-Peterburg  qalasinda  gastrolda  bolg`anda  G`Farhad 

ha`m  ShiyrinG`,  G`Gu`lsaraG`,  G`Arshin  mal  alanG`,  G`Er  Targ`inG`  operalarin 

xaliq  jilli  ju`z benen ku`rip  aladi.  A`sirese  solistlerden  X.Nasirova,  N.Ahmedova, 

M.  Kari-Yakubov,  K.Zakirovlar  kewildegidey  atqarsada  vokal  texnikasi  ha`m 

vokal  ma`deniyati  jeterli  da`rejede  emes  ekenligi  seziler  edi.  Oni  qosiqshilardin` 

o`zi  jaqsi  tu`sindi.  O`zlerinin`  dawisin  professional  da`rejege  ko`teriw,  o`zbek 

manerasin saqlap Evropa usilinda aytiwg`a ha`reketlendi.  

Teatr ja`ma`a`tinin` keleshekte o`zbek milliy opera pastanovkasin qoyiwg`a 

A`zerbayjan ha`m qazaq ko`rkem-o`neri, muzikali dramalari tiykarg`i stimul boldi. 

Birinshi  o`zbek  operasi  G`BwranG`  1916-jildag`i  Tu`rkstandag`i  tariyxiy  waqiya 

temasinda  jazilg`an  kompozitorlari  M.Ashrafiy  ha`m  S.Vasilen`ko,  pastanovka 

rejesseri E. Yungval`d- Xil`kevich, xudojnik Gvozdikov ha`m M.Musaev 1939-jili 

birinshi ma`rtebe saxnag`a qoyiladi.  

Xaliq ko`terilisinin` basshisi Buran partiyasin (obrazin) K.Zakirov, Narigu`l 

obrazin  X.Nasirova,  Burannin`  hayali  Zebiniso  obrazin  F.Baruxovalar  sheber 

atqarg`an. 

Birinshi  o`zbek  milliy  operasinin`  saxnada  qoyiliwina  baylanisli  G`O`zbek 

ma`mleketlik miynette qizil bayraq ordenli opera ha`m balet teatriG` dep atalg`an. 

 

14 

Respublikanin`  muzika  turmisinda  iri  waqiyalardin`  biri  kompozitorlar  R.Gliyer 

ha`m T.Sadikovlar do`retken. G`Leyli ha`m Ma`jnu`nG` operasi boldi.  

Son`in  ala  du`n`ya  ju`zi  klassiklerinin`  operalari  ha`m  baleti  izli-izinen 

qoyila basladi. 

Vokal biliminin` rawajlaniwi. 

(1918-1945). 

Miynetkesh  xaliqtin`  ma`deniyatin  uliwma  bilim  da`rejesin  joqari  ko`teriw 

na`zerde  tutilip  Likbez  mektepler  ha`m  basqa  da  oqiw  orinlari  qatarinda 

Tashkentte  1918-jili  Tu`rkstan  xaliq  universiteti  ashiladi.  Sonin`  qatarinda 

Tu`rkstan 

xaliq 

konservatoriyasi 

ashiladi. 

Konservatoriyanin` 

da`srepki 

baslawshilari  V.Karelin  (direktor),  E.Cherniyavskiy,  V.Sakovich,  V.Kox, 

N.Miranov,  keyin  ala  G.Arskiy,  V.uspenskiylardin`  ja`rdemi  menen  fortipiano, 

skripka, violonchel`, qosiq fisgormoniya, duxovoy, xaliq saz a`spabalari jeke qosiq 

atqariw 

klassi 

A.Volkov, 

V.Karelin, 

A.Voyn, 

D.Korsevin, 

M.Korvin-

Kasakovskaya h.t.b islegen. 

Tashkent,Tu`rkstan  xaliq  konservatoriyasinin`  ashiliwi  muzika  turmisinin` 

orayi  boldi,  qosiq  mug`allimlerin  tayarlaytug`in  kurs,  rus  ha`m  batis  Evropa 

kompozitorlarinin`  xor  ha`m  qosiq  shig`armalarinin`  maydanshalarda  kontsertler 

beriwi  menen  birge  Dorgomijeskiydin`  G`Rusal`kaG`,  Chaykovskiydin` 

G`Evgeniy  OneginG`  operalarin  konservatoriyada  qoyadi.  Aradan  alti  jil  o`tiwi 

menen keleshekte professional muzika oqiw ornin payda etiw joqari mamanliqtag`i 

muzika  qa`nigelerin  tayarlaw  dolzarb  ma`sele  boladi.  Usilarg`a  baylanisli  muzika 

texnikumi, muzika bilim jurtlari ashila baslaydi. 1934-jili Tashkentte joqari muzika 

mektebi  ashiladi.  Vokal  bilimin  jetildiriw  maqsetinde  M.Kari-Yakubovg`a 

tapsirma  berip  Moskva  konservatoriyasinan  o`zbek  opera  sturiyasi  ashiladi.  Onda 

X.Nasirova,  K.  Zakirov,  M.  Davidov,  N.  Xashimov,  N.  Xashimova,  S. 

Samandarov. 

1936-jili  joqari  muzika  mektebi  bazasinda  Tashkent  ma`mleketlik 

konservatoriya ashiladi. 

 

O`zbekstanda xor ma`deniyatinin` payda boliw derekleri. 

Muzika  ko`rkem  o`nerinin`  o`zine  ta`n  teren`  o`zgesheeliklerinde  xaliqtin` 

ruwhiy  suliwlig`i  ha`m  do`retiwshilik  quwati  bayan  etilgen.  Xaliq  uzaq  jillar 

dawaminda  a`jayip  amalardi  yadinda  saqlap,  atadan-balag`a  miyras  etip,  bizin` 

da`wirimizge jetkerdi. Orta Aziya xaliqlari arasinda o`zbek, ta`jik,tu`rkmen, qazaq, 

qirg`iz  tu`rkiy  tilles  bolip  ma`deniyati  uliwma  bir  bag`darda  rawajlang`anlig`i 

tariyxiy  dereklerden  ayqin  ko`rinedi.  Etnografiyaliq  izertlewlerge  qarag`anda 

bizin`  eramizdin`  I-a`sirine  ta`n  bolg`an  a`jayip  tariyxiy  eskertkishlerden 

arxeologiyaliq  ashiliwlardan  tabilg`an  Arfa  shertip  turg`an  qizdin`  tasqa  oyilg`an 

su`wreti,  u`y  a`spabi  tag`i  da  jivopislik  eliklew  bulardin`  barlig`i  tariyxiy 

dereklerden  bolip  tabiladi.  Shig`is  xalqinin`  izertlewshisi  N.Likoshinanin`  bergen 

mag`liwmatina qarag`anda G`1902-jili qiz uzatiw paytinda hayal-qizlardin` saprino 

dawisi  menen  qosilip,  baqirip  xor  bolip  aytiliwlari,  tu`nde  qolina  fonar  alip 

arbanin` keyinine erip xor aytiwlari menen tan` qaldirdi G`,-deydi. 

 

15 

X-XVIII-a`sirlerde  Orta  Aziya  xaliqlarinin`  ma`deniyati  tariyxinda  bir 

qansha janlaniwlar payda bola basladi. 

Bul  da`wirde  Al`  Farabiy,  Abu  Ali  Ibn  Sina,  Al`  Xorazmiy,  Abdiraxman 

Jamiy  siyaqli  u`lken  ilimpazlar  muzikanin`  teoriyasina  baylanisli  bir  qansha 

miynetler do`retti.  Olar  dawistin`  akustikaliq qa`siyetlerin  arnawli tu`rde  u`yrenip 

intervallardin` o`z ara baylanisin ha`m ritmlerdin` quramali sistemalarin qayta islep 

shig`adi.  Muzikaliq  teoriyag`a  ilim  sipatinda  ko`z-qarasi  basqa  ilimler  menen 

a`sirese  matematika  ha`m  astronomiya  menen  tig`iz  baylanista  ekenligi  olardin` 

muzikaliq  teoriyaliq  ma`seleler  negizinen  ken`  orin  iylegen  traktatlarinin` 

mazmunin quraydi dep duris ko`rsetedi.  

O`zbek xalqinin` ma`deniyatinin` rawajlaniwinda janrliq o`zgeshelikler ha`r 

qiyli  ja`ma`a`t  bolip  ba`ha`r  bayraminda  G`Tyul`pan  LalaG`gu`l  tuwrali,  sonday-

aq  paxta  terim,  salma  tazalaw  miynet  haqqinda  qosiqlardi  xor  bolip,  og`an 

oyinshilar  qosilip  400-500  dey  adamlar  birigip  chayxanada  otirg`anlarda  qosiqlar 

aytqan.  Kelinshekti  u`yge  kirgizer  waqtinda  G`Yor-§rG`  qosig`in  iqlaslanip 

aytqan.  Qosiq  aytqanda  oyinshilar  da    qosilip  xor  elementin  payda  etken.  Orta 

Aziyanin`  XIX-a`sirdin`  60-70-jillarinda  Rossiyag`a  qosiliw,  rus  ma`deniyatinin`, 

ta`siri  arqasinda  ha`weskerlerdin`  muzika  ja`ma`a`ti  du`zildi.  Sonin`  ishinde 

G`LiraG` degen atama xor ja`miyeti du`ziledi. Bunin` sho`lkemlestiriwshisi 1898-

jili  a`skeriy  kapel`meytr  V.  Leyskon  boladi.  Bul  ja`miyette  kishi  simfoniyaliq 

orkestr,  qosiq  ha`m  pianistler  qatnasadi.  Og`an  qatnasiwshilardin`  sani  40-tan  60 

qa  shekem  boladi.  Onin`  kontsert  programmasinda  Glinka,  Dorgomijeskiy, 

Miterber, Verdidin` shig`armalari boladi.  

Ha`weserler  xori  Tu`rkistan  u`lkesinin`  ayrim  qalalarinda,  sonday-aq 

Marg`ilan,  Andijan,  Fergana  qalalarinda  150  adam  quraminda  du`ziledi.  1894-jili 

Tashkentte  oqiw  orinlarinan  175-adamnan  ibarat  birlesken  xor,  onin`  basshisi 

dirijer,  V.  Leysek  al,  1904-jili  200  adam  quraminda  dirijer  V.  Sakovichtin` 

basshilig`inda du`ziledi.  

1939-jili Moskvada awil-xojaliq ko`rgizbesinde o`zbek xaliq sazlar ansambli 

menen  kolxoz  xor  kontsert  beredi.  Bul  xorlardin`  qatarinda  1934-jili  ayriqsha 

ko`rsetken,  ilimpazlar  u`yi  janinan  sho`lkemlestirilgen  xor  bolip,  onin`  basshisi 

Moskva kontservatoriyasinin` pitkeriwshisi E. Zverova boldi.  

Balalar  xa`weskerler  xori  keleshekte  professional  xordin`  payda  boliwinda 

u`lken  roli  oynadi.  1918-jili  Tashkent  balalar  maydanshasinda  xor  zanyatiyasi 

bolip  og`an  aatqli  muzikantlardan  N.  Mironov,  A.  Derfel`den,  S.  Kuzmenkolar 

basshiliq  etti.  Joqari  mamanliqtag`i  xor  basshilarinan    V.  Sakovich  ha`m  S. 

Vasil`evlar ja`rdem beredi.  

1919-jili  birishi  ma`rte  mekteplerden  60  tan  aslam  o`zbek  balalarinan  xor 

ja`ma`a`tin du`zedi. Bunda u`sh sektsiya a`debiy so`z, xor ha`m oyin tu`rleri og`an 

jan-ta`ni menen isleytug`in intuziast balalar estetikaliq ta`rbiyashisi Ali Ardobus, I. 

Ibragimov.  Olar  12  aslam  usinday  xor  ja`ma`a`tlerin  du`zedi.  Xor 

atqariwshilig`inin`  propagandalawda  a`hmiyetli  baslamalardin`  biri  1918-jili 

Tu`rkistan  xaliq  kontservatoriyasinin`  ashiliwi.  Bunda  xor  ja`ma`a`ti  boladi, 

bug`an    V.  Sakovich  basshiliq  etedi.  Konservatoriya  lektsiya,  kontsert 

 

16 

uyimlastiradi. Konservatoriyanin` Tashkenttin` ayrim rayonlarinda filiallarinda xor 

sho`lkemlestiredi, bug`an S. Kuz`menko basshiliq etip kontsertler beredi. 

1922-jili  Tu`rkistan  xaliq  konservatoriya  muzika  texnikumina  aylanadi. 

Son`in  ala  Hamza  atindag`i  muzika  bilim  jurtina  o`tedi,  demek  bunday  ayriqsha 

itibarg`a  aliw  keleshekte  milliy  muzika  qa`niygelerin  tayarlawg`a  u`lken  ta`sir 

jasaydi. Solay etip 1930-jillari maman professional muzika qa`niygelerin tayarlaw 

kerek boladi.  

Na`tiyjede  1936-jili  Tashkent  ma`mleketlik  konservatoriya  ashiladi. 

Tiykarinan 

alg`anda 

kompazitorlar, 

qosiqshilar, 

simfoniya 

orkestrinin` 

dirijerlarinin`  payda  boliwina  Moskva,  Leningrad  konservatoriyasi  janinda 

ashilg`an studiyalarda oqip kelgen kdarlar menen toliqtira basladi.  

1936-jili O`zbekstanda ma`mleketlik filarmoniyasinan professional            a-

kapella  xor  ja`ma`a`ti  du`zildi.  Sol  da`wirde  M.  Lepexin,  M.  Burxanovlar 

xormeystrlik  waziypani  atqarip,  olar  o`zbek  xaliq  qosiqlarin  xor  ushin  N. 

Mironovlar  menen  birge  qayta  isledi.  Bul  xor  1937-jili  birinshi  ret  Moskvada 

O`zbekstan  ko`rkem-o`nerinin`  dekadasina  qatnasip,  G`Farxad  ha`m  ShiyrinG`, 

G`Gu`lsaraG` 

muzikali 

dramasindag`i 

xorlardi 

atqarip 

Moskvali 

tamashago`ylerdin` diqqatin o`zine awdardi.  

1929-jili Sverdlov atinldag`i ma`mleketlik opera balet teatr degen ataqqa iye 

boldi,  do`retiwshilik  quram  janlandiriw  maqsetinde  bas  xormeytr  lawazimina 

ta`jiriybeli qa`niyge muzikant, muzikanin` interpretari N. Priselkov shaqiriladi. Ol 

20  jili  dawaminda  xorda  professional  da`rejege  jetkeriw  ushin  muzikaliq  jaqtan 

sawatli jas qosiqshi qa`niygeler menen toliqtira baslaydi.  Joqari vokal texnikasina 

iye  boliwi  sebepli  G`KarlonG`,  G`Tsarskaya  nevestaG`,  G`MazepaG`,  G`Knyaz 

Igor`G` operalarindag`i xorlardi tabisli atqariw uqibina iye boladi.  

1936-jili  teatrdin`  qatnasiwinda  Moskvada  O`zbekstan  ko`rkem-o`ner  ha`m 

a`debiyatinin`  dekadasina  talantli  qosiqshilardi  tan`lap  aliw  ushin  konkurs 

baslanadi.  Og`an  qa`niygeli  xormeystr  D.  Shteynbergti  jumisqa  shaqiradi. 

Dekadada  (1937-jili)  muzikali  dramalardan  G`Farxad  ha`m  ShiyrinG`  (V. 

Uspenskiy), G`Gu`lsaraG` (R. Glier), bundag`i xorlar eki ha`m u`sh dawisli xorlar 

atqariladi. 1939-jili Muqimiy atindag`i muzikali drama ha`m komediya teatrinan F. 

Fayzi  ta`repinen  xor  ashiladi.  Biraq  xor  unison  boladi,  sonin`  ushin  da  onsha 

a`hmiyet berilmeydi.