O`zbekstan Respublikasi Xaliq t a`lim wa`zirligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik


Download 0.54 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/7
Sana03.08.2017
Hajmi0.54 Mb.
#12674
1   2   3   4   5   6   7

Baxtier Aliev. 

O`zbek bastakorlik san`atinin` talantli wa`killerinin` biri Baxtier Aliev 1938-

jili  Tashkentte  xizmetker  shan`arag`inda  tuwiladi.  Orta  mektepti  pitkergennen 

keyin  1957-jili  Tashkent  muzika  bilim  jurtina  oqiwg`a  kirib  oni  1960-jili 



 

47 


tamamlag`an.  B.  Aliev  1956-jildan  M.  Turg`anbaeva  atinadg`i  G`Ba`ha`rG` 

ma`mleketlik  ansamblde  muzika  basshisi  bolip  isley  baslag`an.  1968-jili  Abdulla 

Qodiriy  atindag`i  Tashkent  ma`mleketlik  ma`deniyat  institutina  oqiwg`a  kirip  oni 

1994-jili pitkeredi. 

Onin` 

bastakorlik 



isi 

1960-jildan 

baslang`an. 

G`NozaninG`, 

G`XaelimdasanG`,  G`Wzbekiton  qizlariG`,  G`Qiriq-qizG`,  G`DastagulG`, 

G`Baxtier eshlikG`, G`Navrwz aleriG`, G`SumalakG`, G`Mustaqil WzbekistonG`, 

G`Istiqlol  muborakG`,  G`Ona  zaminG`,  G`Raqs  kuylariG`,  G`Kwzlaringni 

yashirmaG`,  G`Kuyla  WzbekistonG`,  G`Twy  bu  kunG`,  G`Yurak  wynarG`, 

G`Bahor  wynasinG`  bul  qosiqlar  ha`m  oyinlar  tamashago`yler  ta`repinen  joqari 

bahalandi. 

B.  Alievtin`  tvorchestvasinda  muzika  janrlari  qatarinda  raqs  (oyin)  o`neri 

tiyanaqli orindi iyeleydi. G`BaxorG` ma`mleketlik ansambl`ge respublikada belgili 

sa`zende,  sheber  changshi  O`zbekstan  xaliq  artisti  B.  Alievtin`  muzika  basshisi 

bolip islewi, ansambl`din` ha`r ta`repleme rawajlaniwina sebepshi boladi.  

B.  Alievtin`  islesken  G`BaxorG`  ansambli  Liviya,  Sudan,  Jazoyr,  Misr, 

Marokash  siyaqli  ma`mleketlerdin`  ko`plegen  qalalarinda  kontsertler  bergen. 

G`BaxorG`  ansamblinde  xizmet  ko`rsetip kelgen  B.  Alievtin`  do`retiwshilik isleri 

joqari bahalanip O`zbekstan xaliq artisti degen hu`rmetli ataqqa miyasar bolg`an. 

  O`zbek xaliq saz a`sbaplari ha`m sazlari. 

O`zbek  muzika  ma`deniyati  erte  zamanlardan  baslap-aq  o`zinin`  ko`p 

tarawli bay  muzika ko`rkem-o`nerine  iye ekenligi ha`mmege  ma`lim.  Muzika saz 

a`sbaplari  muzika  ma`deniyatinin`  rawajlaniwinda  u`lken  a`hmiyetke  iye. 

Muzikaliq a`sbaplar tuwrali olardiq shig`ip keliwi, qurilisi, dawis tembri haqqinla 

ulli ilimpaz Abu Ali Ibn Sino G`Shipa kitabiG`, G`Bilim kitabiG`, G`Muzika ilimi 

haqqinla  risolaG`  h.t.b  kitaplarinda  ko`p  g`ana  bahali  ilimiy  pikirdi  aytadi.  Onin` 

aytiwi boyinsha: Tar qanshelli uzinn bolsa dawis sonshelli pa`s shig`adi, kerisinshe 

tar qanshelli kelte bolsa dawis sonshelli  ba`lent shig`adi. Sonday-aq dawislardin` 

pa`s yamasa ba`lent boliwi, u`plep shertiletug`in a`sbaplar kanalinin` diametrine de 

baylanisli boladi  dep  ko`rsetedi.  (Abu  Ali  Ibn  Sino  shig`armalar  toplami  IV-tom) 

Orta Aziya ha`m shig`is xaliqlari ilimpazlari da muzika haqqindag`i ilim, a`yyemgi 

zamanlardan  berli  qa`liplesip  kiyatir  dep  da`lilleydi.  Abu  Ali  Ibn  Sinodan  basqa 

muzika  saz  a`sbaplari  haqqinda  orta  a`sirde  jasag`an  ilimpazlardan  Abu  Nasr 

Farabiy  (X-a`sir),  Abu  Abdulla  Xorazmiy  (X-a`sir),  Axmadiy  (XIV-a`sir), 

Abduraxman  Jomiy  (XV-a`sir)  o`zlerinin`  pikirlerin  bildirse,  ataqli  o`zbek 

xalqinin` klassik shayiri Alisher Nawayi (1441-1501) shig`armalarinda ud, tanbur, 

chang,  rubab,  qobuz,  g`ijjak,  rud,  nay,  surnay,  karnay,  da`p  (doyra)  bul  a`sbaplar 

bizgeshe o`zgerissiz jetip kelgen deydi. 

Bul  saz  a`sbaplar  du`zilisi  ha`m  atqariw  usillarina  qarap  to`mendegishe 

toparlarg`a bo`linedi:  

1.  Qag`ip  shertiletug`in  muzika  a`sbaplari  (doyra,  nog`ora,  safayl,  qasiq) 

h.t.b; 

2.  U`plew  arqali  shertiletug`in  a`sbaplar  (nay,  sirnay,  balaman,  qoshnay, 



karnay); 

 

48 


3.  Tarli  ha`m  tartqishtin`  ja`rdemi  menen  shertiletug`in  a`sbaplar  (qobiz, 

g`ijjak, sato, tanbur, duwtar, dombira, avgan rubabi, qashqar rubabi, ud, chang). 

Bul  saz  a`sbaplar  jeke  yamasa  ansambl`ge  qosilip  shertiledi.  O`zbek  saz 

a`sbaplari arasinda ju`da` ko`rkem suliw dawisli duwtar bolip esaplanadi. 



Duwtar-eki  tarli  saz  a`spabi  bolip  tut,  erik  yamasa  g`oza  ag`ashlarinan 

tayarlanadi.  Onin`  kesesi  G`Qaburg`ashG`  bir-birine  jaqin  juqa  taxtaydan 

jelimlenip islenedi, ag`ashtan oyma etip te islenedi. Kesesi u`stine juqa taxtaydan 

islengen  qaqpag`i,  tiyegi  boladi.  Kesesinin`  u`stine  7,0-7,5  diametrge  shekem 

bolg`an  da`ste  bekitilip  13-14-perde  jipek  perdeler  baylanadi.  Ha`r  perdenin` 

aralarina  arnawli  su`yekten  islengen  qiyaqshalar  japistirip  qoyiladi.  Duwtardin` 

jipekten  tag`ilg`an  eki  tari  shertiletug`in  sazg`a,  muzikag`a  qaray  bas  perde 

(kvinta),  orta  perde  (kvartag`a),  qos  tari  (prima  yamasa  oktavag`a)  sazlaniwi 

mu`mkin.  Duwtar  xromatikaliq  qa`siyetke  iye  bolip  ,  ses  qatarlari  xaliq  namalari 

menen bir qatarda maqom, shashmaqom jollarina shertiw imkaniyatina iye. 



Dombira-duwtar  siyaqli  eki  tarli  saz  a`spabi  kvarta,  kvinta  yaki  oktavag`a 

sazlanadi.  Bunin`  da`stesi  eki  oktavag`a  ses  qatarinda  shertiw  mu`mkin.  Onin` 

kesesi erik, tut yamasa archa ag`ashlarinan oyip islenedi. Bul a`sbap Surxanda`r`ya 

ha`m Qashqada`r`ya wa`liyatalarinda ken` tarqalip baqsilardin` da`stan ha`m basqa 

da  qosiqlardi  atqariwda,  sonday-aq  shopanlardin`  da  su`yikli  a`spabi  bolg`an. 

Onin`  qurilisi  kesasi  almurtqa  uqsag`an  da`stesine  perde  baylanbag`an.  Onin`  ses 

qatari  eki  oktavadan  ziyat,  dawis  ko`lemi  ken`  bolg`anliqtan  atqriwshiliq 

imkaniyati  qolayli.  Sonliqtan  da  shig`is  xaliqlari  arasinda  salmaqli  oring`a  iye. 

Sonliqtan  da  o`tken  da`wirdegi  muzika  taniw  qa`niygeleri,  ilimpazlari  Darvish 

Alidin`  aytiwi  boyinsha  udti  G`barliq  saz  a`sbaplardin`  pa`tshasiG`  dep  baha 

beredi.  Jazba  mag`liwmatlardan  udtin`  tarlari  o`zgerip  turg`an.  Abu  Nasr  Farabiy 

og`an besinshi tardi qosqan. 

Zamanago`y  ud  sazinda  II-tar  bolip,  solardin`  besewinde  jup  tarday  bolip 

nama atqariladi. Tarlardin` birewi juwan sestin` waziypasin atqaradi. Bul a`sbapta 

xaliq  namalarin  jeke ha`m  ko`pshilik saz a`sbapliq ansambller menen de  atqariwi 

mu`mkin. 



Qashqar rubabi- mediyator menen shertiletug`in tarli saz a`sbaplardin` biri. 

Ol  tut  ag`ashtan  sog`ilip,  da`stesinin`  to`mengi  betine  sho`mishke  uqsas 

qoshqardin`  shaqinday  iyemek  ta`rizli  bolip  da`stesinin`  uzinlig`i  (80  sm)  den 

turadi. Onin` oyilg`an kesasina teri qaplanip 19-dan ziyatiraq perdelerden turadi. 

Qashqar  rubabinda  bes  tar  bolip  onin`  birinshi  ha`m  ekinshi  tarlari  birinshi 

oktavanin`  lya  sestine,  al  u`shinshi  ha`m  to`rtinshi  tarlari  birinshi  oktavanin`  mi 

sestine,  besinshi  tari  bolsakishi  oktavanin`  si  sesine  kvarta  intervalina  sazlanadi. 

Rubabtin` dawis ko`lemi u`lken oktavanin` si sesinen ha`m ekinshi oktavanin` si-

bemol` sesi aralig`inda bolip onin` notalari esitilgeninen bir oktava joqari jaziladi. 

Rubab o`zbek xaliq sazlari orkestrinde basqa saz a`sbaplari qatarinda basli ro`l`di 

atqaradi.  Bunnan  basqa  rubablar  shan`arag`ina  kiretug`in  rubab  prima  degen 

a`sbapta  bar.  Bul  rubabtin`  sazlaniwi  g`idjak  siyaqli  mi,  lya,  re,  sol`  seslerine 

sazlanadi. Onin` dawis diapazoni g`idjaktin` dawis diapazonina jaqin keledi. 

Sato-tartqish  penen  jertiletug`in  saz  a`sbaplari  arasinda  ko`lemi  bir  qansha 

u`lken  bolg`an  tu`ri  menen  ajiralip  turadi.  Da`stesi  uzin  eki  yarim  oktavag`a 



 

49 


shekem  bolip,  perdeleri  diatonikaliq  dawisqa  iye.  Sirtqi  ko`rinisi  boyinsha 

tanburg`a  usap  ketedi.  Bul  a`sbapti  ayrm  jag`daylarda  tanburdin`  ornina  tartqish 

penen  de  shertedi.  Satonin`  tiykarg`i  u`sh  to`rt  tari  tanburdag`iday  kvarta  ha`m 

kvintag`a sazlanadi. 

Da`stenin`  qulag`ina  baylang`an  tarlar  6-8-den  ibarat  bolip  olar  jag`imli 

seslerdi  payda  etedi.  Satoda  glissando,  forshlag,  mordent  ha`m  melizm  qusag`an 

muzikaliq bezewler ko`plep ushirasadi. 

Konun-saz  a`spabi  bir  qatar  shig`is  ma`mleketlerinde  ken`  tarqalg`an  tarli 

chang a`spabi uqsas bolip keledi. Ag`ashtan islengen qaqpag`inin` ayrim jerleri teri 

menen  qaplang`an  boladi.  Qaqapag`inin`  u`stine  tiyek  ornatiladi  ha`m  og`an 

u`shewden 24 ke shekem ishek tar baylanadi. 

Bul a`sbap u`sh oktavadan ziyat bolip tarlarin barmaqqa  kiyilgen oymaqqa 

usag`an (naxun) menen qag`ip shertiledi. A`sbaptin` tarlarin sazlaw ushin arnawli 

tu`rde instrument penen tawlap a`ste yarim ton, bir ton, bir yarim ton usili menen 

sazlaydi.  Uzinlig`i  800-900  mm,  eni  380-400  mm  bolg`an  bul  a`sbapti  sa`zende 

dizesinin` u`stine arnawli tuyaqqa qoyip shetiledi. Ha`zirgi da`wirde bul saz a`sbap 

xaliq qosiqlarin, namalarin ha`m de maqom shig`armalarin atqarip kelmekte. 



Duwtar-Orta  Aziya  xaliqlari  arasinda  sonin`  ishinde  O`zbek  xalqinda  ken` 

taralip,  massaliq  tu`s  alip  ketken,  ju`da`  suliw  dawisli,  sesti  gu`mbirlep 

shig`atug`in muzikaliq saz a`sbaplarinin` biri. Qobizdi tek g`ana jirawlar shertken 

bolsa,  duwtardi  ko`pshilik  baqsilar,  sa`zendeler  ha`m  muzikag`a  uqibi  bar 

adamlarda  shertken.  O`zbek  ha`m  Tu`rkmen  xaliq  muzikaisn  toplag`an  hm 

izzertlegen  fol`klorshi  V.  A.  Uspenskiy  ha`m  V.  M.  Belyaevlar  duwtardin`  kelip 

shig`iwi  haqqinda  ayrim  an`izlardi  keltiredi.  Olardin`  aytiwinsha,  bizin` 

da`wirimizden 

(eramizdan) 

burin 


V-VI-a`sirlerde 

jasag`an 

Muxammed 

payg`ambardin`  dosti  ha`zireti  A`liyler  zamaninan  bizge  kelip  jetken  dep 

da`lilleydi. 

Duwtar  so`zi  parsi  tilinen-duw-eki,  tar-sim  degen  ma`nini  bildiredi. 

O`zbekstanda  duwtardin`  eki  tu`ri  ushirasadi.  Birinshisi  qurama  duwtar,  ekinshisi 

qazba  duwtar.  Qazba  yamasa  oyma  duwtar  pu`tin  tut  ha`m  erik  ag`ashinan 

sog`iladi.  Qurama  duwtar  qawinnin`  tiligine  uqsas  tut  ag`ashlarin  jelim  menen 

kleylep biriktiriw arqali sog`iladi. 

Duwtardin`  pishimi  (formasi)  almurtqa  uqsas  bolip  keledi.  Duwtardin`  beti 

(dekasi) tut yamasa jiyde ag`ashinan islengen boladi. 

Betide  ses  shig`aratug`in  tesikler  boladi.  Da`ste  jelim  menen  gewdege 

bekitiledi.  Da`stede 14-15 perde  baylang`an  boladi.  Gewdenin` to`mengi  jag`inda 

tarlardi ildiretug`in ilmekler  arqali tarlar da`stenin`  basindag`i eki qulaqqa tartilip 

sazlanadi.  Qaqpaqtin`  u`stinde  tarlardi  tiyek  ko`terip  turadi.  Tarlar  sa`zendenin` 

on` qolinin`  da`sti  menen  terbeliske  keltirilip ses  beredi.  Tarlardin` terbelisi  tiyek 

arqali  qaqpaqqa  o`tedi.  Qaqpaqtin`  terbelisi  duwtardin`  quwislig`inda  gu`n`irenip 

ku`sheyedi. 

Duwtardin`  ses  ko`lemi  bir  yarim  oktavag`a  shamalas  boladi.  Qaraqalpaq 

milliy  duwtarinda  aydin  perde  ha`m  shirwan  perdeler  boladi.  Qaraqalpaq  milliy 

muzikasinin`  ladliq  qurilisina  baylanisli  duwtardi  shertiw  texnikasi  joqari  boladi, 



 

50 


onda  ko`plegen  melizmler.  Bezewler shep  qol  menen  alinatug`in  forshlaglar  ko`p 

qollaniladi. 

1955-jillardan baslap dkwtar qaytadan islendi. Sonin` na`tiyjesinde onin` ses 

ko`lemi  ken`eydi,  sesti  ku`sheydi  ha`m  onin`  atqariw  texnikasi  artti,  duwtar 

ansambli du`zildi, topari payda boldi. Ol xaliq sazlari orkestri quramina kirgizilip, 

nota menen qa`legen muzikani emin-erkin atqara alatug`in boldi. 



Duwtar bas-bul saz a`sbap o`zbek ha`m qaraqalpaq xaliq sazlari orkestrinde 

pa`ski notalarda jaxilg`an shig`armalardi shertiw ushin rekonstruktsiyalang`an saz 

a`sbaplari qatarina jatadi. 

Duwtar  bastin`  sazlaniwi:  bul  duwtar  bas  saz  a`spabi  ko`rinisi  boyinsha 

duwtarg`a  qarag`anda  u`lken  formada  bolip,  onin`  bes  basqish  aralig`inda 

sazlaniwshi to`rt tari bar. Dawis ko`lemi u`lken oktavanin` G`doG` sestinen baslap 

birinshi oktavanin` G`sol`G` sestine shekem mo`lsherlengen. 

Duwtar  kontrabas-bul  saz  a`spabi  o`zbek  ha`m  qaraqalpaq  xaliq  sazlari 

orkestrinde muzikaliq shig`armalardi atqariw ushin qpayta islenip, pa`ski notadag`i 

muzikalardi shertiwge qolaylastirilg`an. 

Duwtar  kontrabas  saz  a`spabi  duwtar  basqa  qarag`anda  bir  qansha  u`lekn 

boliwi menen birge to`rt tardan ibarat kvarta intervalina sazlanadi. Dawis ko`lemi 

kontr-oktavanin`  G`miG`  sesinen  baslap  birinshi  oktavanin`  G`lyaG`  sestine 

shekem  jaylasadi.  Bul  a`sbaptin`  notalari  esitiwi  boyinsha  bir  oktava  joqari 

jaziladi. 



Tanbur-o`zbek xaliq saz a`sbaplarinin` biri. Maqom jolina ha`m xaliq araliq 

qosiqlarin  atqariwshig`a  erip  shertip  ushin  akkopoement  waziypasin  atqariwda 

u`lken  a`hmiyetke  iye.  Tanburda  to`rt  tar  bolip,  birinshi-ekinshi  ha`m  to`rtinshi 

tarlaribir  dawisqa,  al  u`shinshi  tar  bolsa  bes  basqish  pa`stegi  dawisqa  sazlanadi. 

Diapazoni  u`lken  oktavanin`  G`doG`  sesinen  baslap  birinshi  oktavanin`  G`sol`G` 

sestin  o`z  ishine  aladi.  Tanburdin`  notalari  esitiliwi  boyinsha  bir  oktava  joqari 

jaziladi. 

Girjek-tarli  saz  a`sbaplari  qatarinan  a`hmiyetli  oring`a  iye  a`sbaplardin` 

biri.  Girjekler-o`zbek,  tu`rkmen,  ta`jik,  a`zerayjan,  armiyan  ha`m  tag`i  basqa 

xaliqlar  arasinda  ken`  tarqalg`an  tartqishli  muzikaliq  a`sbap.  Girjek  qaraqalpaqlar 

arasinda  tek  te  baqsilarg`a  qosilip  G`janapayshiG`  retinde  qollanilip  keldi. 

Qarqalpaq  girjeginde  basqa  xaliqlardin`  girjegi  siyaqli  u`sh  tar  tartiladi,  onin` 

u`stingi  eki  tari  bir  seske,  al  to`mengi  bir  tari  bolsa  o`z  aldina  ayriqsha  ro`l`di 

atqarip, namanin` barliq jo`nelisisonin` menen shertiledi. 

Qurilisi  boyinsha  girjek  negizinen  eki  bo`lekten  turadi.  Qabaqtan  yamasa 

ag`ashtan islengen gewdesi ha`m da`stesi. Girjektin` gewdesi domalaq bolip, kokos 

g`ozasinan, suw qabaqtan ha`m tut yamasa jiyde ag`ashinan islenedi. Qabaqtin` bir 

qaptali  ashiq  bolip,  onin`  beti  ilaqa  baliqtin`  terisi  yamasa  maldiq  ju`rek  perdesi 

menen  qaplanadi.  Girjektin`  da`stesindegi  u`sh  qulag`i  simlarda  turadi.  Tarlar 

tartqish  arqali  terbeliske  keltiriledi.  Girejektin`  tartqishi  da  qobizdin`  tartqishina 

uqsas boladi, biraq tartilg`an qil jin`ishkelew bolip keledi. Rijek qulaqlardi buraw 

arqali sazlanadi. Girjektin`n` tarlari duwtardin` tarlarina u`nles bolip sazlanadi. 

Girjektin`  biriinshi  tari  duwtardin`  birinshi  tarindag`i  besinshi  perdesine 

u`nles  boladi,  ekinshi  tari  duwtardin`  birinshi  tarina  u`nles  boladi,  u`shinshi  tari 


 

51 


duwtardin`  ekinshi  tarina  u`nles  sazlanadi.  Biraq  girjektin`  tarlari  duwtardin` 

tarlarina bir oktava joqari ses beredi. 

Bunday  etip  sazlaw  atqariwshig`a  girjekti  shertkende  duwtarg`a  qosip 

shertiwge  an`sat  boladi  ha`m  duwtar  menen  ansambl`  du`zilip,  nama  gu`n`irenip 

shig`adi.  Gijrektin`  ses  ko`lemi  eki  oktava  aralig`inda  boladi.  1955-jillari  girjek 

qaytadan  sog`ilip,  onin`  tari  to`rtew  boldi,  gewdesi  u`lkeyttirilip,  sesti  ku`sheydi, 

texnikaliq  mu`mkinshilikleri  artti  ha`m  girjektin`  topari  payda  boldi.  Soaly  etip, 

girjek janapayshi a`sbapta jeke atqariwshi a`sbaplar qatarinan orin aldi. 



Girjek  bas-qil  tartqishi  qobizdin`  tartqishina  qusas  bolip,  tarli  saz 

a`sbaplarinin`  qatarina  jatadi.  Girjek  bas,    girjek  al`tke  qarag`anda  bir  qansha 

u`lken  bolip,  onin`  tarlari  bes  basqish  aralig`inda  sazlanadi.  Dawis  diapazoni 

u`lken  oktavanin`  G`doG`  notasinan  baslap  biirnshi  oktavanin`  G`faG`  sesine 

shekem  jaylasadi.  Girjek  bas  a`spabi  o`zbek  ha`m  qaraqalpaq  xaliq  sazlari 

orkestrinde tarli saz a`sbaplari qatarina kirip, juwan pa`ski notalardi atqaradi. 



Girjek  kontrabas-bul  saz  a`spabi  da  qildan  islengen.  Girjek  bastin` 

tartqshinday, tartqish penen atqarilatug`in en` u`lken saz a`sbaplardin` biri, ol to`rt 

tardan ibarat bolip, to`rt basqish aralig`inda kvarta intervalina sazlanadi. 

Onin`  diapazoni  kontroktavanin`  G`miG`  notasinan  baslap  birinshi 

oktavanin`  G`sol`G`  notasin  o`z  ishine  alip,  notalari  estiliw  boyinsha  bir  oktava 

joqari  jaziladi.  Girjek  kontrabas  o`zbek  ha`m  qaraqalpaq  xaliq  sazlari  orkestrinde 

tarli sazlar toparina kirip, juwan pa`ski dawislardi shertiw uqibina iye. Ol orkestrde 

jeke  atariw  waziypasin  orinlaydi.  Bul  a`sbapti  shertiwshi  muzikant  tik  turip 

atqaradi. 

Chang-  Belorus  saz  a`spabi  tsimbolinag`a  uqsas  bolip,  bambuk  ag`ashtan 

islengen  tayaqsha  menen  tarlarg`a  urip  shertetug`in  o`zbek  saz  a`spabi  qatarina 

jatadi. Ol eki yarim oktava aralig`indag`i dawis (diapazonina) iye. O`zbek xaliq saz 

a`sbaplarin  rekonstruktsiyalawshi  eksperimental  laboratoriyada  changnin`  jan`a 

tu`ri  payda  bolip,  onin`  dawis  diapazoni  u`sh  yarim  oktavani  quraydi  ha`m  de 

barliq registrlerden birgelikli dawis shig`ariwg`a boladi. 

Chang  a`spabinda  muzikaliq  shig`armalardi  texnikaliq  jaqtan  shertiwge 

ju`da` qolayli. Onda qa`legen intervallardi (sektakkordlardi) ha`r tu`rli aylanistag`i 

u`sh  sesliklerdi,  sonday-aq  qos  notali  passajlardi,  jag`imli  etip  atqariw 

mu`mkinshiligine iye. 



Prima  rubabi-mediator  menen  atqarilatug`in  tarli  saz  a`sbaplari  qatarina 

jatadi.  Rubabta  bes  tar  bolip,  birinsh  ekinshi  tarlari  birinshi  oktavanin`  G`lyaG` 

sesine,  u`shinshi  to`rtinshi  tarlari  birinshi  oktavanin`  G`miG`  sesine,  besinshi  tari 

bolsa kishi oktavanin` G`siG` sesine kvarta intervalina sazlanadi. 

Rubabtin`  diapazoni  u`lken  oktavanin`  G`siG`  sesinen  baslap  ekinshi 

oktavanin` G`si-bemolinaG` shekem jaylasiw notalari esitiliw boyinsha bir oktava 

joqari  jaziladi.  Rubab  o`zbek  ha`m  qaraqalpaq  xaliq  sazlari  orkestrinde  tiykarg`i 

dawislardi  atqariwshilardin`  birinen  esaplanadi.  Rubab  saz  a`sbaplari  toparina 

qarasli rubab-prima  a`spabinin` sazlaniwi girjekke uqsas bolip G`miG`, G`lyaG`, 

G`reG`,  G`sol`G`  notalarg`a sazlanadi.  Onin` daws diapazoni  girjektin` diapazoni 

menen birdey. 


 

52 


Avgan  rubabi  -  Orta  Aziya  xaliqlari  arasinda  ken`  tarqalg`an  muzikaliq 

a`spablardin` birinen bolip sanaladi. Ol a`sirese ta`jik xalqinda ushirasadi. Ha`zirgi 

waqitta avgan rubabi qaytadan islenip, xaliq sazlari orkestirine kiritildi. Onin` sesti 

a`piwayi  ha`m  jumsaq  esitiledi.  Onda  atqarilatug`in  muzikalardi  tin`lag`animizda 

tawlardin`  u`stinde  jatqan  qarlar  elesleydi.  Avgan  saz  a`spabi  mediator  menen 

shertiledi. Onin` bes tari boladi- ekwi jup, birewi taq tar boladi.  

 Shinqobiz  -  ilimiy  ati  G`VorganG`.  Bul  a`spab  ko`binese  hayal-qizlardin` 

og`ada su`yikli saz a`spabi bolip oni toy-mereke ha`m ko`pshilik jiyilg`an jerlerde 

shertetug`in bolg`an. Olar shinqobizdi shertip, o`z-ara jarislarg`a qatnasqan. Qizlar 

shinqobizdin`  na`zik  tarlarin  ju`rketi  terbetetug`in  nag`isli  namalarin  o`zlerinin` 

repertuarina aylandirg`an. 

Shinqobiz  ku`ta`  kishkene,  iqsham  miniatyurali  saz  a`sbabi  bolip,  temirden 

islenedi,  onin`  formasi  iskusstvonin`  emblemaliq  belgisi  bolg`an-  lirag`a  uqsas 

bolip  keledi.  Lirag`a  uqsap  iymeyip  kelgen  qoshqar  mu`yiezli  temirdin`  orayina 

juqa  qayisqaq  polat  til  ornatiladi.  Shinqobizdi  eki  jaq  tistin`  arasina  qisip  til 

ha`reketinin`  ja`rdemi  menen  ha`m  de  baldag`in  shep  qoli  menen  shinqobizdin` 

tilin qag`ip turip, u`plew arqali shertiledi. Onin` dawisi ku`ta` jag`imli bolip, o`zine 

ta`n ayriqsha tembrge iye.  

Shinqobizdin`  o`z  aldina  shertiletug`in  namalari  boladi.  Olar  turmista 

ushirasatug`in  ayirim  ko`rinislerdi  obrazli  tu`rde  su`wretlewden  ibarat.  Olardan 

G`Qara jorg`aG`, G`Ala jorg`aG`, G`Eskek esiwG`, G`Sin`siwG`, G`Qiz uzatiwG`, 

G`Jetim  qizG`,  G`G`az  g`an`qildisiG`,  G`A`tsho`kG`  ha`m  tag`i  basqa  namalar 

qizig`iwshiliq  penen  shertilip  kelingen.  Sonin`  menen  qatar  shinqobiz  a`sbabi 

Shig`is  xaliqlarinin`  ko`pshiliginde,  qalmaq  ha`m  bolgar,  tu`rkmen  ha`m  tag`i 

basqa  xaliqlarda  da  ushirasadi.  Shinqobizdi  tekstsiz,  tek  g`ana  namani  shertip 

kelgen.  



U`shpelek  -  qarqalpaq  xalqinin`  u`plep  shertetug`in  muzikaliq  a`spablar 

qatarina kiredi. U`shpelek saz ilaydan sog`iladi. Onin` pishimi (formasi) domalaq 

topqa usag`an bolip, seslerdi o`zgertiwshi eki tesigi boladi. U`shpelekti shopanlar 

ha`m  padashilar  qoy  yamasa  mal  bag`ip  ju`rgende  shertetug`in  bolg`an. 

U`shpelekke aranalg`an bir-eki namalar bar.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


 

53 


Paydalanilg`an a`debiyatlar. 

1.

 



 I.  N.  Karaleva  «Voprosi  muzikal`noy  kul`turi  Uzbekistana»  izd  G`afur 

G`ulам Tashkent 1969-jili. 

2.

 

K.  Olimboeva,  T.  Ywlchiboeva,  M.  Axmedov,  T.  Mirzaev  «Uzbekiston 



xaliq sozadalari» izd G`afur G`ulam Tashkent 1974-jili. 

3.

 



E. E. Romanovskaya, Zapisi muzikal`nogo fol`klora Tashkent 1957-g. 

4.

 



S. I. Musabekov «Muzika tarbiyasi» izd «Uqituvchi» Tashkent 1973-y. 

5.

 



T.  S.  Vizgo,  I.  N.  Karaleva,  F.  M.  Karamatov  «Istoriya  uzbekskoy 

muziki» izd G`afur G`ulyama Tashkent 1972-jili. 

6.

 

I.  Golushenko  «Istoriya  vokal`nogo  i  xorovogo  ispol`nistelstva  v 



Uzbekistane» izd G`afur G`ulyama Tashkent 1991-jili. 

7.

 



A.  A.  Semenov  «Sredneaziatskiy  troktat  po  muzike  Dervish  Ali» 

Tashkent 1946. 

8.

 

Rahmatjon Tursunov «Xaliq musiqa ijodieti va adabieti» Tashkent 2002. 



9.

 

Axmedov M. Qodirov D. «Musiqa xaliq marosimlari», «San`at»` jurnali. 



1990  

10.


 

Alimatov G. «Al Farobiy va musiqa» «San`at» jurnali 1984  

11.

 

Vizgo T. S. «Muzikal`nie instrument Sredney Azii» T. 1999. 



12.

 

Karomatov  F.  «Muzikal`nie  nasledie  uzbekskogo  naroda»  (XX-vek)  T 



1978. 

13.


 

Matequbov O. «Farobiy ob osnovax muziki Vostoka» T. 1986. 

14.

 

Matequbov O. «Ibn Sino va musiqa» «San`at» junali 1980  



15.

 

Petrosyants A. I. «Instrumentovedenie» T. 1990. 



16.

 

Rajabov I. «Maqom asoslari»T. 1992. 



17.

 

Yu. Rajabiy «Musiqa merosimizge bir nazar»T 1978. 



18.

 

T. Yuldashbaeva. «Mastera uzbekskoy opernoy chtsenki» T 1985. 



19.

 

T. Sofurbekov «Fol`klornie istoki uzbekskogo professional`nogo     



 «muzikal`nogo tvorchestva» T. 1984.  

 

 



 

 

 



Download 0.54 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling