O’zbyеkiston ryеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘li vazirligi

 
8- Amaliy mashg'ulot 
MIKROGETEROGEN DISPERS SISTEMALARNI O‘RGANISH 
Dispers faza charrachalarining o'lchami 10
-5
-10
-7
м bo'lgan dispers 
sistemalar mikrogeterogen sistemalar deyiladi. Bunday sistemalar jumlasiga 
suspenziyalar, emulsiyalar, kukunlar ko'piklar va aerozollar kiradi. Mikrogeterogen 
sistemalar sedimentasion barqaror emas, ya'ni dispers faza zarrachalari o'zaro 
birikib yiriklashmay turiboq o'z-o'zicha cho'kadi.Mikrogeterogen sistemalar 
agregativ barqaror emas, shuning uchun bularning bararqarorligini oshirish uchun 
ularga stabilizatorlar qo'shiladi. Bunda stabilizatorning molekula va ionlari 
zarrachalar sirtida adsorbilanib, sistemaning sirt energiyasini kamaytiradi va 
ularning barqarorligini oshiradi.
Suspenziyalar. Qattiq dispers faza va suyuq dispersion muhitdan iborat 
mikrogeterogen sistemalar suspenziyalar deyiladi. Masalan, sement, ohak 
eritmalari, tuproqning suvdagi aralashmasi, moyli bo'yoqlar shular jumlasidandir. 
Supenziyalar qattiq moddalarni suyuqlikda maydalash yoki oldindan tayyorlangan 
kukunni suyuqlikka aralashtirish orqali olinadi.Konsentrlangan suspenziyalarning 

---

19 
qovushqoqligi katta bo'ladi. Ularda disperslik darajasi juda past bo'lganligi uchun 
ularda broun harakati va diffuziyalanish kabi molekulyar-kinetik xossalar 
bo'lmaydi. Suspenziyalar sedimentasion barqaror sistemalar emas, ular og'irlik 
kuchi yordamida cho'kadi. Suspenziyalar agregativ barqaror va agregativ beqaror 
bo'lishadi. Agregativ barqaror suspenziyalarda zarrachalar koagulyasiyaga 
uchramasdan, har bir zarracha alohida cho'kadi. Agregativ beqaror suspenziyalarda 
esa zarrachalar cho'kish davomida mollekulyar kuchlar ta'sirida o'zaro birikib, 
agregatlar hosil qiladi. Agregativ barqaror sistemalarga kvarsning suvdagi, 
qumning benzoldagi suspenziyalari misol bo'ladi. Kvars suv bilan, qurum benzol 
bilan yaxshi hullangani uchun bu sistemalar stabilizator ishtirokisiz barqaror 
holatda bo'la oladi. Agar dispersion muhit almashtirilsa, agregativ beqaror sistema 
hosil bo'ladi. Masalan, qurum suvga aralashtirilsa qurum zarrachalari suv bilan 
ho'llanmaydi zarracha sirtida gidrat qavat hosil bo'lmasligi natijasida zarrachalar 
bir-biri bilan birikadi. Agar shu sistemaga sirt-aktiv moddalar-stabilizatorlar 
qo'shsak, suspenziya yana barqaror holatga kelishi mumkin. 
Sirt-aktiv moddalar molekulalarining qutblanmagan gurppalari qurum 
zarrachalari sirtida adsorbilanib, zarrachalarga ho'llanish xossasini beradi. 
Ho'llanish natijasida zarrachalar sirtida gidrat qobiq vujudga keladi va suspenziya 
agregativ barqaror bo'ladi. Stabilizator sifatida suspenziyalarga yuqori molekulyar 
birikmalar qo'shiladi.
Emulsiyalar. Bir-biri bilan aralashmaydigan ikki suyuqlikdan iborat ikkita 
mikrogeterogen sistema emulsiya deyiladi. Masalan, moy, benzin,benzol, kerosin 
kabi suvda oz eriydigan moddalar suv bilan emulsiya hosil qiladi. Emulsiya hosil 
bo'lishi uchun suyuqliklar bir-birida juda oz erishi kerak. Emulsiyalarda dispers 
faza zarrachalarining o'lchami 10-7-10-5m bo'ladi. Ikki tur emulsiyalar mavjud 
bo'lib ularga dispers fazasi moy bo'lgan va dispers fazasi suv bo'lgan emulsiyalar 
kiradi. Emulsiyalar ko'pincha ultratovush ta'sirida olinadi.
Dispers fazaning konsentrasiyasiga ko'ra emulsiyalar suyultirilgan, 
konsentrlangan va yuqori konsentrlangan emulsiyalarga bo'linadi. Emulsiyalar 
sedimentasion barqaror bo'lmagan sistemalardir. Faqatina dispersion muhit va 
dispers fazaning zichliklari xar-xil bo'lsa ularda dispers fazaning sedimentasiyasi 
yoki yuzaga qalqib chiqish hodisasi ro'y beradi. Dispers faza zarrachalari o'zaro 
birikishi natijasida koalessensiya hodisasi ro'y beradi ya'ni bunda emulsiyalar 
emiriladi. Bu agregativ beqarorlik natijasida emulsiya ikki qavatga ajraladi.
Suspenziyalar barqarorligini oshirish uchun stabilizatorlar qo'shilsa, 
emulsiyalar barqarorligini oshirish uchun emulgatorlar qo'shiladi. Emulgator 
fazalararo sirt taranglikni kamaytiradi, ularga sovun, tuproq, bo'r kiradi.