Озик-овкат товарлари сифат экспертизаси-дарслик doc

Qovoqdosh sabzavotlar 
 
Bu guruhga kiruvchi sabzavotlarni poliz ekinlari deb ham atashadi. Poliz 
ekinlari O‘zbekistonning tuproq-iqlim sharoiti qulay bo‘lganligi uchun qadimdan 
Markaziy Osiyo xalqlarining eng muhim va sevimli mahsuloti bo‘lib kelgan. 
Qovoqdosh sabzavotlar guruhiga bodring, tarvuz, qovun, qovoq, kabachki va 
patissonlarni kiritish mumkin. 
Bodring. Bodring keng tarqalgan sabzavot ekini hisoblanadi. Bodringning 
pishmagan barra mevalari yangiligicha, tuzlangan, konservalangan holda iste’mol 
qilinadi. Bodringdagi hazm bo‘ladigan kletchatka va pektin moddalari modda 
almashinuviga va ovqatning yaxshiroq hazm bo‘lishiga yordam beradi. Bodring 
tarkibida suv miqdori ko‘p – 95-96 foizni, qolgan 4-5 foizni esa quruq moddalar 
tashkil etadi. Quruq moddalar qand, kam miqdorda oqsil, yog‘lar hamda kletchatka 
va kul moddalaridan tashkil topgan. 
O‘zbekistonda rayonlashtirilgan va ko‘p ekiladigan navlariga Hosildor, 
Ranniy-645, Parad-176, Pervenes O'zbekistana, Konkurent, Marg‘ilon-822 kabi 
navlarini kiritish mumkin. Issiqxonalarda eti sersuv va mayin, urug‘ kamerasi 
kichikroq, to‘q-yashil rangli uzunchoq bodring navi (25-40 sm) yetishtiriladi. Ular 
asosan salat va okroshka tayyorlashda ishlatiladi. 
www.sies.uz
Page 64 of 306 

---

65
Iste’molga mo‘ljallangan barra bodringlar GOST 1726-85 standarti talabiga 
javob berishi kerak. Bu standart talabi bo‘yicha uzilgan bodringlar yangi, butun, 
shakli, to‘g‘ri, sog‘lom, toza, mexanik jarohatlanmagan, boldoqli yoki boldoqsiz, 
shakli va rangi bo‘yicha aynan shu botanik navga mos bo‘lishi kerak. 
Bodringlar uchun muhim ko‘rsatkichlardan biri ichki tuzilishi hisoblanadi. 
Bunda bodringning etiga va urug‘iga alohida e’tibor beriladi. Bodringning eti zich, 
sersuv, urug‘i esa yaxshi yetilmagan, sersuv, qobiqsiz bo‘lishi kerak. 
Bodringlarning ta’mi va hidi esa aynan shu botanik navga xos, begona ta’mlarsiz 
va hidlarsiz bo‘lishi kerak. 
Bodringlar uchun muhim ko‘rsatkichlardan yana biri ularning uzunligi va 
katta ko‘ndalang kesimining diametri hisoblanadi. Yuqorida qayd etilgan 
standartga binoan bodringlar uzunligi bo‘yicha birinchi va ikkinchi guruhlarga 
bo‘linadi. Birinchi guruhga kiritiladigan bodringlar uchun uzunligi 11 sm dan, 
ikkinchi guruhlari uchun esa 14 sm dan katta bo‘lmasligi kerakligi ko‘rsatib 
o‘tilgan. Standart talabi bo‘yicha har ikalla guruhga kiritiladigan bodringlarda eng 
katta ko‘ndalang kesimining diametri 5,5 sm dan ortiq bo‘lmasligi kerak. 
Standart talabi bo‘yicha barra holda iste’molga mo‘ljallangan bodringlarning 
sifatini baholashda ma’lum bir chetlanishlarga ham ruxsat etiladi. Yuqorida qayd 
etilgan standart talabi bo‘yicha tekshirilayotgan bodringlar massasida uzunligi 
bo‘yicha 3 sm dan ortiq chetlanishga ega bo‘lmagan bodringlar miqdori 10 % 
gacha, ezilmasdan yengil jarohat olgan, qobig‘i sal shilingan, ozroq so‘ligansimon 
bodringlar miqdori ham 10 % gacha bo‘lishiga ruxsat etiladi. Savdo tarmoqlarida 
chirigan, yumshab-ezilgan, so‘ligan, sarg‘ayib ketgan, burishib qolgan 
bodringlarning sotilishi ta’qiqlanadi. Shuningdek, issiqxonalarda yetishtirilgan 
bodringlarda ularga yopishib qolgan tuproqlar bo‘lmasligi kerak, tabiiy 
sharoitlarda yetishtirilgan bodringlarda esa 0,5 % gacha tuproq bo‘lishiga ruxsat 
etiladi.
Tarvuz. Tarvuz keng tarqalgan poliz ekinidir. Tarvuz navlari qaysi sohada 
ishlatilishiga qarab asosan ikki guruhga bo‘linadi: xo‘raki va sukatbop. Xo‘raki 
navlarining tarkibida fruktozadan iborat qand (8-12 %), organik kislotalar, mineral 
tuzlar, vitaminlar (S, V
1
, V
2
) va karotinlar bor. Asosan eti qizil, shirin tarvuzlar 
iste’mol qilinadi. 
Tarvuz navlari pishish muddatiga qarab ertapishar, o‘rtapishar va kechpishar 
navlarga bo‘linadi. O‘zbekistonda ekiladigan ertapishar tarvuz navlariga 
O‘zbekiston-452, Mozaichniy, Mahalliy chinni tarvuz, o‘rtapishar navlariga 
Mramorniy, Astraxanskiy, Korol, Kuba-92, Samarqand oqtarvuzi, kechpishar 
navlariga esa Qo‘ziboy-30, Haitqora, Guliston kabi navlarini kiritish mumkin. 
Sukatbop tarvuz navlarining po‘chog‘i qalin bo‘lib, undan sukatlar tayyorlanadi. 
Xo‘raki tarvuzlar sifat ko‘rsatkichlar bo‘yicha GOST 7177-87 standarti 
talabiga javob berishi kerak. Bu standartga asosan tarvuzlarning sifat ekspertizasini 
o‘tkazishda ularning tashqi ko‘rinishi, hidi va ta’mi, pishib yetilganligi, eng katta 
ko‘ndalang kesimining diametri, jarohatlanganlik darajasi kabi ko‘rsatkichlariga 
alohida e’tibor beriladi. 
Standart talabi bo‘yicha tarvuzlarning tashqi ko‘rinishi umumlashgan 
ko‘rsatkich bo‘lib, tarvuzning butunligi, yangiligi, tozaligi, sog‘lomligi, shakli, 
www.sies.uz
Page 65 of 306 

---

66
rangi va po‘chog‘ining yaltiroqligi bo‘yicha aynan shu botanik navga xosligi kabi 
ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga oladi. 
Tarvuzlarning hidi va ta’mi o‘ziga xos, begona hidlarsiz va ta’mlarsiz 
bo‘lishi kerak. 
Tarvuzlar uchun pishib yetilganlik ko‘rsatkichi ham eng muhim hisoblanadi. 
Tarvuzlar kesib ko‘rilganda bo‘shliq bo‘lmasligi, eti esa yaxshi yetilib pishgan, 
shirali, sersuv, rangi va urug‘lari aynan shu pomologik navga hos bo‘lishi kerak. 
Tarvuzlarning 
katta-kichikligi 
ham 
ularning 
sifatini 
baholashda 
aniqlanadigan asosiy ko‘rsatkichlardan hisoblanadi. Mazkur standart talabi 
bo‘yicha tarvuzlarning erta pishar va o‘rta pishar navlarida eng katta ko‘ndalang 
kesimining diametri 13 sm dan, kechpishar navlarida esa 17 sm dan kam 
bo‘lmasligi kerak. 
Shuningdek, standart talabi bo‘yicha tarvuzlarni yuklash jarayonida bosilib 
yengil jarohat olgan tarvuzlar bo‘lishiga ruxsat etilmaydi. Savdo shaxobchalariga 
keltirilib iste’molchilarga sotilayotgan tarvuzlarda esa yengil urilgan tarvuzlar 
miqdori chegaralanmaydi.
Standart talabi bo‘yicha ezilgan, yorilgan, bo‘shashib qolgan, xom, yoki o‘ta 
pishib ketgan, kasallangan, zararkunandalar bilan zararlangan, chirigan tarvuzlar 
sotishga ruxsat etilmaydi. 
Qovun. Qovun ham tarvuz singari keng tarqalgan poliz ekinidir. Ularning 
biokimyoviy tarkibi ham tarvuzlarning biokimyoviy tarkibiga o‘xshaydi. 
Qovunning mazasi va ayniqsa hidi xushbo‘y, juda yoqimli bo‘ladi. Ular yangi 
uzilgan holida, quritib iste’mol qilinadi. Shuningdek, qovunlardan sifatli sukatlar 
va murabbolar ham tayyorlash mumkin. 
Qovun navlarining shakli dumaloq, uzunchoq, yapasqi; o‘lchami mayda, 
o‘rtacha, yirik; po‘chog‘ining tuzilishi silliq, to‘rsimon, qirrali; etining tuzilishi 
qarsillama, qumoq va sertola bo‘lishi mumkin. 
Qovun navlari yetilish muddatiga qarab handalaklar, yozgi, kuzgi va qishki 
qovun navlariga bo‘linadi. O‘zbekistonda ekiladigan handalaklarga Ko‘kcha 
handalak, Mahalliy sariq handalak, Bo‘rikalla, Ko‘k kallapo‘sh navlari, yozgi 
navlariga Oqqovun-557, Oqnovvot, Aravakash-1219, Ko‘kcha-588, kuzgilariga 
Sayili, Qo‘ybosh, Umrboqi; Qishki navlariga esa yashil Gulobi, Mahalliy 
qoraqand, Qo‘ybosh kabi navlari kiradi. Qovunning pishib yetilganligini 
ko‘rsatadigan asosiy alomatlari ularning po‘chog‘ining rangining o‘zgarishi va 
hushbo‘y hid paydo bo‘lishi hisoblanadi. 
Qovunlar sifati ko‘rsatkichi bo‘yicha GOST 7178-85 standarti talabiga javob 
berishi kerak. Bu standartga asosan qovunlarning sifat ekspertizasini o‘tkazishda 
ularning tashqi ko‘rinishi, hidi va ta’mi, pishib yetilganligi, eng katta ko‘ndalang 
kesimining diametri, jarohatlanganlik darajasi kabi ko‘rsatkichlariga alohida 
e’tibor beriladi. 
Standart talabi bo‘yicha qovunlarning tashqi ko‘rinishi umumlashgan 
ko‘rsatkich bo‘lib, qovunning butunligi, tozaligi, sog‘lomligi, ortiqcha namlikka 
ega emasligi, shakli va rangi, boldoqli yoki boldoqsiz ekanligi kabi 
ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga oladi. 
www.sies.uz
Page 66 of 306 

---

67
Qovunlarning hidi va ta’mi o‘ziga xos, yoqimli, begona hidlarsiz va 
ta’mlarsiz bo‘lishi kerak. 
Qovunlar uchun ham pishib yetilganlik ko‘rsatkichi eng muhim hisoblanadi. 
Shu sababli bu ko‘rsatkich ham standart talabi bo‘yicha aniqlanishi zarur bo‘lgan 
ko‘rsatichdir. Ertapishar va o‘rtapishar qovun navlarining po‘chog‘i va eti har xil 
rangi, qalinligi, zichligi aynan shu navga xos, urug‘ kamerasi yetilgan va oson 
ajraladigan urug‘lardan iborat bo‘lishi kerak. Kuzgi, qishgi qovun navlarining 
pustlog‘i va eti esa zich, kamerasi esa yaxshi yetilib pishmagan, eti mustahkam 
o‘rnashib turgan urug‘lardan iborat bo‘lishi kerak. 
Qovunlarning katta-kichikligi ham ularning sifatiga ma’lum darajada ta’sir 
ko‘rsatadi. Shu sababli bu ko‘rsatkich ham standart talabi bo‘yicha aniqlanishi 
zarur bo‘lgan ko‘rsatkichdir. Ertapishar qovun navlarining eng katta ko‘ndalang 
kesimining diametri 10 sm dan, dumaloq va ovalsimon shaklidagi kechpishar 
navlarida esa eng katta kesimining diametri 10 smdan kam bo‘lmasligi kerak. 
Standart talabi bo‘yicha qovunlarning sifatini baholashda ma’lum bir 
chetlanishlarga ham ruxsat etiladi.
Mazkur standart talabi bo‘yicha tekshirilayotgan qovunlar massasida 
bosilish natijasida yengil jarohat olgan va o‘lchamlari bo‘yicha 1sm dan ortiq 
chetlanishga ega bo‘lmagan qovunlar miqdori 5,0 % gacha bo‘lishiga ruxsat 
etiladi. Shuningdek, ezilgan, yorilgan, qisilib bo‘shashib qolgan qovunlar 
bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi. 
Qovoq. Qovoqlar ishlatish maqsadiga qarab oshxonabop va yemish uchun 
yetishtiriladigan turlariga bo‘linadi. Oshxonabop qovoqlar tarkibida qand (4,5 %), 
oqsil (1 %), mineral moddalar (0,6-0,8 %), karotin, S vitamini va pektin moddalari 
bo‘ladi. Qovoqlar qayta ishlash uchun juda yaxshi xom ashyo hisoblanadi. Ulardan 
bo‘tqa, kotlet, shinni, pastila, qiyom va boshqa mahsulotlar olishda foydalaniladi. 
O‘zbekistonda ekiladigan navlariga Ispanskaya 73, Polov kadi, Qashqar 
qovoq, Mozolevskaya 10, Vitaminnaya kabi navlarini kiritish mumkin. 
Iste’molga mo‘ljallangan qovoqlar GOST 7975-68 standarti talabiga javob 
berishi kerak. Bu standart talabi bo‘yicha qovoqlar yangi, pishib yetilgan, butun, 
sog‘lom, toza, kasallanmagan, shakli va rangi bo‘yicha aynan shu botanik navga 
xos, boldoqli yoki boldoqsiz bo‘lishi mumkin. 
Qovoqlar massasida shakli bo‘yicha malum darajada farq qiladigan qovoqlar 
bo‘lishiga yo‘l qo‘yilsada, ammo ular badburush bo‘lmasligi lozim. 
Qovun 
va 
tarvuzlardagi 
singari 
qovoq 
uchun 
ham 
harakterli 
ko‘rsatkichlardan biri ularning ko‘ndalang kesimining diametri hisoblanadi. Bu 
ko‘rsatkich uzunchoq shakldagi qovoqlarda 12 sm dan, dumaloq va yapasqi 
shaklidagi qovoqlarda esa 15 sm dan kam bo‘lmasligi kerak. Shuningdek, mazkur 
standartda pachaqlangan, ezilgan, yorilgan qovoqlar sotishga ruxsat etilmasligi 
ko‘rsatib o‘tilgan.