O’zMu ijtimoiy fanlar fakulteti ijtimoiy ish(oila va bolalar bilan ishlash) yo’nalishi 4-bosqich talabasi Xolmurodova Mohinurning amaliyotda tayyorlagan mustaqil ishi

Stalking tushunchasi va stalkingning bolalarda qo’llanilishi

Reja:

• Stalking tushunchasi va kelib chiqishi
• stalking turlari
• stalkingning bolalarga nisbatan qo’llanilishi

“Stalking” so`zi ingliz tilida “ta`qib etish” yoki “kuzatish” degan ma`noni bildiradi. Ushbu tushuncha shaxsni uning xohishiga zid ravishda doimiy yoki takroriy ravishda kuzatish, ta`qib qilish yoki bezovta qilishni anglatadi. “Stalking” tushunchasi yurisprudensiya, psixologiya va psixiatriya sohalarida farqli ma`nolarda qo`llaniladi.
“Stalking” tushunchasi birinchi marta 1921 yilda fransuz psixiatri Gaetan Gasyan de Klerambo tomonidan “Ehtirosli psixos” nomli risolasida tilga olingan. Ushbu risolada hamda undagi nazariy qarashlar asosida yozilgan I. Makyuenning “Barhayot sevgi” romanida “stalking” tushunchasi shaxsning o`zi tomonidan to`qib chiqarilgan “menda ko`ngli bor” degan uydirmaga ishongan holda boshqa shaxsni ta`qib qilishi sifatida ifodalangan.
“Stalking” deb topish uchun ushbu xatti-harakat odatda bir martadan ortiq sodir etilishi talab etiladi. Jumladan, Buyuk Britaniya huquqni qo`llash amaliyotida xatti-harakatni “stalking” deb kvalifikasiya qilish uchun ikkita holat (notanish shaxsga ikki marta qo`ng`iroq qilish) mavjudligining o`zi etarli hisoblanadi.
“Stalking”dan jabrlanuvchi ushbu ta`qib tufayli o`z hayotiga nisbatan tahdidni his qiladi. Ushbu tahdid jabrlanuvchida qo`rquv va vahimani yuzaga keltiradi. Ta`qibning doimiy ravishda amalga oshirilishi natijasida jabrlanuvchida ilojsizlik, tushkunlik va depressiya paydo bo`ladi. Ta`qib qiluvchi aynan jabrlanuvchida paydo bo`lgan qo`rquv orqali uning hayotini boshqarishga, uni nazorat qilishga urinadi.
Shuni qayd etish joizki, “stalker”, ya`ni ta`qib qiluvchining va zo`ravonlik (bulling) qiluvchi shaxsning ruhiy ehtiyojlari bir-biriga juda o`xshash bo`lib, “stalking” “bulling”dan doimiyligi va maqsadga yo`naltirilganligi bilan farqlanadi.
“Stalking”ni cheklash bo`yicha xorij tajribasi
XX asrning 80 yillarida AQShda yuz bergan “stalking” bilan bog`liq noxush holatlar ushbu xatti-harakatni cheklash, uning sodir etilishini oldini olish zaruriyatini yuzaga keltirdi.
Jumladan, aktrisa Judi Fosterni bir necha yildan beri ta`qib qilib kelayotgan Jon Xinkli 1981 yilda aktrisaning e`tiborini tortish uchun AQSh prezidenti R.Reygan hayotiga tajovuz qildi.
Shuningdek, aktrisa Tereza Saldanani Artur Jekson ta`qib eta boshladi hamda 1982 yilda u aktrisaning hayotiga tajovuz qildi.
Bundan tashqari, aktrisa Rebekka Sheffer uch yildan ortiq vaqt mobaynida Robert Bardo tomonidan ta`qib etildi. Ushbu ta`qib 1989 yilda R.Bardo tomonidan aktrisaning fojiali o`ldirilishi bilan yakunlandi. Aktrisaning o`limi AQShda “stalking”ga qarshi qonun qabul qilinishida muhim rol o`ynadi.
“Stalking”ni cheklash to`g`risidagi qonun birinchi marta 1990 yilda AQShda qabul qilingan. Bugungi kunda “stalking” uchun AQShdan tashqari Kanada, Avstraliya, Buyuk Britaniya, Niderlandiya, Avstriya, Germaniya, Norvegiya, Daniya, Polsha, Italiya, Singapur, Janubiy Koreya  va Yaponiyada qonunchiligida alohida jinoiy javobgarlik nazarda tutilgan.
Amaldagi qonunchilikda “stalking” uchun alohida javobgarlik nazarda tutilmagan. Ta`qib qiluvchining xatti-harakatlarida mavjud bo`lgan jinoyat yoki huquqbuzarlik belgilariga qarab unga chora ko`riladi.
Shunga ko`ra, “stalking” “shaxsiy hayot daxlsizligini buzish” (MJTK 461-modda), “haqorat qilish” (MJTK 41-modda), “mayda bezorilik” (183-modda), “o`ldirish yoki zo`rlik ishlatish bilan qo`rqitish” (JK 112-moddasi), “o`n olti yoshga to`lmagan shaxsga nisbatan uyatsiz-buzuq harakatlar qilish” (JK 129-modda), “bezorilik” (JK 277-modda) sifatida kvalifikasiya qilinishi mumkin.
XVI asrdan beri prowler yoki brakonerga murojaat qilish uchun ishlatilgan (Oksford ingliz lug'ati ), atama stalker dastlab ommaviy axborot vositalari tomonidan 20-asrda boshqalarni pester va ta'qib qilayotgan odamlarni tasvirlash uchun foydalanilgan, dastlab "obsesyon" deb ta'riflangan musofirlarning taniqli odamlarni ta'qib qilishlari haqida aniq ma'lumot berilgan.
Stalkerlarning turlariPsixologlar tez-tez ta'qib qilinadigan shaxslarni ikkita toifaga ajratadilar: psixotik va psixotik bo'lmagan. Ba'zi stalkerlarda ilgari mavjud bo'lgan psixotik kasalliklar bo'lishi mumkin xayolparastlik buzilishi, shizoaffektiv buzilish, yoki shizofreniya. Biroq, ko'pchilik stalkerlar psixotik bo'lmagan va buzilishlarni ko'rsatishi mumkin nevrozlar kabi katta depressiya, sozlash buzilishi, yoki moddaga bog'liqlik, shuningdek, turli xil shaxsiyatning buzilishi (kabi antisosial, chegara, yoki narsistik ). Psixotik bo'lmagan stalkerlarning jabrlanganlarni ta'qib qilishlari, avvalo, g'azablangan, qasoskor, yo'naltirilgan, ko'pincha shu jumladan proektsiya ning ayb, ta'qib qilish, qaramlik, minimallashtirish, rad etish va rashk. Aksincha, stalkerlarning atigi 10% erotomanik delusional kasallikka chalingan.
"Stalkerlarni o'rganish" da Mullen va boshqa. (2000) stalkerlarning beshta turini aniqladi:Stalkerlar rad etildi rad etishni o'zgartirish, tuzatish yoki qasos olish uchun (masalan, ajralish, ajralish, tugatish) o'z qurbonlariga ergashing.G'azablangan stalkers jabrdiydalarga nisbatan shikoyat tuyg'usi tufayli vendetta qilish - bu asosan jabrlanuvchini qo'rqitish va bezovta qilish istagi bilan.Yaqinlik qidiruvchilar o'zlarining qurbonlari bilan yaqin, mehrli munosabatlarni o'rnatishga intilish. Bunday ta'qibchilar ko'pincha qurbonni uzoq vaqtdan beri qidirib topilgan ruhiy umr yo'ldoshi deb hisoblashadi va ular birgalikda bo'lishni "xohlashdi".Qobiliyatsiz sovchilar, kambag'al ijtimoiy yoki yurish qobiliyatlariga qaramay, afiksatsiya, yoki ba'zi hollarda, tuyg'usi huquq ularning qiziqishini jalb qilganlar bilan yaqin munosabatlarga. Ularning qurbonlari ko'pincha boshqa birov bilan tanishish munosabatlarida bo'lishadi.Yirtqich ta'qibchilar jabrlanuvchiga hujumni tayyorlash va rejalashtirish uchun jabrlanuvchini josuslik qilish - ko'pincha jinsiy aloqa.
Barcha zamonaviy ijtimoiy tarmoqlar, onlayn-servislar va mobil ilovalar internet tarmog‘ida bolalarni qo‘rqitish muammosidan xavotirda.
Bolalar ota-onalaridan sir yashirganlari uchun ko‘pchilik kattalar bu muammodan bexabarlar. Ko‘pincha bolalar ta’qib qilish jinoyatga aylanganda ham, buni ota-onalariga aytmaydilar. Aksariyat ota-onalar bu bezorilik jiddiy oqibatlarga olib kelmaydi, deb hisoblashadi va bu xato qarash bola hayotida qimmatga tushishi mumkin. 
Bugungi kunda deyarli hamma bolaning qo‘lida uyali aloqa telefoni bor. Gadjetlar bolalarni ta’qib qilishning yangi imkoniyatlarni yaratdi. Bezori va jinoyatchilar bolalarni to‘la nazorat qilish uchun ulardan foydalanadilar. Bolalar bu matoh shunchaki nazorat vositasi bo‘lishi mumkin deb o‘ylamaydilar hatto. Masalan, g‘araz niyatli kishilar o‘smirni o‘g‘irlik yoki og‘irror jinoyatlar sodir etishga undashlari mumkin. Kattalar uchun bu g‘alati tuyulishi mumkin, biroq ko‘proq qo‘rqitish yoqi haqorat qilish haqiqatan ham bolani jinoyatga qo‘l urishiga majbur qilishi ehtimoldan holi emas. Eng yaxshi holatda, u tovlamachilarga berish uchun ota-onasining pulini o‘g‘irlaydi. Ota-onalar buni sezib qolishganda, pullar ularga nega kerak bo‘lganini aytishmaydi. Bolalar ota-onalaridan ko‘ra, tovlamachilardan ko‘proq qo‘raqdilar. Ba’zida bu dalil bo‘la oladi, ta’magirlar haqiqatan ham jabrlangan bolaning ota-onasiga nisbatan ham qo‘rqinchli hatti harakatlarni amalga oshira oladilar. 
Masalan, Rossiyada tovlamachilar bolasining bu muammosidan xabar topgan ota-onani o‘ldirgan ko‘plab holatlar qayd etilgan. Shu bois, ota-onalar bunday holatlarda o‘quv muassasasiga murojaat qilmasliklari, masalaga mustaqil ravishda oydinlik kiritishga urinmasliklari kerak. Eng yaxshi chora – huquqni muhofaza qilish organlariga murojaat qilish. Shuningdek, voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etiladigan jinoyatlar bo‘yicha mahalliy qonunchilik terminologiyasi va o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish maqsadga muvofiq. 
Agarda bolani ta’qib qilish ijtimoiy tarmoqda sodir etilayotgan bo‘lsa, bu keng doiradagi odamlar, jumladan begonalarning e’tiborini jalb qilishi mumkin. Bunday noxush holatlar qayerda sodir etilmasin, unga nisbatan bee’tibor bo‘lmaslik kerak. 
Kiberbullingga qarshi kurash nafaqat ta’qibchilarni to‘xtatish uchun, balki insonlarga har kim ijtimoiy tarmoqda ham, hayotda ham o‘ziga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo‘lishga loyiqligini eslatish uchun kerak. 
Kimdir internet tarmog‘ida ta’qib qilinsa, u o‘zini hamma joyda, hatto o‘z uyida ham kuzatayotgandek tuyuladi. U tovlamachilardan hech qayoqqa qutulib bo‘lmaydi, degan hayolga boradi. Bunday hatti-harakatlar uzoq muddatli ruhiy, hissiy va jismoniy oqibatlarga olib kelishi mumkin. 
Birovning masxara qilishi yoki ta’qib qilishidan qo‘rqish jabrlanganlarga muammoni aytib berish yoki uni hal qilishga urinishga to‘sqinlik qiladi. Boshqa iloj topilmay qolgan taqdirda, internet-ta’qib insonni suiqasdgacha olib borishi mumkin. 

E’tiboringiz uchun rahmat!