O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

Tadqiqot metodologiyasi. Tarixnavis Miriyning 
ma’umot berishicha, u hanafiy mazhabining barcha fatvolarini 
to‘plagan va ular ichidan saralab olgan ularning barchasini 
“Fatavi-yi axl-i Buxoro” va “ Ayn ul-Hikma”[11] nomli 
kitobida to‘plagan. Anke fon Kyugelning qayd etishicha “ bu 
tugallanmagan asar huquq sohasiga oida ma’lumotlar 
jamlanmasidir qolaversa diniy marosimlar va fatvo haqidagi 
to‘plam jamlanmasidan iboratdir” deydi[12]. Tarixnavis 
siyosatdon olimlardan biri, mang‘itlar sulolasi hukmronligi 
davrida yashab ijod qilgan Muhammad Vafo Karminagiydir. 
U xalq orasida “Qozi Vafo” nomi bilan mashhur bo‘lib, 
qozilik lavozimiga yangi sulola-mang‘itlar sulolasining 
asoschisi Muhammad Rahimxon zaminida erishgan. Shu 
o‘rinda ta’kidlash joizki, Muhammad Vafo Karminganiy 
Buxoro xonligida Muhammad Rahimbiyning saroy tarixchisi 
ham bo‘gan. Muhammad Vafo Karminganiy tomonidan 
“Tuhft ul-xoniy” (Xonning tuhfasi”) nomli siyosiy-tarixiy asar 
yozib qoldirgan[13]. Uning nodir asari o‘lkamiz tarixini 
o‘rganishda muhum manbalardan biri bo‘lib xizmat qiladi.
Uning noyob asari ЎзР ФАШИ qo‘lyozmalar fondida 5359-
son qayd raqami bilan saqlanayapti[14].Amir Shohmurod 
davri soliqlardan ezilgan xalqning harakati kuchaygan vaqtda 
taxtga to‘g‘ri kelganligi uchun ham birinchi islohotni 
soliqlarni tartibga solishdan boshladi. Butun Buxoro shahri 
aholisiga tarxon yorlig‘i berib, oldingi hukmdorlar joriy 
qilgan, shariatga to‘g‘ri kelmaydigan yorg‘u, boj, tarx, 
tushmol, yasoq kabi bir qancha soliqlarni bekor qilishga 
erishdi.
Tahlil va natijalar. Amir Shohmurod qilgan 
islohotlarining ichida ayniqsa, sud islohotlari amirlikda sud 
faoliyati bilan bog‘liq nohaqliklarga barham berilishiga, 
qozilar tomomidan muayyan darajada adolatga erishish, 
insonparvarlik g‘iyalariga qisman bo‘lsada erishilganlikni 
ko‘rishimiz mumkin. Bu islohotga ko‘ra har bir musulmon, 
hattoq qul ham qoziga o‘z shikoyati bilan kelishga va 
g‘ayriqonuniy ish qilayotgan o‘z xo‘jaynini javobgarlikka 
tortishga xaqli edi. Bunday siyosat o‘sha davrdagi Buxoro 
amirligidagina emas, butun Turkiston davlatlarida sudlovni 
ijobiylashtirish uchun tashlangan katta qadam bo‘ldi. Ushbu 
sud-huquq islohotlarining yana bir muhim jihati qozining 
hukmidan norozi bo‘lgan tomonning qozi-ulquzzotga yoku 
amirga shikoyat qilishi huquqini qo‘lga kiritganligida 
ko‘rinadi. Buxoro amirligida sud ishlarining alohida e’tiborga 
molik jihati shunda ediki qozilar har bir tushgan arzlarni 
muayyan pul evaziga ko‘rib chiqqanlar. Odatda qozilar sud 
majlislarini masjidlarda olib borsalarda, ko‘p hollarda ularga 
o‘z uylarida ishlarniko‘rib chiqib, tahlil qilish va muzokaralar 
olib borish yo‘lga qo‘yilgan. Nizolar ko‘p jihatdan suv 
taqsimotidagi kamchiliklar, soliqlar, bojlar va boshqa turli xil 
to‘lovlarni undirish kabi masalalardan kelib chiqqan. O‘z 
navbatida, 
qozikalonga 
yoki 
amir 
nomiga 
yozilgan 
shikoyatnoma o‘rganib chiqilib, qozining hukumini asosli 
ravishda qozi-ul quzzot bekor qilishi hamda uning qarorini 
faqat amir bekor qilishi mumkin bo‘lgan[15]. Bundan 
tashqari, qiriq a’lamdan (qonunshunoslardan) iborat oliy sud 
(qozixona) palatasi tuziladi. Uning a’zolar shariat huquqi 

---