P. Q. Habibullayev, A. Boydedayev, A. D. Bahromov


ak sep -  to r   a r a la sh m a la r


Download 263.75 Kb.
Pdf ko'rish
bet14/17
Sana16.08.2017
Hajmi263.75 Kb.
#13564
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   17

ak sep - 
to r   a r a la sh m a la r 
d e b   ata lad i.  «A kseptor»  so 'z i 
lo tin ch a d a   «oluvchi»  degan  m a ’noni  bildiradi.
A k s e p to r  aralash m ali  y a rim o 'tk a z g ic h la r d a   kovak lar  soni  erkin  e le k tro n la r 
sonidan  ta x m in a n   m ing  m arta   k o 'p   b o 'ladi.  S h u n in g   u c h u n   a k sep to r  a ra las h ­
mali  y a rim o 'tk azg ich lard a  kovaklar  asosiy  zaryad  tashuvchi  hisoblanadi.
A k s e p t o r   a ra la s h m a li  y a r i m o 't k a z g i c h l a r d a   asosiy  z a ry a d   ta s h u v c h i 
k o v a k la r   b o 'l g a n i   u c h u n   b u n d a y   y a r i m o 't k a z g i c h l a r  
k o v a k li 
yoki 
/j-tu rd agi  y arim o‘tk azgich lar 
deb   ataladi.
p - tu r   n o m i  «pozitiv»  so 'z in in g   bosh  harfidan  olingan  b o'lib, 
«pozitiv»  so'zi 
lo tin c h a d a n   «musbat»  degan  m a ’noni  bildiradi.
©
1.  Yarim o'tkazgich  tarkibiga  aralashm alar  qanday  m aqsadda  kiritiladi?
2.  Aralashm ali  ya rim o'tkazg ichlar  deb  qanday  ya rim o'tkazg ichlarg a   aytiladi?
3.  D onor  aralashm alar  nima?
4.  Elektronli  yoki  n-turli  ya rim o'tkazg ichlar deb  qanday  ya rim o'tkazg ichlarg a   aytiladi?
5.  A kseptor  aralashm alar  nima?
6.  Kovakli  yoki  p -tu rli  yarim o'tkazgich  deb  qanday  ya rim o'tkazgichlarga  aytiladi?
192-rasm
193-rasm
5 — Fi z i ka ,   8 - s i n f

VI  bob.  Y arim o 'tka zg ich la r
!49-§j
p
n
•P 
o '  b
*0 
f
o*
4

’*0

я
'  c? 
>
*
6  
Q» 
?
в  
Q, 
V
194-rasm
195-rasm
YARIMO‘TKAZGICHL.1  DIOD
p  n - o 'tis h
194-rasmda  o 'z a ro  biriktirilgan  ikki tipdagi  yarim- 
o 'tk a z g ic h   sxem asi  tasvirlang an.  Bu  y a r i m o 'tk a z -  
g ich ning   c h a p   t o m o n i  p-turd a g i,  o ‘ng  t o m o n i  esa 
//-turdagi  y a rim o ‘tkazgichdir.
/M ip d a g i  va  n -tip d a g i  y a rim o ‘tkazg ich n in g   ) 
bir-biriga  tegish joyi  p - n - o ‘tish  deb   ataladi.  (
/;-/?-o ‘tishga  ega b o l g a n   y a rim o ‘tkazgichni  elektr 
zanjiriga  ulaylik.  Y a rim o ‘tkazgich  kristali j u d a   kichik 
bo 'lgani  u c h u n   uni  maxsus  panelga  m ah k a m la n a d i. 
K r is ta lin in g   / M u r l i   va  « - tu r li   u c h la r i  p a n e l n i n g  
qisqichlariga  ulanadi  (1 9 5 -a   rasm).  Avvaliga  yarim - 
o ‘tk a z g ic h   k r is ta lin in g   p - tu r li   u c h in i  m a n b a n i n g  
m u sbat  qutbiga,  «-turli  uchini  esa  m anfiy  qutbiga 
m ah k a m la y m iz .  Kalitni  ulasak,  g a lv a n o m etr  zanjir- 
d a n   to k  o ‘tayotganligini  k o ‘rsatadi.
Endi  y a rim o ‘tkazgich  kristalining  /M urli  uchini 
m a n b a n in g   m anfiy  qutbiga,  я -turi  uchin i  esa  m usbat 
qutbiga  m ahkam laylik  (1 9 6 -я   rasm).  Kalitni  ulasak, 
g a lv a n o m e t r   k o lrsatkichi  0  r a q a m d a   tu rg a n lig in i, 
y a ’ni  zanjirdan  tok  o'tm ayotg anlig in i  k o ‘rsatadi.
Bunga  sabab  nim a?  N im a   u c h u n   b irinchi  h olda 
y a r i m o ‘tk a z g i c h   k r is ta lid a n   t o k   yaxshi  o ‘t d i - y u ,  
ikkinchi  holda tok o 'tm a d i?
p - / 7 - o ‘tishli  y a r i m o lt k a z g ic h   kristali  e le k tr  z a n ­
jirig a  u l a n g a n d a   n i m a   yu z  b e r is h in i  k o ‘rib  chiqaylik.
Birinchi  holda elektr m aydon  yarimo^tkazgichning 
p - t u r l i   q is m i d a g i   m u s b a t   z a r y a d li  k o v a k l a r n i n g  
/г-turli  t o m o n g a ,  n-turli  qism idagi  e le k tro n la rn in g  
/?-turli to m o n g a  o ‘tishiga yordam  beradi  (195-/) rasm). 
Bu  e le k tro n la r  kristalining  p -tu rli  q ism id a   t o ‘xtab 
q o lm a s d a n   zanjir  b o ‘ylab  h a ra k a tla n a d i.  N a tija d a  
zanjirdan  tok  o ‘tadi.
196-rasm

4 9 - § .  Y a rim o 'tka zg ich li  diod
Ikkinchi  holda  esa  qo'yilgan  elektr  m ay don  p-turli  qismidagi  kovaklarni  ch a p  
to m o n g a ,  «-turdagi  e lektronlarni  o 'n g   t o m o n g a   siljitadi  (196-b   rasm).  Bu  holda 
yarim o'tkazgich  kristali  o 'z id a n   tok o'tishiga qarshilik  qiladi.  Natijada zanjirdan tok 
deyarli  o'tm a y d i.
S h uni  un u tm a slik   kerakki,  /j-turli  y a rim o 'tk a z g ic h d a   kam   sonli  elektronlar, 
я -turli  yarim o'tkazgich da  esa  kam  sonli  kovaklar h a m  bo'ladi.  Bu  asosiy b o 'lm ag an  
zaryad  
ta s h u v c h ila r  soni  asosiy  zary a d   ta s h u v c h ila r  s o n id a n   ta x m in a n   m ing 
m a r ta   kam   b o 'lg a n i  u c h u n   e le k tr  o 't k a z u v c h a n lik d a   u la rn in g   hissasi  sezilarli 
bo'lmaydi.  Shuning uch u n   ikkinchi  holda o 'tg an tokning  niiqdori  sezilarli  bo'lmaydi.
D em ak:
/?—/
7
-
0
'tis h li  y a r i m o ' t k a z g i c h   e l e k t r   t o k i n i   f a q a t   b i r   t o m o n g a   o ' t k a z a d i .
Y a rim o ‘tkazg ic h li  diodning  ishlash  prinsipi
M a ’lumki,  elektr  asboblari  tokni  asosan  o 'z g a ru v c h a n   tok   m an b ay idan   oladi. 
X o n a d o n im iz   elektr  zanjiri  h a m   u m u m iy   elektr  tarm o g 'id a g i  o 'z g a ru v c h a n   tokka 
ulangan.
Radio,  televizor,  m agn ito fo n ,  v id eo m agnitofo n, 
k o m p y u te r  kabi  elektr  asboblarining  k o 'p g in a   ichki 
d e ta l la r i   o 'z g a r m a s   t o k d a   ish la y d i.  U l a r   u c h u n  
o 'z g a ru v c h a n   tokni  o 'z g a rm a s  tokka  aylantirib  berish 
z a r u r   b o 'la d i.  Shu  m a q s a d d a   p - n - o 'tis h li  y a r i m ­
o 'tk az g ich n in g   elektr tokini  bir t o m o n l a m a   o 'tkazish 
xususiyatidan  foydalaniladi.
p - n - o 'tishli  yarim o 'tk a z g ic h   kristali  D  ni  o 'z g a ­
ruvchan  tok  zanjiriga  197-rasm dagidek  ulaylik.
M a 'lu m k i,  biz  fo ydalanadigan  elektr  tarm oqdagi 
50  H z  c h a sto tali  o 'z g a r u v c h a n   to k   o 'tk a z g ic h d a n  
o 'ta y o tg a n id a  e lektronlar o 'z  y o'nalishin i  bir s e k u n d ­
d a   50  m a r ta   o 'z g a r t ir a d i.  Z a n jird a g i  /?—//-o 'tis h li 
y a r i m o 't k a z g i c h   k r is ta lid a n   e l e k t r o n l a r   faq a t  b ir 
t o m o n g a ,  y a ’ni  faqat  c h a p d a n   o 'n g g a   o ' t a   oladi.
E l e k tr o n la r n in g   o 'n g d a n   c h a p g a   h a ra k a tla n is h ig a  
y a rim o'tk azg ich  kristali  qarshilik  qiladi.
^ - « - o ' t i s h l i   y a r i m o 't k a z g i c h   k ristali  u l a n g a n  
zanjirdagi ossillograf ekranida  198-rasmda tasvirlangan 
grafikni  kuzatish  m u m k in .  O 'z g a ru v ch a n   tok nin g

VI  bob.  Y arim o 'tka zg ich la r
T
Ж Т Т  
J
с
R  0 0
199-rasm
grafigi  sinusoidal  k o 'r in is h d a   b o i a r   edi.  G o 'y o k i , 
s h u n d a y   sinusoidal  grafik  g orizontal  ravishda  teng 
ikkiga b o i in i b ,  uning yuqori  qismi  ossillograf ekraniga 
joylashtirilganga  o ‘xshaydi.
H a q i q a ta n   h a m ,  p - n - o 't is h l i   y a r i m o 't k a z g i c h  
kristali  o 'zg aruvchan  tok kuchining va kuchlanishning 
faqat  m u sb at  qismini  o 'tkazib,  m anfiy  qism ini  tutib 
qoladi.  Elektr  zanjiriga  k o n d e n s a to rn i  199-rasm da 
tasvirlangandek  ulab,  o'z g a rm a s  tokni  olish  nium kin. 
B u n d a   О  o s s i l l o g r a f   e k r a n i d a   g o r i s o n t a l   t o 'g r i  
c h iz iq d an   iborat  b o 'lg an   o 'z g a rm a s   to k n in g   grafigi 
kuzatiladi  (200-rasm ).
D e m ak.  /?—/
7-0 'tishli  yarim o'tkazgich  yordam ida 
o 'z g a ru v c h a n  tokni  o 'zgarm as tokka aylantirish,  y a ’ni 
o'zgaruvchan tokni to'g'rilash m um kin ekan.
O 'z g a ru v c h a n   tokni  to 'g 'rila sh   u c h u n   q o 'l-  
la n ila d ig a n   /?—/
7- 0 'tish li  y a rim o 'tk a z g ic h  
asbobi 
y a r im o 'tk a z g ic h li  d iod  
deb  ataladi.
t 
Diodlarning elektr sxemada belgilanishi va ulardan 
—  bir  nec h a   xili  2 0 1 -ra sm d a   tasvirlangan.
2 00-rasm
©
2
.
3
.
201-rasm
p —n - o ‘tis h li  y a rim o 'tk a z g ic h   k ris ta lid a   e rk in  
e le k tro n la r  va  kavaklar  qay  ta rtib d a   joylashgan 
b o'la di?
N im a  s a b a b d a n   p —n - o 'tis h li  y a rim o 'tk a z g ic h  
zanjirga  195-rasm dagidek  ulanganda  undan  tok 
o 'ta di?
p —n -o 'tis h li  y a rim o 'tk a z g ic h   1 9 6 -ra s m d a g id e k  
ulanganda  undan  tok  o'tm asligin ing   sababi  nima?
4.  p —n -o 'tis h li  y a rim o 'tk a z g ic h   19 7 -ra s m d a g id e k  
ulanganda ossillografda hosil  bo'lgan grafikni  198- 
rasmdan  tushuntirib  bering.
4.  O'zgaruvchan tokni  qay tarzda to 'g 'rila s h   mumkin? 
199-b  rasm dagi  e le ktr  sxemani  tahlil  qilib  bering.
5.  Yarim o'tkazgichli  diod  deb  nim aga  aytiladi  va  u 
sxem ada  qanday  belgilanadi?
B u z ilg a n   (is h d a n   c h iq q a n )  ra d io ,  te le v iz o r  yo ki 
m agnitafon  ichidagi  ya rim o'tkazg ichli  diodlarni  ko 'rib  
chiqing.  Xulosangizni  daftarga  yozing.
,
1 3 2
,

5 1 - § .  T ra n zisto r.  Diod  va  tran zisto rn in g   qo'llanilishi
?50-§)
YARIMO'TKAZGICHLI  DIOD  YORDAMIDA TOKNI  TO‘G ‘RILASH
(L a b o r a to r iy a   ishi)
K e ra k li  jih o z ja r :  30  V  k u c h l a n i s h   b e r a d i g a n   o ' z g a r u v c h a n   t o k   m a n b a y i ,  
tra n sfo rm ato r,  reostat,  y a rim o ‘tkazgichli diod  (2  ta),  k o nd ensato r, 
ossillograf,  ulovchi  simlar.
1.  O s s i ll o g r a f n i   t r a n s f o r m a t o r n i n g   c h i q i s h i g a   u l a n g .  T r a n s f o r m a t o r n i  
o 'z g a r u v c h a n   tok  m a n b a y ig a   ulasangiz  ossillograf  e k ra n id a   o 'z g a ru v c h a n   tok 
kuchlanishining vaqtga bog'liqlik graflgi  hosil bo'lishiga e ’tibor bering.  Daftaringizga 
k oo rd in a tala r o 'q in i  chizing va  unga  ekra n d a   tasvirlangan  grafikni joylashtiring.
2.  2 0 0 -ra sm d a   tasvirlangan  elektr  zanjirni  yig'ing.
3.  Yig'ilgan  elektr  zanjir  sxemasini  chizing.
4.  T ra nsform atorni  200-rasm dagidek o 'z g aru vchan   tok  manbayiga ulang.  Bunda 
ossillograf ekranida  o 'z g a rm a s   tok  kuchlanish ining  vaqtga  bog'liqlik  graflgi,  ya'ni 
to'g'ri chiziq  hosil bo'ladi.  Daftaringizga koordinata o'qlarini  chizing va unga ekranda 
tasvirlangan  grafikni  joylashtiring.
5.  O 'tk azilgan   tajribani  tahlil  qiling  va  xulosa  chiqaring.
®
1.  O ssilograf  o'zgarvchan  tokka  ulaganda  uning  ekranida  qanday  ko'rinishdagi  grafik 
hosil  bo'ladi?
2.  Elektr  zanjirda  ya rim o'tkazg ichli  diodning  vazifasi  nim adan  iborat  bo'ladi?
3.  Elektr  zanjirda  kondensator  b o lm a g a n id a  t o ‘g ‘rilangan  to k   kuchlanishining  vaqtga 
b o g 'liq lik   grafigi  qanday  b o 'la r  edi?
4.  Agar  zanjirdagi  ikkala  diodning  qutblari  alm ashtirilib  ulansa,  ossillograf  ekranida 
qanday  tasvir  nam oyon  b o 'la r  edi?
T ra n zis to rn in g   tu zilish i
Bu  m u a m m o n i   keyingi  davrlarda  yaratilgan  tra n z isto r  deb  ataladigan  elektr 
detal  y o rd am id a   hal  e tilm oqda.  «Tranzistor»  so'zi  inglizcha  «transfer» -  «ko'chirish» 
va  «resistor»  -   «qarshilik»  s o 'zlarid an   kelib  chiqqan .
T ra n z is to rn in g   bir  tu rin i  k o 'rib   chiqaylik.  Biz  ko'rd ik k i,  y a rim o 'tk a z g ic h li 
diod  ikki  qism d a n   -     -turli  va  n -tip li y a rim o'tkazgich  kristallarining birikm asidan
Ishni  bajarish  tartibi
TRANZISTOR.  DIOD  VA TRANZISTORNING  QO‘LLANILISHI

VI  bob.  Y a rim o ‘tkazg ich lar
О
о
о
о
о
о
о
5
  о
о
о 
°
 
о
о
о
о

О
о  
о  
о  
о
11
р
п
°   о
О 
О
о
о  
0
О 
о
о
о
о
О
2 0 2 - r a s m
К
+  -  
+  -
2 0 3 - r a s m
К
/ I   /
I
2 0 4 - rasm
iborat.  T ranzistor esa  uch  qism d a n   tashkil  topgan. 
U la r  p -n -p   tartibda  yoki  n-p-n   tartib d a   joylashgan 
b o'lad i  (202-rasm ).
p - n - p   tartib d a g i  t r a n z is t o r n i n g   em itter  (E )  va 
kollek to r  (K )  d e b   a ta lu v c h i  b irin c h i  va  u c h in c h i  
qismlari  -   p  -turli,  baza  (B)  deb  ataluvchi  ikkinchi 
qismi  -   лг-tLirli  y a rim o ‘tk azgichdan  iborat.
n-p-n  tartibdagi  tran zistord a  em itter  va  kollek­
tor -   //-turli,  baza  -   p  -turli  y a rim o 'tk a z g ic h   bo'ladi.
Tranzistorda ikkita /?-//-o‘tish hosil bo'ladi.  Ulardan 
biri  to 'g 'ri  o 'tish ,  ikkinchisi  teskari  o'tishdir.
T ran zisto rni  elektr zanjiriga  ulash  u c h u n   em itter, 
b aza  va  k o llektorini  liar  b irid a n   sim  c h iqa rilg a n . 
T r a n z i s to r n i   e le k tr   z a n jirig a   2 0 3 - r a s m d a   k o 'r s a -  
tilg an id e k   u la n g a n d a   c h a p d a g i  /?—//- o 'tis h   t o 'g 'r i , 
o 'ngdagi  /?—//-o'tish  esa  teskari  o 'tis h   bo'ladi. 
 
T ranzistorning  kirishiga  kuchsiz  U kjr  kuchlanish 
^3°  berib,  uning  chiqishida  kuchaytirilgan  U chjq  k u c h ­
lanish  olinadi.  Tranzistorda  chiqishdagi  U 
k uch-

c  
cniq
lanish  kirishdagi  U kjr  k u c hlanish dan   bir  n ec h a   ming, 
hatto,  bir n e cha  o 'n   ming  m arta  katta bo'ladi.
T r a n z is to r   e l e k t r   t o k i n i   ( k u c h l a n i s h n i )  
m inglab  m arta  oshirib  beradigan  asbobdir.
Bu  bilan  «tranzistor  h a m   tra n s fo rm a to rg a   o 'x -  
shab,  k u c h la n ish n i  kuc haytirib  b e ra r  ekan»  degan 
x ato   fikr  t u g 'il m a s li k   kerak.  B i r in c h id a n ,  tr a n s -  
form atordan  farqli  ravishda tranzistor nihoyatda kichik 
elektr  tebranishli  k uc hlanishni  kuchaytiradi,  ikkin- 
c h id a n ,  tra n z is to r  k uchlan ish  bilan  birga  quvvatni 
h a m   o sh irib   b e ra d i.  T r a n s f o r m a t o r d a   esa  quvvat 
o 'z g a rm a s   q olar  edi,  y a ’ni  kuchlanish  q a n c h a   oshi- 
rilsa,  tok  kuchi  s h u n c h a   kam   b o 'la r   edi.
204-rasm da  tranzistorning  elektr zanjir sxemasida 
belgilanishi  va tranzistorning bir n e c h a  xili  keltirilgan.
134

5 1 - § .  T ra n zisto r.  Diod  va  tra n zisto rn in g   qo'llanilishi
Y a rim o ‘tka zg ic h li  diod  va  tran zis to rn in g   q o ‘ llanilishi
X X   a s r n i n g   i k k in c h i   y a r m i s i d a   f a n - t e x n i k a   s o h a s i d a   e r i s h il g a n   b u y u k  
y a n g i l i k l a r d a n   biri  y a r i m o ' t k a z g i c h   s o h a s i d a   e r i s h i l g a n   y u t u q l a r   b o 'l d i .  
Y a r i m o ' t k a z g i c h l a r   s o h a s i d a g i   o l ib   b o r i l g a n   i l m i y - t a d q i q o t l a r   n a t i j a s i d a  
yarim o'tkazgichli  d io dla r va  tranzistorlar yaratildi.  D iod  va  tran zisto rlarn ing   kashf 
etilishi  elektronika sohasida  inqilobiy o'zgarishlarga  olib  keldi.
Y a rim o 'tk az g ich li  tra n z is to rn in g   kashfiyotchilari  J.B ardin,  U .B retteyn   va 
U .Shokli  1956-yilda  Nobel  m ukovotiga  sazovor  bo'lganlar.
Y a rim o 'tk az g ich li  d io d la r  va  tra n z isto rla r  yaratilgunga  q a d a r   b a rc h a   radio, 
televizor,  m agn itafon   kabi  elektr  asboblar  elektron  lam palarda  ishlardi.  D io d  va 
tra n z isto r  kabi  yarim o'tkazg ich li  elektr  detallarning  yaratilishi  elektr  asboblaridagi 
elektron  lam palardan  voz  kechila  boshlandi.
Y a rim o'tkazgichli  d iod  va  tran zistorlar  bilan  ishlaydigan  kichkina  k o 'c h m a  
rad ion in g yaratilishi  avvaliga  o d a m la rn i  hayratga  soldi.  B unday tranzistorli  radioni 
«tranzistor»  deb  atala  boshlandi.  Kichik  k u ch lanish da,  y a ’ni  galvanik  elem en t  yoki 
a k k u m u la to rd a   h a m   ishlay  oladigan  b u n d a y   radiolar  keyinchalik  avtom obillarga 
ham  o'm atiladigan bo'ldi.  Keyinroq yarimo'tkazgichli  diod va tranzistorli  magnitafon, 
televizor,  videom agnitafo n   kabi  elektr  asboblar  h a m   tu rm u sh im iz g a   kirib  keldi.
Hozirgi  davrda yarim o'tkazgichli  diod  va tranzistorlar elektron  lam pa la r o'rnin i 
to 'liq   egallagan.
Keyingi  davrlarda  elek tro tex nik ad a  katta joy  egallaydigan  elektr  zanjir  o 'rn ig a  
m in g ,  m illio n   m a r t a   ix c h a m   b o 'l g a n   m ikrosxem alar.  integral  sxem ala r  keng 
q o 'l la n i lm o q d a .  U la r  aso sid a  z a m o n a v iy   televizo rlar,  v id eo p le y erlar,  m u siq a  
m ark a z la ri,  k o m p y u te r la r,  uyali  te le fo n la r,  raq am li  f o to a p p a r a t la r   va  b o s h q a  
takom illashgan  asboblar  y aratilm oqda.  U lar  o d a m la rn in g   tu rm u s h id a g in a   em as, 
intellektual  hayotida h am   katta o'zgarishlarga olib  kelmoqda.  Yarimo'tkazgichli diod 
va tranzistorlar,  mikrosxemalar,  integral  sxemalarning yaratilishi  va  keng qo'llanilishi 
fan -te x n ik a n in g   ulkan  yutug'idir.
©
1.  «Tranzistor» s o ‘zi qanday so'zlardan  olingan va  bu so 'zlar qanday m a ’noni  bildiradi?
2.  Tranzistorning  tuzilishini  aytib  bering.
3.  Tranzistorning  vazifasi  nim adan  iborat?
4.  Y arim o‘tkazgichli  diod  va  tranzistorning  q o ‘llanilishini  aytib  bering.
5.  Yarim o'tkazgichli  diod  va  tranzistorlarning  elektron  lam palardan  afzalligi  nimadan 
iborat?
Buzilgan  (ishdan  chiqqan)  radio, televizor yoki  m agnitafon  ichidagi tranzistorlarni  ko'rib 
chiqing.  Xulosalaringizni  daftaringizga  yozing.

VII  bob.  E lek tro m a g n it te b ra n is h la r va  toM qinlar.  R adioaloqa  asoslari
VII 
b o b
ELEKTROMAGNIT  TEBRANISHLAR 
VA  TO ‘LQINLAR.  RADIOALOQANING 
FIZIK  ASOSLARI
52~§ j
T E B R A N I S H   K O N T U R I
R ad io aio q ad a  te b ra n is h   konturining  o ‘ rni
Hozirgi  davrda  kundalik  tu rm u s h im iz n i  radioaloqasiz  tasavvur  qilib  bo'lm ayd i. 
Radioeshittirish,  teleko'rsatuv,  telegraf,  telefon.  uyali  telefon  va b o s h q a la r bevosita 
radiotexnika sohasida  erishilgan yutuqlarlarning  mahsulidir.
R a d i o a l o q a   u c h u n   q u y i d a g i   a s o s iv   v a z i f a l a r n i   a m a l g a   o s h i r i s h   k e r a k :
1.  Y uqori  chastotali  elektrom agnit  tebranishlarni  hosil  qilish.
2.  Bu  tebranish lar  y o rd am id a   fazoga  elektro m agn it  to 'lq in   shaklida  signallarni 
( n u tq ,  m u siq a ,  tasvirlarni)  tarq a tish.
3.  Tarqatilgan  e le ktrom agnit  to 'lq in la rn i  qabul  qilib  olish.
Bu  ishlarni  bajarishda  tebranish  ko nturi  eng  m u h im   o 'r in   tutadi  (205-rasm ).
) j  K o n d e n s a to r   va  in duktiv  g 'a lta k d a n   tashkil  t o p g a n   berk  elektr  z a n j i r )  
tebranishlar  konturi  deyiladi.
K o nden sator  va  uning  e le k tr  s ig ‘imi
T e b r a n i s h   k o n t u r i n i n g   e l e m e n t l a r i d a n   biri  -   k o n ­
d e n s a to r  h aqida  3-§  da  dastlabki  m a 'lu m o tla r   olgansiz. 
K o n d e n s a t o r   q o p l a m a l a r i   q  z a r y a d   m iq d o r i   b ila n  
( 
zaryadlangan bo'lsa,  uning q oplam alari  orasida elektr  m a y ­
d o n  hosil  b o 'ladi.  Bu  elektr  m ay d o n     energiyaga  ega.
K o n d e n s a t o r n i n g   e l e k t r   z a r y a d l a r n i   t o 'p l a s h  
xususiyati elektr sig‘im deb ataladigan  kattalik bilan 
o 'lc h a n a d i  va  u  C h a r f i   bilan  belgilanadi.
2 05-rasm

5 2 - § ,  Teb ran ish   konturi
Elektr  sig‘im n in g   asosiy  o 'lc h o v   birligi  sifatida  ingliz  fizigi  M aykl  Faradey 
sharafiga  farada  (1  F)  qabul  qilingan.
1  F  j u d a   katta  birlik  b o 'lg an i  u c h u n ,  o d a td a ,  uning  ulushlari  b o 'lg an   hosilaviy 
birliklari  -   millifarad  (1  m F),  mikrofarad  (1  mkF),  nanofarad  (1  nF),  pikofarad
(1  pF)  qo'llaniladi.  Bunda:
1  m F   =  0,001  F  =  Kb3  F;
1  m k F   =  0,000001  F =   10  6  F;
1  n F   =  0,000000001  F   =  10-9  F;
1  p F   =  0,000000000001  F   =  1 0 12  F.
K o n d e n sa to rn in g   elektr  sig‘imi  asosan  q o p lam a la rin in g   yuzi,  ular  orasidagi 
masofa va q oplam alarini  ajratib tu ruvchi dielektrik materialiga b o g ‘liq.
Agar  С sig‘imli  k o n d e n s a to r   q o plam alari  q  zaryad  m iqdori  bilan  zaryadlangan 
b o i s a ,   uning  q oplam alari  orasidagi  k u chlanish  quyidagiga  teng  bo'ladi:
v - ±
induktiv  g ‘a lta k   va  uning  induktivligi
E ndi  tebranish  k o n tu rin in g   b oshqa  bir  elem enti  -   induktiv  g'altakn i  ko'raylik.
)  G 'a l ta k   qilib  o'ralg a n   h a r  q a n d a y   o'tk az g ich   induktiv  g ‘altakdir.  In d u k tiv   
' ^ 7   g 'a lta k nin g vazifasi  o ‘zida  magnit maydon energiyasini t o ‘plashdan  i b o r a t ./
G 'a lta k k a  o'ralgan  o 'tk az g ich d a n   elektr tok o 'tayotga nida   uning atrofida m agnit 
m ay d o n   hosil b o'ladi.  M agnit  m ay do n     energiyaga  ega.  Induktiv g 'a lta k  ana shu
m agnit  m a y d o n   energiyasini  o 'z id a   to'playdi.
G 'a lta k n in g   m agnit  m ay d o n   energiyasini  to 'p la s h   xususiyatini  tavsiflash 
u c h u n   induktivlik  deb   ataladigan  fizik  kattalik  kiritilgan  va  u  L  harfi  bilan 
belgilanadi.
Induktivlikning asosiy o'lch o v  birligi  sifatida amerikalik fizik Jozef Genri sharafiga 
Download 263.75 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   17




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling