P. Q. Habibullayev, A. Boydedayev, A. D. Bahromov

E le k tr o fo r   m a s h in a
T a y o q c h a d a   hosil  q ilin g a n   za ryadli  z a r r a c h a l a r   b o s h q a   j i s m g a   berilsa,  u n d a g i 
z a ryad tugaydi.  T a y o q c h a d a  yan a zaryad  hosil  qilish  u c h u n   uni y a n a   m a to g a  ishqalash 
k erak b o 'la d i.
L ekin  o l i m l a r   s h u n d a y   a s b o b   o 'y l a b   to p d ila rk i,  bu   a s b o b   y o r d a m i d a   uzluksiz 
ra v ish d a  z a r y a d la r n i  hosil  qilib  tu ris h   m u m k i n .
Elektrofor m ashina dastalari bilan  aylantirilayotgan d av rd a  uzluksiz  ravishda 
\  
z a r y a d l a r   hosil  qilib  b e r a d i g a n   q u r il m a d i r . 
/

I  bob.  E lektr za ry a d la r
13-rasm
Elektrofor m a sh in a  diskiga m o 'y n a  va shoyi yopishtirilgan. 
D isk aylantirilg an d a q o 'z g 'a l m a s  qilib  m a h k a m l a n g a n  e b o n it 
s h a r c h a   m o 'y n a g a ,   s h ish a   s h a r c h a   sh o y ig a  i s h q a l a n a d i   (1 2 - 
ra sm ).  N a ti j a d a   e b o n i t   s h a r c h a d a   m a n fiy ,  s h is h a   s h a r c h a d a  
m u s b a t   z a r y a d l a r   t o 'p l a n a d i .
K o n d e n s a to r
E le k tr  a s b o b la r d a   e le k tr  z a ry a d la r n i  b ir  j o y g a   to 'p l a s h  
z a r u r   b o i i b   q o lad i.
E le k tr  z a r y a d la r n i  t o 'p l a y   o l a d i g a n   a s b o b   k ond en ­
sator  d e b   ataladi.
I
1 3 - r a s m d a   e n g   s o d d a   k o n d e n s a t o r   t a s v i r l a n g a n .   Bu 
k o n d e n s a t o r   o 'z a r o   parallel  qilib  o 'r n a t i l g a n  
A
  va 
В
  m e ta ll 
p l a s t in a l a r d a n   iborat.  P la s tin a la r  b i r - b ir i d a n  
D
  d ielek trik  
bilan  ajratilgan.
S h is h a   t a y o q c h a n i   sh o y ig a  ish q alab ,  k o n d e n s a t o r n i n g  
A
  p l a s tin a s ig a ,  e b o n i t   t a y o q c h a n i   m o 'y n a g a   is h q a l a b  
В 
plastinaga tegizamiz.  Bu  ishni  10-15  m arta takrorlaymiz.  B unda 
k o n d e n s a t o r n i n g  
A
  p l a s t i n a s i d a   m u s b a t ,  
В
  p l a s t i n a s i d a  
m a n fiy   za ryadli  z a r r a c h a l a r   k o 'p   m i q d o r d a   t o 'p l a n a d i .
K o n d e n s a t o r n i n g  o 'z a r o   parallel  b o 'lg a n   plastina yuzalari 
q a n c h a lik  k atta b o 'lsa va plastinalar bir-biriga q a n c h a lik  yaqin 
b o 'l s a ,   u n d a   s h u n c h a   k o 'p   za ryadli  z a r r a c h a l a r   t o ' p l a n a  
oladi.
E l e k tr o t e x n i k a d a   q o 'l la n il a d i g a n   k o n d e n s a t o r l a r   k a tta  
m i q d o r d a   z a ry a d la r n i  to 'p l a s h g a   m o 'l j a l l a n g a n .   1 4 - r a s m d a  
s h u n d a y   k o n d e n s a to r la r d a n   biri  ta sv irla n g a n .  B u n d a   ikkita 
o 't k a z u v c h i   o 'z a k n i n g   h a r   biriga  e le k t r   o 't k a z u v c h i   y u p q a  
a l y u m i n i y   m a t e r i a l   ( s t a n i o l ) n i n g   b i r   u c h i   b i r i k t ir il a d i.  
S taniol  qavatlari  orasiga  p a r a fin la n g a n   q o g 'o z  q o 'y i b   u s tm a -  
ust  o 'r a la d i.  U  d ie le k trik  vazifasini o 'ta y d i.
S t a n i o l   q a v a t l a r i g a   b i r i k t i r i l g a n   o ' z a k l a r d a n   b ir i g a  
m u s b a t ,   i k k i n c h i s i g a   m a n f i y   z a r y a d   b e r i l a d i .   N a t i j a d a  
s t a n io ln in g   b i r in c h i ,  u c h i n c h i ,   b e s h i n c h i   va  h o k a z o   t o q  
sonli  q a v a tla rid a   m u s b a t  za ry ad li,  i k k in c h i,  t o 'r t i n c h i ,
Parafinlangan
qog'oz
14-rasm

4 -§ .  Z arya d la n g an   jism larning  o ‘zaro   t a ’siri.  Kulon  qonuni
o ltin c h i  va  h o k a z o   ju ft  sonli  q a v a tl a r i d a   m a n f i y   zaryadli 
z a r r a c h a l a r  t o 'p l a n a d i .
E l e k tr o te x n ik a d a   tu rli  xil  k o n d e n s a t o r l a r   q o ‘llaniladi. 
U l a r d a n   a y r im la r i  15 - r a s m d a   tasv irlan g a n .
©
1.  Atom  so‘zi  qanday  ma’noni  anglatadi?
2.  Atom  qanday  zarralardan  tashkil  topgan?  Vodorod,  geliy 
va  litiy atomlari  tuzilishini  tushuntirib  bering.
3.  Elektr  zaryad  kattaligi  nima  maqsadda  kiritilgan?
4.  Atomni  tashkil  etgan  musbat  zaryadli  zarracha  nima  deb 
ataladi?  Manfiy zaryadlisi-chi?
5.  Elektrofor  mashinada  zaryadlar  qanday  hosil  qilinadi?
6.  Kondensator  qanday  maqsadda  qo'llaniladi?
7.  Kondensatorning  tuzilishini  tushuntirib  bering.
Plastmassa  ruchka  va  m o'yna  olib,  musbat  va  manfiy 
zaryadlanishlarni  hosil  qiling.
15-rasm
ZARYADLANGAN  JISMLARNING  O'ZARO  TA’SIRI.  KULON  QONUNI
K u lo n   t a jr ib a la r i
E l e k t r l a n g a n   j i s m l a r   b i r - b i r i g a   t e g m a s d a n   m a ’l u m  
t a ’sirlashadi.
17 8 5 - y i I d a   f r a n s u z   o l i m i   S h a r i  K ulon   e l e k t r  
z a r y a d l a r n in g   o ‘z a ro   t a ’sirlashish  q o n u n i n i   tajrib a 
o rqali  k a s h f  etdi.
Z a r y a d l a n g a n   j i s m l a r n i n g   o 'z a r o   t a ’siri  b u r a m a   ta ro z i 
y o r d a m i d a  o ‘rganilgan  (1 6 - ra s m ).  B u r a m a  ta ro z id a  in g ic h k a  
elastik  sim g a  sh ish a  sterjen   osilgan.  S te r j e n n i n g  b ir u c h ig a  
A 
m e ta ll  s h a r c h a ,   ik k in c h i  u c h ig a   esa 
С
  po san g i  m a h k a m -  
la n g a n .  B o s h q a   b ir 
В
  m e ta ll  s h a r c h a   ta r o z i n in g   q o p q o g liga 
q o ‘z g 'a l m a s  qilib  m a h k a m l a n g a n .   S h a r c h a l a r  b ir xil  ishorali 
z a r y a d l a n g a n d a  
A
  s h a r c h a  
В
  s h a r c h a d a n   i ta rila d i,  tu rli 
ishorali  z a r y a d l a n g a n d a   esa  to rtila d i. 
A
  s h a r c h a   h a r a k a tg a  
k e lg a n d a ,  osilgan  sim   b u rilad i.  S h a r c h a l a r n i n g   o ' z a r o   t a ’sir 
k u c h i  s i m n in g   bu rilish   b u r c h a g i g a   q a r a b   a n iq la n g a n .
m a s o f a d a   t u r i b   h a m
16-rasm

I  bob.  E lektr z a rya d lar
K u lo n   s h a r c h a l a r  orasidagi  m a s o fa n i  tu rlic h a   qilib olgan. 
B u n d a   z a r y a d la n g a n   s h a r c h a l a r n i n g  
F
to r t i s h is h   k u c h i   u lar 
o ra s id a g i 
r
  m a s o f a n i n g   k v a d r a t i g a   te s k a r i  p r o p o r s i o n a l  
ekanligi  a n i q l a n g a n ,   y a ’ni:
F
1
(
1
)
S hari  K u lo n  
(1736-1806)
K u lo n   q o n u n i
K u l o n   ta jrib a  j a r a y o n i d a   s h a r c h a l a r n i n g   z a ry a d in i  2,  4, 
8  va  h o k a z o   m a r t a   k a m a y tir ib   b o rg a n .  T a jrib a   natijalari 
s h a r c h a l a r   ora sid a g i 
F
 t a ’sir  k u c h i 
A
  va 
В
  s h a r c h a la r d a g i 
q x
  va 
q2
  z a r y a d l a r   m i q d o r l a r i n i n g   k o 'p a y t m a s i g a   t o 'g 'r i  
p r o p o r s i o n a l   e k a n lig in i  k o 'r s a t g a n ,   y a ’ni:
F ~ q .q r
 
(2)
O 'z a r o   t a ’s irla s h a y o tg a n  j is m la r n i  n u q ta v iy   z a ry a d   d e b   olaylik.  N u q t a v i y  z a ry a d  
d e b ,   o ' l c h a m i   va  sh a k li  h i s o b g a   o l i n m a y d i g a n   z a r y a d g a   a y t i l a d i .   (1 )  va  (2) 
f o r m u l a l a r n i   u m u m l a s h t i r i b ,   z a r y a d l a n g a n   j i s m l a r n i n g   o ' z a r o   t a ’s ir   k u c h i  
fo r m u la s in i  t o p a m iz :
F = k
ы
  Ы
(3)
B u n d a  
к
  -   p r o p o r s i o n a lli k   koeffitsienti.  Bizni 
q
,  va 
q2
  z a r y a d l a r n in g   is h o ra s id a n  
q a t ’i  n a z a r,  u l a r n i n g   s o n   q iy m a ti  q iziq tirad i.  S h u n i n g   u c h u n   u la r  f o r m u l a d a   |
q x\
  va 
|<
7
2|  ko rin ish d a ifodalangan.
V a k u u m d a   jo y la s h g a n   ikki  n u q ta v iy   za ry a d li  j i s m l a r n i n g   o 'z a r o   e le k t r  
t a ’sir  k u c h i   u l a r   z a r y a d l a r in i n g   k o 'p a y t m a s i g a   t o ' g ' r i   p r o p o r s i o n a l   va 
u l a r   ora sid a g i  m a s o f a n in g   k v a d ra tig a   teskari  p ro p o r s io n a ld ir .
E l e k t r   z a r y a d l a n g a n   j i s m l a r   o ' z a r o   t a ’s irin in g   u s h b u   q o n u n i   K ulon  qonuni 
d e b ,  o 'z a r o   t a ’sir  k u c h i  esa  Kulon  kuchi  d e b   yuritiladi.
Ikki  z a r y a d n i n g   o 'z a r o   t a ’sirida  ik k in c h i  z a ry a d   b i r i n c h i   z a r y a d g a   q a n d a y  
F]2 
k u c h   b ila n   t a ’sir  etsa,  b irin c h i  z a ry a d   ik k in c h i  z a ry a d g a   h a m   s h u n d a y   m i q d o r d a g i  
F2i  k u c h   b ila n   t a ’sir  k o 'r s a t a d i .  N y u t o n n i n g   u c h i n c h i   q o n u n i   kabi  b u   k u c h l a r  
m i q d o r  j i h a t d a n   t e n g   va  o 'z a r o   q a r a m a - q a r s h i   y o 'n a l g a n ,   y a ’ni:
Fn  =  F2r
 
(4 )
K u l o n   k u c h i n i n g   y o n a lish i  z a r y a d la r n in g   ishorasiga  b o g 'liq .  B ir  xil  ishorali 
z a r y a d l a r   b i r - b i r i d a n   itariladi  (1 7 - й   va 
b
  ra s m la r ),  turli  ishorali  z a r y a d l a r   esa  b ir-

4 -§ .  Z a rya d la n g an   jism larning  o ‘zaro   t a ’siri.  Kulon  qonuni
b irig a  to r t ila d i   ( 1 7 - d   r a s m ) .  K u l o n   k u c h i  f o r m u l a s i d a n  
p r o p o r s io n a lli k  k oeffitsie n ti  к  q u y i d a g i c h a   ifodala nadi:
r 2
F„
к  =  F
(5)
+ -
K u c h n i   n y u t o n   ( N )   d a ,  z a r y a d la n g a n   j i s m l a r   ora sid a g i 
m a s o f a n i  m e t r   ( m )   d a ,  z a ry a d   m i q d o r i n i   k u lo n   ( C )   d a  
i f o d a l a s a k ,   p r o p o r s i o n a l l i k   k o e f f i t s i e n t i   к   n i n g   b iriig i 
1  N - m 2/ C 2  k o ‘r in is h d a  b o l a d i .   к  n ing q iym ati  tajriba asosida 
q u y id a g ig a  tengligi  a n i q la n g a n :
Ar =  9• 109 N - m 2/ C 2.
T a b i a td a  e n g   k ichik z a ry ad   m iq d o ri  e l e k t r o n n in g  zaryadi 
b o 'li b ,   u n i n g   q i y m a t i   q u y id a g ig a   teng:
e =   1 ,6 1 0   14 С .
/:
+-
i 7 - r a s m
I
E l e k t r o n   z a ry a d ig a   t e n g   b o 'l g a n   z a r y a d n i   elem en tar  zarayad  d e b   atala d i 
T a b ia td a g i  b a r c h a   z a r y a d l a r   e l e m e n t a r   z a ry a d g a   karrali  b o 'l a d i .
2
M a s a la   yechish   nam unasi.
Bir-biridan  10 sm  masofada turgan sharchalardan birining zaryadi  2- 10  s C,  ikkinchisining 
zaryadi  esa  -3-10  x  C.  Ular qanday  kuch  bilan tortishishadi?
Berilgan: 
r =  10 sm = 0 , 1  m;
q = 2 -W   C; 
q  =  3-10  8  C; 
к = 9 - 109  N -m -/C 2.
Topish  kerak'. 
F - ?
Formulasi:
k l  
Ы
F - k
F =  9- 10q
Yechilishi: 
N -m 2 
2-10
С  -310  s  С
С 2
=  5,4-10  4  N.
(0,1  m )2
Javob:  F =   5,4-10~4  N.
M
1
1.  Elektr  zaryadlarning  o'zaro  ta ’siri  qonunini  kirn  va  qachon  kashf  etgan?
2.  Buralma tarozi yordamida elektr zaryadlarning o ‘zaro ta ’sir kuchi qanday aniqlanadi?
3.  Elektr  zaryadlarning  o ‘zaro  ta ’sir  kuchi  formulasi  qanday  ifodalanadi?
4.  Kulon  qonunini  ta ’riflab  bering.
5.  17-rasmda  tasvirlangan  zaryadlarning  o ‘zaro  ta ’sirini  tahlil  qilib  bering.
6.  Elektr  zaryad  birligini  aytib  bering.
7.  Elementar  zaryad  biriigi  nimaga  teng.
1.  Bir-biridan 5 sm masofada joylashgan sharchalaming biriga 4-10 4 С manfiy, ikkinchisiga 
esa  2-10  8  С  musbat  zaryad berilgan.  Zaryadlar qanday kuch  bilan  tortishishadi?
2.  Biri  ikkinchisidan  20  sm  masofada joylashgan  ikkala  sharchaga  bir  xil  10~s  С  dan

I  bob.  E lektr za rya d lar
zaryad berilgan.  Zaryadlar qanday  kuch  bilan  itarishishadi?
3.  Bir-biridan  10  sm  masofada  joylashgan  ikkita  bir  xil  zaryadlangan  sharchalar 
9-10  5  N  kuch  bilan  itarishishmoqda.  Sharchalarning  har  biri  qanday  miqdorda 
zaryadlangan?
4.  Biri  ikkinchisidan  m a'lum   masofada joylashgan  ikkita  sharchaga  bir  xil  2-10  s  С 
zaryad berilgan.  Zaryadlar 5-10  4  N  kuch bilan  itarishishmoqda.  Sharchalar orasidagi 
masofani  toping.
ELEKTR  M A Y D O N
E le k tr  m a y d o n   h a q id a   tu s h u n c h a
Z a r y a d l a n g a n   j i s m   b o s h q a   b i r   z a r y a d l a n g a n   j i s m n i  
q a n d a y   «sezadi»?  E le k tr  t a 's i r   b ir  j i s m d a n   b o s h q a   jis m g a  
q a n d a y   u za tilad i?
Z a r y a d l a n g a n  j i s m l a r   a tro f id a   u l a r n i n g   t a ’sirini  t a ’m i n -  
lovchi  n i m a d i r  bor.  Ingliz  fizigi  M aykl  Faradey ta 'm i n l o v c h i  
s h u   t a 's i r n i   elek tr  m aydon  d e b   atadi.
F a r a d e y n i n g   g 'o y a la rig a   asosan:
( ^ ) Y   E le k tr  z a r y a d l a r   b i r-b irig a   b e v o s ita   tegib  t a 's i r   \
J  q ilm aydi.  U l a r d a n   h a r  biri  atrofidagi  fa z o d a  e le k tr
J
  m a y d o n   hosil  q iladi.  Bir  z a r y a d n i n g   m a y d o n i
/   ik k in c h i   z a r y a d g a   t a ’sir  q i la d i ,  i k k i n c h i s i n i n g
I
  m a y d o n i  birinchi  zaryadga t a ’sir qiladi.  Z a r y a d d a n   I
I 
u z o q la s h ilg a n   sari  m a y d o n   za iflash a  b o ra d i. 
I
E le k tr  m a y d o n n i   b ev o sita  k o 'r a   o l m a y m i z ,   s e z m a y m iz . 
Z a r y a d l a n g a n   j i s m l a r n i n g   o ' z a r o   t a ’s i r la s h i s h i g a   q a r a b ,  
u n i n g   m avjudligi  h a q id a   fikr  y u rita   o la m iz .
E le k tr  m a y d o n   ku ch   c h iz iq la ri
@
Mavkl  Faradey 
(1791-1867)
G o r i z o n ta l   h o la td a  stol  ustiga q o 'y ilg a n   o v n a   ustiga d o ira 
shaklidagi  m u s b a t z a r y a d la n g a n   m etall  p lastinkani  q o 'y a m iz . 
U n i n g   a tro fig a   m a y d a l a n g a n   s o c h   to l a la rin i  sepib,  o y n a n i 
b ir  n e c h a   m a r t a   c h e r t a m i z .   B u n d a   s o c h   q iy q im la r i  m a ’lu m  
b ir ta r ti b d a   jo y la s h ib   q o la d i  ( 1 8 -a   rasm ).
18-rasm

5 -§ .  E lektr  m aydon
O y n a   ustiga b ir e m a s ,  ikkita  m u s b a t  z a ry a d la n g a n   m etall 
p la s tin k a n i  q o 'y a y lik .  U l a r   atro fig a   s o c h   to la la rin i  sepib, 
o y n a   c h e rtilsa ,  18-6  r a s m d a   ta s v irla n g a n   ajoyib  m a n z a r a  
kuza tilad i.
E n d i  o y n a   ustiga  q o 'y i l a d i g a n  z a ry a d la r n in g  biri  m u sb a t, 
ikkinchisi  m an fiy  b o ‘lsin.  Bu  h o ld a  o y n a  ustiga sepilgan  so ch  
t o l a l a r i   18
- d
  r a s m d a   t a s v i r l a n g a n   m a n z a r a   k o 'r i n i s h i d a  
joylashib qoladi.
O 't k a z i lg a n   b u   ta jrib a la r,  b i r i n c h i d a n ,   h a q i q a t a n   h a m ,  
elek tr  m aydon  m av ju d lig in i,  ik k i n c h i d a n ,   elek tr  m aydon 
kuch chiziqlariga eg a  e k a n lig in i  k o 'r sa ta d i.
E le k tr  m a y d o n   k u c h   c h iz iq la ri  m u s b a t   z a r y a d ­
la n g a n   j i s m d a n   b o s h l a n i b ,  m a n f i y   z a r y a d l a n g a n  
j i s m d a   tugay d i  d e b   q a b u l  q ilin g a n .
M u s b a t   va  m a n fiy   z a r y a d l a n g a n   a l o h i d a   s h a r c h a l a r n in g  
h a m d a   o 'z a r o  t a ’sirda b o 'l g a n   b ir xil  ishorali  va turli  ishorali 
z a r y a d l a n g a n   s h a r c h a l a r n i n g   e le k tr m a y d o n   k u c h   chiziq lari 
1 9 -r a s m d a  tasv irlan g a n .
) \   E le k tr  z a ry a d g a   eg a   j i s m l a r n i n g   e l e k t r   m a y d o n i  
/ m a v j u d .   J i s m d a n   u z o q l a s h i l g a n   s a r i  m a y d o n  
/   susayib  b o ra d i.  Z a r y a d l a n g a n   j i s m l a r n in g   o 'z a r o  
(  t a ’siri  elek tr  m aydon  o rq a li  a m a lg a   o s h a d i.
1 9 - ra sm
©
1.  Faradeyning  g'oyalari  nimalardan  iborat?
2.  18-rasmda  tasvirlangan  tajriba  jarayonini  va  uning  natijalarini  tushuntirib  bering.
3.  Musbat  va  manfiy  zaryadlangan  jismlarda  elektr  maydon  kuch  chiziqlari  qanday 
yo'nalgan?
4.  Elektr  maydon  haqidagi  fikr-mulohazalaringizni  bayon  qilib  bering.
5.  19-rasmda  tasvirlangan  zaryadlangan  jismlarning  elektr  maydon  kuch  chiziqlarini 
tahlil  qilib  bering.
6.  18-Я  va  19-fl,  18-6  va  19-6  hamda 
\Q-d
  va  19-c/  rasmlarni  taqqoslang  va  fikr- 
mulohazalaringizni  ayting.
18-rasmda  ko'rsatilgan  tajribani  bajaring.  Tajriba  jarayonini  daftaringizga  yozing  va
tahliliy xulosa chiqaring.

I  bob.  E lektr z a rya d lar
t 6 ~ §   J   0 ‘TKAZGICHLARDA  ELEKTR  ZARYADLARNING  TAQSIMLANISHI
0 ‘tk a z g ic h d a   z a r y a d la r n in g   jo y la s h is h i
E l e k t r   z a r y a d l a r   y a k k a l a n g a n   o ' t k a z g i c h d a   q a n d a y  
joylash g an   b o 'la d i?   O 'tk a z g ic h   ich id a  h a m   za ryad  b o 'la d im i?
M u l o h a z a  yuritib  ko'raylik.  M etall  sh arg a  m u s b a t  zaryad 
b e rild i,  deylik.  B ila m iz k i,  b i r   xil  ish o rali  z a r y a d l a r   b ir- 
b irid a n   itariladi.  S h u   sababli  s h a r   i c h i d a   z a ry a d   b o 'l g a n  
t a q d i r d a   h a m   u la r   o 'z a r o   itarish ish ib ,  i m k o n   q a d a r   b ir- 
biridan  u zoq  m asofa da joylashishga  intiladi.  N a tijada s h a m in g  
b u t u n   h a jm id a g i  z a r y a d l a r   u n i n g   sirtiga  c h iq ib   q o la d i.  S h u  
bois,  m e ta ll  s h a rg a   b erilg a n   m u s b a t   z a r y a d l a r   2 0 - r a s m d a  
ta s v irla n g a n d e k ,  s h a m i n g   sirti  b o 'y l a b   jo y la s h a d i.
Ikkita  e l e k t r o m e t r   olib,  u la r n in g   b iriga  ichi  k o v a k   va 
te p a s id a  teshigi  b o 'l g a n   m etall  s h a r  o 'm a t i l a d i .   S h a rg a  elek tr 
za ryadi  berilsa,  e l e k t r o m e t r  k o 'r s a tk ic h i  m a ’l u m   b u r c h a k k a  
b u r i la d i .  I z o la to rli  t a y o q c h a   u c h i n i   k o v ak li  s h a r   ic h ig a  
kirgizib,  ta y o q c h a  u c h ig a   m a h k a m l a n g a n  s h a r c h a n i  s h a m i n g  
i c h k i   s i r t ig a   t e g i z a m i z .   S o ' n g r a   t a y o q c h a   s h a r c h a s i n i  
z a r y a d l a n m a g a n   e l e k t r o m e t r   s h a r c h a s ig a   te g iz a m iz .  B u n d a  
ikkinchi  e l e k t r o m e tr n in g   k o 'r sa tk ic h i j o y i d a n   q o 'z g 'a l m a y d i  
( 2 1 - a   ra sm ).  D e m a k ,   s h a r   i c h id a   z a ry a d   b o 'l m a s   ek a n .
E n d i  t a y o q c h a   s h a r c h a s i n i   b irin c h i  e l e k t r o m e t r  ustidagi 
s h a r   sirtiga  te g iz a m iz .  B u n d a   s h u   e l e k t r o m e t r   k o 'r s a t k ic h i  
z a r y a d n i n g   b i r o z   k a m a y g a n l i g i n i   k o 'r s a t a d i .   T a y o q c h a  
s h a r c h a s i n i   ik k in c h i   e l e k t r o m e t r   s h a r c h a s i g a   t e g iz a m i z . 
B u n d a   e l e k t r o m e t r   k o 'r s a t k ic h i   b iro z   b u rila d i,  y a ’ni  z a ry a d  
o lg a n lig in i  b ild ira d i  (21 
-b
  ra s m ) .  D e m a k ,   e l e k t r   z a ry a d  
s h a r   sirti  b o 'y l a b   j o y la s h g a n   ek a n .
2 0 - r a s m
21 - r a s m
( f | ) )   Y a k k a l a n g a n   o 't k a z g i c h d a   e le k tr z a r y a d la r  u n i n g  sirti  b o 'y l a b  t a q s i m la n g a n  ^  
^   b o 'l a d i .   O 't k a z g i c h   ic h id a   z a ry a d   b o 'l m a y d i .  
/
Faradey  qafasi
M . F a r a d e y   o 't k a z g i c h   i c h id a   e l e k t r   z a r y a d l a r   b o 'lm a s l i g in i   isb o tla sh   u c h u n  
y o g 'o c h d a n   qafas  yasagan.  Q a f a s n i n g   ta sh q i  sirtini  y u p q a   q a la y   (z ar)  q o g 'o z   b ila n

6 -§ .  0 ‘tk a zg ic h la rd a   e le k tr zaryad larn in g  taqsim lanishi
q o p la g a n .  F a r a d e y  q o 'lig a   e le k tr o s k o p   olib,  qafas  ichiga  kirib o lgan.  U n i n g  y o r d a m -  
c h ila ri  q a f a s n i  i p a k   a r q o n l a r   b ilan  o s is h g a n ,  s o 'n g r a   qafasga  e le k tr   z a r y a d la r  
b e r is h g a n .  Q a fa s  ichidagi  e l e k t r o s k o p   h a m ,   F a r a d e y   h a m   q a f a s n in g   z a r y a d l a n -  
ganligini  sez m a g a n .
F a r a d e y   o 't k a z g a n   bu   tajrib a  h a m   z a r y a d n i n g   o 't k a z g i c h   i c h id a   b o 'lm a s lig i, 
e l e k tr   z a r y a d l a r   fa q at  o 't k a z g i c h   sirti  b o 'y l a b   jo y la s h is h in i  isbotlaydi.
0 ‘tk a z g ic h   s irtid a   z a r y a d la r   ta q s im o ti
Z a r y a d l a r   m e t a l l   s h a m i n g   s i r t i d a   j o y l a s h i s h i g a  
i s h o n c h   hosil  qildik.  L ekin  ixtiyoriy  sh akldagi  o 't k a z g ic h  
sirtid a  z a r y a d la r   q a n d a y   t a q s i m l a n g a n   b o 'l a d i ?
2 2 - r a s m d a   ta s v irla n g a n   s h a k ld a g i  o 't k a z g ic h   sirtida 
e l e k t r   z a r y a d n i n g   t a q s i m l a n i s h i n i   k o ' r a y l i k .   U n i  
z a ry a d la y lik .  R a s m d a   k o 'r s a t i l g a n d e k ,   o 't k a z g i c h n i n g  
tu rli  j o y la rig a   folga  y a p r o q c h a l a r i n i   q o 'y a y lik .  B u n d a  
o ' t k a z g i c h   s ir t i d a g i   z a r y a d l a r   t a ' s i r i d a   y a p r o q c h a l a r  
t u rlic h a  ochiladi.
M u r a k k a b  s h akldagi  y a k k a la n g a n   o 't k a z g i c h d a   ele k tr 
z a r y a d l a r   n o te k is  t a q s i m la n g a n   b o 'l a d i .  O 't k a z g i c h n i n g  
u c h li  j o y l a r i d a   z a r y a d la r   z ic h ,  tekis j o y l a r i d a   s iy ra k ro q , 
b o tiq  jo y larid a esa j u d a  siyrak b o 'la d i.