P. Q. Habibullayev, A. Boydedayev, A. D. Bahromov


Download 263.75 Kb.
Pdf ko'rish
bet3/17
Sana16.08.2017
Hajmi263.75 Kb.
#13564
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17

E le k tr   «sh am ol»
Y a k k a l a n g a n   o ' t k i r   u c h g a   e g a   b o ' l g a n   s h a r n i  
o 't k a z g i c h   sim   o rq a li  e l e k t r   z a r y a d la r   m a n b a y i g a   ulab, 
u n i  u zluksiz  z a ry a d la b   t u r a m i z .  S h a m i n g   o 't k i r   u c h i d a  
z a ry a d   e n g  z ic h   ekan lig in i  bilasiz.  S h a m i n g   u c h ig a   y o n ib  
t u r g a n   s h a m n i   y a q i n l a s h t i r a m i z .   B u n d a   a l a n g a n i n g  
s h a m o l   t a ’s i r i d a g i d e k   e g ilg a n i  k u z a t i l a d i   ( 2 3 - r a s m ) .  
S h u n i n g   u c h u n   b u   h o d is a   e le k tr  « s h am o l»   d e b  yuritiladi.
Bu  ta jrib a   m u r a k k a b   shak ld ag i  y a k k a la n g a n   o ' t k a z ­
g i c h   s ir t i d a   e l e k t r   z a r y a d l a r n i n g   n o t e k i s   t a q s i m l a n -  
g an lig in i,  o 't k a z g i c h n i n g   u c h li  j o y l a r i d a   z a r y a d l a r   z ich  
jo y la s h g a n lig in i  tasd iq lay d i.
7 Ш О
2 2 - r a s m
23-rasm
9 & 5 3 3 6
ku

I  bob.  E lektr z a rya d lar
1.  Metall  sharda  elektr  zaryadlar  qanday  joylashgan  bo'ladi?
2.  21-rasmda  tasvirlangan  tajribani  tushuntiring  va  undan  chiqadigan  xulosani  aytib 
bering.
3.  Faradey  qafasi  haqida  gapirib  bering.
4.  23-rasmda  o'tkazilgan  tajribani  tahlil  qilib  bering.
5.  Murakkab  sirtli  yakkalangan  o'tkazgichlar  sirtida  elektr  zaryadlar  qanday 
taqsimlangan  bo'ladi?
6.  O'tkazgichning  o'tkir  uchida  nima  sababdan  elektr  «shamol»  hosil  bo'ladi?
£ 3 J  
TABIATDAGI  ELEKTR  HODISALARI
C h a q m o q   va  m o m a q a ld iro q
O d a m l a r   q a d i m d a n   c h a q m o q   c h a q i s h i   va  m o m a q a l d i r o q   g u m b u r l a s h i  
s ab a b la rin i  b i l o lm a y   kelganlar.
C h a q m o q n i n g   hosil  b o 'l i s h in i   turli  ishorali  e l e k t r   z a r y a d l a r n in g   o 'z a r o   t a ’siri 
a s o sid a   t u s h u n t ir is h   m u m k i n .   Bir jis m   ik k in c h i j i s m g a   i s h q a l a n g a n d a   e l e k t r  z a ry a d  
hosil  b o 'l i s h i n i   bilasiz.  S h u n g a   o 'x s h a s h ,   o s m o n d a g i   b u lu t  q a t l a m l a r i n i n g   b ir-b iri 
b il a n   ish q a la n is h i  n atijasid a  u l a r n in g   b ir  q a t l a m i   m u s b a t ,  ik k in c h i  q a tl a m i   m a n fiy  
z a r y a d l a n i b   q o lad i.  Z a r y a d l a n g a n   b u lu t  t o 'p l a m i   b o s h q a   b ir  z a r y a d l a n g a n   b u lu t 
t o 'p l a m i g a   y a q i n l a s h g a n d a   u la r  o ' z   e le k tr  m a y d o n la r i  o rqa li  t a ’sirlashadilar.
M u s b a t  va  m a n f i y   z a r y a d l a r n in g   b ir-b irig a   to rtilish in i  h a m   bilasiz.  T urli  ish o ra 
b i l a n   z a r y a d l a n g a n   b u l u t l a r   k u c h l i   z a r y a d l a n g a n d a   v a   u l a r   b i r - b i r i   b i l a n  
y a q i n l a s h g a n d a   b ir b u lu td a g i  m a n fiy   z a r y a d l a r   ik k in c h i  b u l u td a g i  m u s b a t   z a r y a d l a r  
t o m o n   h a r a k a t   qiladi.  Q a r a m a - q a r s h i   ishorali  z a r y a d l a r n in g   t o 's a t d a n   q o 's h ilis h i 
natijasid a  k u ch li  e l e k t r   u c h q u n   c h i q a d i   ( 2 4 -
й
  ra sm ).
(
\\  C haqm oq  -   b u   tu rli  i s h o ra   b ila n   z a r y a d l a n g a n   b u l u t l a r   o r a s i d a   yoki  N 
^  b u l u t la r   b ila n   y e r   o r a s id a   s o d i r   b o 'l a d i g a n   k u ch li  e le k tr   u c h q u n d i r .  
(
C h a q m o q   p a y tid a   k uchli  g u m b u r l a s h   -   m o m a q a l d i r o q   v u ju d g a   keladi.
Л   M o m a q a ld ir o q   -   b u   c h a q m o q   p a y t i d a   s o d i r   b o ' l a d i g a n   h a v o d a g i   41 
j
  ( a t m o s f e r a d a g i )   t o v u s h   h o d isa s i  b o 'l i b ,   u  c h a q m o q   y o 'l i d a   h a v o n i n g  
 
(   qizishi  tufayli  y u z   b erad i. 
(
C h a q n a s h d a g i   y o r u g 'lik   -   c h a q m o q n i   d ey a rli  sh u   z a h o ti  k o 'r a m i z ,   lekin  u n i n g  
o vozi  -   m o m a q a l d i r o q  g u m b u r l a s h i n i   b iro z  v a q t d a n   k eyin  e s h ita m iz .  B u n g a   sabab, 
l  s  d a  y o r u g 'lik   3 0 0 0 0 0   k m   m a s o fa n i,  to v u s h   esa  h a v o d a   b o r  y o 'g 'i   340  m   m a s o fa n i

7 -§ .  T a b ia td a g i  e le k tr hodisalar
bosib   o 't a d i.   M a s a la n ,  c h a q m o q   b i z d a n   1  k m   u z o q lik d a  
so d i r   b o 'l s a ,   un i  d eyarli  s h u   z a h o ti   k o 'r a m i z ,   m o m a q a l -  
d i r o q   ovozin i  esa  3  s  o ‘t g a n d a n   k eyin  e s h ita m iz .
N i m a   u c h u n   k o 'p   h o l l a r d a   m o m a q a l d i r o q   b ir  n e c h a  
s e k u n d   d a v o m i d a   g u m b u r l a b   t u r a d i ?   B u l l i n g   s a b a b i ,  
c h a q m o q   s o d ir b o 'l a y o t g a n   m a y d o n n i n g  j u d a   uzu n lig id ad ir.
C h a q m o q n i n g   u z u n lig i  b a ' z a n   b ir  n e c h a   k i l o m e tr   b o 'l a d i .
C h a q m o q n i n g   y a q in   va  u z o q   q i s m id a n   m o m a q a l d i r o q   tu rli 
v a q tla rd a  yetib  keladi.  Yer,  b in o  va b o s h q a  jo y la rd a n   qaytgan 
aks  s a d o   h a m   m o m a q a l d i r o q n i n g   y a n a d a   u z o q r o q   v a q t 
d a v o m i d a  g u m b u r l a b  tu rish ig a   olib  keladi.
C h a q m o q   b u l u t la r   o r a s id a g in a   e m a s ,   b u lu t  b ilan  y e r 
o r a s id a   h a m   y u z berishi  m u m k i n   ( 2 4
-b
 ra sm ).  B ir-biri  bilan 
is h q a la n g a n   b u lu t  q a t l a m l a r i d a   hosil  b o 'l g a n   z a ry a d la r yerga 
o 't i s h i   h a m   m u m k i n .
A g a r b u l u t n in g   m a n f i y   z a r y a d l a n g a n   q a t l a m i   y e r  sirtiga 
y a q in   kelib  q o lsa,  s h u   b u lu t  o s tidagi  y e r  s irtid a   m u s b a t  
z a r y a d la r   t o 'p l a n a d i .   N a ti j a d a   z a r y a d la n g a n   b u lu t  y e r  sirti 
bilan   hosil  b o 'l g a n   e le k t r  m a y d o n   o rq a li  t a ’sirlashadi.  B ulut 
kuchli za ry ad lan g a n   va yerga j u d a  y aqinlashib q o lg a n d a  b ulut 
va  y e r  sirti  o ra s id a   k u c h li  e l e k t r   u c h q u n   c h i q a d i ,   y a 'n i  
c h a q m o q   c h a q n a y d i.  C h a q m o q  ja r a y o n i d a  b u lu td a g i z a ry a d ­
la r  y erga  o 't a d i .
Y a s h in   va  u n d a n   s a q la n is h
Siz  «yashin  urdi»,  «yashin  t u s h d i»   d e g a n   s o 'z la r n i   k o 'p   eshitg an siz.  Y a s h in n i n g  
o 'z i   n i m a ?   U n d a n   q a n d a y   s a q la n is h   m u m k i n ?
Y ashin  -   z a r y a d la n g a n   b u lu t  b ila n   y e r  o ra s id a   s o d i r   b o 'l a d i g a n   k u c h li 
 
e le k tr  u c h q u n ,   b u l u td a g i  z a r y a d l a r n in g   y erga  b ir  z u m d a   o 't i s h   j a r a y o n i. 
/
Y ashin j u d a  xavflidir.  Z a r y a d la n g a n   bulutga yerdagi  elek tr o 'tk a z u v c h i  n arsalard a n  
qaysi  biri  y aq in   b o 'ls a ,  s h u n g a  o 'z i n i n g  z a ry ad in i  b e ra d i,  y a ’ni  y ash in   uradi.  S h u n in g  
u c h u n   y e r   s i r t i d a n   b a l a n d   k o 't a r i l g a n   t o g '  c h o ' q q i s i ,   m i n o r a ,   b i n o ,   d a r a x t ,  
e le k tr  u s t u n l a r i n i  b irin c h i  g a l d a   y as h in   u rishi  m u m k i n .   C h a q m o q   p a y tid a   t e p -  
tekis  y e rd a   k e ta y o tg a n   m a s h i n a   yoki  o d a m n i   h a m   y a s h in   urishi  m u m k i n .   B u n d a y
ч З
+ +
©

+  + 

+
2 4 - ra s m

I  bob.  E lektr z a rya d lar
+

+
+
□ □
□ □ □
+
□ □ □
+
□ □
+
□ □ □
+
□ □ □
1
□ □ □
T
П
□ □
+
+
□ □ □
+  
1 -4-
r ..
p a y t l a r d a   b a l a n d l i k d a ,  d a r a x t   t a g id a   t u ris h ,  p i c h a n   g ‘a r a m i  
ostiga  y a s h irin is h   h a m   xavflidir.
O d a t d a ,   b a l a n d   m i n o r a   va  b i n o l a m i   q u r i s h d a   u la r n i n g  
te p asig a  y a s h in   q a y ta r g ic h   o 'r n a t il a d i   ( 2 5 - r a s m ) .
Y ashin  q aytargich  z a r y a d l a n g a n   b u l u t d a n   k e l a ­
y o t g a n   k u c h l i   e l e k t r   u c h q u n n i ,   y a ’ni  y a s h i n n i  
yerga o 't k a z ib  y u b o ra d i.
Y a s h i n   q a y ta r g ic h   u c h i  o ' t k i r   m e ta ll  s t e r j e n d a n   iborat 
b o 'l ib ,   u  y o ' g 'o n   sim   o rq a li  y erga  c h u q u r   k o 'm i l g a n   m etall 
j is m g a   u l a n a d i.  Y e rg a  y a q i n la s h g a n   z a r y a d l a n g a n   b u l u t   o 'z  
z a ry a d in i  b i r i n c h i g a ld a   m i n o r a  yoki  b i n o   ustiga  o 'r n a t il g a n  
y a sh in   q a y ta r g ic h g a   b erad i.  K u c h li  e le k tr   z a ry a d   m i n o r a  
yoki  b in o g a   sh ik ast  y e t k a z m a y   y a s h in   q a y t a r g i c h   o rq a li 
yerga o 'ti b   ketadi.
(?)
25-rasm
1.  Bulutlar  qay  tarzda  elektr  zaryadlanib  qoladi?
2.  Chaqmoq  qanday  hosil  boladi?
3.  Momaqaldiroq  nima?
4.  Nima  sababdan  chaqm oq  kuzatilgandan  bir  necha 
s e ku n d d a n   ke yin g in a   m o m a q a ld iro q n i  esh ita m iz?  
Momaqaldiroqning  bir necha sekund  davomida gumbur- 
lab  turishiga  sabab  nima?
5.  Yashin  nima?  U  qanday  sodir  boladi?
6.  Chaqmoq  paytida  yashin  urishidan  qanday  saqlanish 
mumkin?
7.  Yashin  qaytargich  qanday  qilib  minora  va  binoni  yashin 
urishdan  saqlaydi?
Siz  chaqm oq  chaqqanini  ko'rg ansiz  va  m om aqaldiroq
gumburlaganini eshitgansiz.  Bu  haqda o'z taassurotlaringizni
daftaringizga  yozing.

8 -§ .  E lektr  toki  haqida  tushuncha
I I   BOB

ELEKTR  TOKI
ELEKTR  TOKI  HAQIDA  TUSHUNCHA
Z a ry a d li  z a r r a la r n in g   ta r tib li  h a r a k a ti
E l e k t r o m e t r   s h a r c h a s i n i   z a r y a d l a n g a n   t a y o q c h a  
y o r d a m i d a   za ry a d la y lik .  B u n d a   e l e k t r o m e t r   k o 'r s a t k ic h i  
m a ’l u m   b u r c h a k k a  b u rila d i  ( 2 6
-a
 ra sm ).  A g a r b ir u c h i  yerga 
u l a n g a n   o 't k a z g i c h n i n g   ik k in c h i  u c h i n i   e l e k t r o m e t r   sh a r - 
c h a sig a   tegizsak,  s h u   z a h o ti   e l e k t r o m e t r   k o 'r s a t k ic h i   n o lg a 
t u sh ib  qoladi.
Bu  h o d i s a n i n g   sababi  s h u k i,  o 't k a z g i c h n i n g   ik k in c h i 
u c h i  s h a r c h a g a   teg izilgan  z a h o ti   u n d a g i  za ry ad li  z a r r a la r  
o 't k a z g ic h   b o 'y l a b   b i r   t o m o n g a   tartibli  h a r a k a tl a n a d i   va 
y erga  o 't i b   k e ta d i  ( 2 6
-b
  ra sm ).
i
Z a r y a d li  z a r r a la r n i n g   tartib li  h a r a k a t i  elek tr  toki 
d e b   atala d i.
1
Y u q o r i d a g i   t a j r i b a d a   o ' t k a z g i c h d a   e l e k t r   t o k i   ho sil 
b o 'l g a n i n i   bilish  u c h u n   y erg a  u l a n g a n   o 't k a z g i c h   o 'r ta s ig a  
n e o n   l a m p o c h k a   o 'r n a t a y l i k .  A g a r   o 't k a z g i c h n i n g   ik k in ch i 
u c h i n i   e l e k t r o m e t r n i n g   z a r y a d l a n g a n   s h a r c h a s i g a   tegizsak, 
e l e k t r o m e tr n in g   k o 'r s a t k ic h i  n o lg a  tu s h ish i  b ila n   b ir v a q t d a  
n e o n   l a m p o c h k a   h a m   b ir  z u m d a   y o n i b   o 'c h a d i   ( 2 7 - r a s m ) . 
D e m a k ,   h a q i q a t a n   h a m ,   o 't k a z g i c h d a   za ry ad li  z a r r a la r   bir 
t o m o n g a   tartibli  h a r a k a t   q iladi  va  e le k tr  tok i  hosil  b o 'l a d i .
Z a r y a d li  z a r r a la r n i n g   h a r a k a t   qilishiga sab a b ,  o 'tk a z g ic h  
u c h l a r i d a   e le k tr  m a y d o n n i n g   m a v ju d lig id ir  ( 2 8 - r a s m ) .
2 6-rasm
28-rasm

++
 

+

II  bob.  E lektr toki
2 6 - r a s m d a   ta s v irla n g a n   ta jrib a d a   e l e k t r o m e t r n i n g   s h a r c h a s i  m a n f i y   z a r y a d l a n ­
g a n ,  deylik.  O 't k a z g i c h n i n g   u c h i  s h a r c h a g a  teg izilg an d a  u n in g  yerga  u la n g a n   u c h i d a  
sh u   z a h o ti   m u s b a t   za ryadli  z a r r a la r   t o 'p l a n i b   q o lad i.  O 't k a z g i c h n i n g   u c h i  m u s b a t 
za ry ad li  z a rra la rn i  y e r d a n   oladi.
O 't k a z g i c h n i n g   ikki  u c h id a g i  m u s b a t   va  m a n fiy  z a r y a d l a r  o ra s id a   e le k t r  m a y d o n  
v u ju d g a  keladi.  Bu  hosil  b o 'l g a n   e le k tr  m a y d o n   za ryadli  z a rra la rg a   t a ’sir  e ta d i  va 
n a tija d a   u l a r   b ir  t o m o n g a   tartib li  h a r a k a t   q iladi,  y a ’ni  e le k tr  tok i  hosil  b o 'l a d i .
O 't k a z g i c h d a   e le k t r   toki  v u ju d g a   kelishi  u c h u n   elek tr  m aydon  m a v ju d   4 
b o 'lis h i  kerak. 
/
O 't k a z g i c h d a   q a n d a y   qilib  u z o q r o q   vaqt  d a v o m   e ta d i g a n   e le k tr   to k in i  hosil 
qilish  m u m k i n ?
E l e k t r o f o r   m a s h i n a n i n g   s h a r c h a l a r i n i   o 't k a z g i c h   o r q a li   n e o n   l a m p o c h k a g a  
ulaylik.  M a s h in a  diski  aylantirilganda un in g  sh arch alarid a n  birida  m usbat,  ikkinchisida 
m a n fiy   za ryadli  z a r r a la r   hosil  b o 'l a d i   ( 2 9 - r a s m ) .
Bu  q a r a m a - q a r s h i   ishorali  z a r r a la r   o ra s id a ,  y a ’ni  u larga  u l a n g a n   o 't k a z g i c h d a  
e l e k t r   m a y d o n   v u ju d g a   keladi.  M a y d o n   t a ’sirid a  z a r r a la r  o 't k a z g i c h   b o 'y l a b   tartibli 
h a r a k a tl a n a d i  va  t o k n i  hosil  qiladi.  Bu  t o k   tufayli  n e o n   l a m p o c h k a   y o n a d i.  D iskni 
t o 'x t o v s i z   a y la n tirib   turilsa,  s h a r c h a l a r n i n g   z a ry a d la n is h i  u zlu k siz  d a v o m   e ta d i  va 
l a m p o c h k a   h a m   y o n ib   turave radi.
®
1.  Elektr  toki  deb  nimaga  aytiladi?
2.  O'tkazgichda  zaryadli  zarralarning  tartibli  harakat  qilishiga  nima  majbur  qiladi?
3.  Elektrofor  mashina  yordamida  tokni  qanday  hosil  qilish  mumkin?  Tok  hosil  bo'lish 
sababini  tushuntirib  bering.
26-rasm da  tasvirlangan  tajribani  o ‘tkazing  va  xulosa  chiqaring.  Xulosalaringizni 
daftaringizga  yozing.
TOK  MANBALARI
T o k   m a n b a y i  h a q id a   tu s h u n c h a
O 't k a z g i c h g a   u la n g a n   l a m p o c h k a   u z o q r o q   v aqt  y o n ib   tu rishi  u c h u n   m u n t a z a m  
e le k t r   to k in i  hosil  qilib  t u r u v c h i   m a n b a   —  to k  m a n b a y i  b o 'lis h i  zarur.
T o k   m a n b a y i d a   m u s b a t  va  m a n fiy  zaryadli  zarralarni  ajratish  ishi  b a j a r iia d i~ '\  
A j r a ti l g a n   q a r a m a - q a r s h i   i s h o ra li  z a ry a d li  z a r r a l a r   t o k   m a n b a y i n i n g    
q u tb la r i d a   t o 'p l a n a d i   va  e le k tr  m a y d o n n i   hosil  qiladi. 
(

9 -§ .  Т о к  m anbalari
Т о к   m a n b a l a r i d a   m u s b a t   va  m a n fiy  
z a r y a d l i   z a r r a l a r n i   a j r a t i s h   j a r a y o n i d a  
m e x a n i k ,   k i m y o v i y ,   i c h k i   v a   b o s h q a  
turdagi energiya elek tr energiyaga aylanadi.
2 9 - r a s m d a   t a s v i r l a n g a n   e l e k t r o f o r  
m a s h in a  h a m  tok  m anbayidir.  U n d a   m e x a ­
n i k   e n e rg iy a   e le k t r   e n e rg iy a g a   a y la n a d i.
E l e k t r o f o r   diski  a y l a n t i r i l g a n d a   m u s b a t  
v a   m a n f i y   z a r y a d l i   z a r r a l a r   a j r a l i b ,
q u t b l a r d a ,   y a ’ni  s h a r c h a l a r d a   q a r a m a -  
29-rasm
q a rs h i  ishorali  z a r y a d la r   t o 'p l a n a d i .
E le k tr  t o k   m a n b a l a r i   x ilm a -x ild ir.  H o z i r c h a   biz  o 'z g a r m a s   t o k   m a n b a l a r i   bilan  
tanisham iz.
Z a r y a d li  z a r r a la r n i n g   o 'z g a r m a s   m e ’y o rd a g i  o q i m i   o ‘zgarm as  tok   d e b   Л  
ataladi.  0 ‘zgarm as tok  manbayi  d eb ,  m u s b a t  va  m a n fiy   q u tb g a   ega b o 'l g a n  
 
va  o 'z g a r m a s   t o k n i  hosil  q ila d ig a n   m a n b a g a   aytiladi. 
(
Q u y i d a   b ir  n e c h a   xil  o 'z g a r m a s   to k   hosil  q ilu v ch i  m a n b a l a r n i n g   tuzilish i  va 
ish lash in i  к о ' rib  c h i q a m i z .   U l a r n in g   b a r c h a s i d a   k im y o v iy   e n e rg iy a   e le k t r   e n e r ­
giyaga aylanadi.
G a lv a n ik   e le m e n t la r
( p $ ) )   G alvan ik   e le m e n td a   k i m y o v i y   e n e r g i y a   e l e k t r   ) 
(   en e rg iy ag a ay lanadi. 
(
E n g   s o d d a   g a lv a n ik   e l e m e n t   sulfat  k islo ta n in g   suvdagi 
e r itm a s i g a   b o tirilg a n   rux  va  m is  p l a s t i n a l a r i d a n   iborat  (3 0 - 
rasm ).  R ux va  kislotaning o 'z a r o   kim yoviy  reaksiyasi  t a ’sirida 
m u s b a t   va  m a n fiy  za ryadli  z a r r a la r  ajraladi.  M a n f iy  z a r r a la r  
ru x   p l a s t i n k a d a ,   m u s b a t   z a r r a l a r   e s a   m i s   p l a s t i n k a d a  
t o 'p l a n a d i .   Z a r y a d l a n g a n   p l a s t i n a la r  o ra s id a   e le k t r   m a y d o n  
v u judga  keladi.
A g a r  m is  va  rux  p la s tin k a la r,  y a ’ni  g a lv a n ik   e l e m e n t  
q u tb la ri  o 't k a z g i c h   o rqa li  l a m p o c h k a g a   u la n s a ,  o 't k a z g i c h ­
d a n  to k   o 't a d i  va  l a m p o c h k a   yonadi.  B u n d a y   en g   so d d a
C h o ' n t a k   fo n a ri,  k o ' c h m a   ra d io ,  m a g n i t o f o n   va  b o s h q a   e l e k t r   asb o b lari  u c h u n  
e l e k tr  m a n b a y i   sifatida g a lv a n ik   e l e m e n t l a r d a n   fo y d a la n ila d i.
30-rasm

II  bob.  E lektr toki
A le s sa n d r o V o lta
( 1 7 4 5 - 1 8 2 7 )
3 1 - r a s m
i i r
m i
32-rasm
galvanik e le m e n tn i  italyan fizigi Alessandro V olta k a s h f etgan. 
S h u n i n g   u c h u n   u  v o lta   g a l v a n i k   e l e m e n t i   d e b   h a m  
y uritila d i.
A m a l d a ,   a s o s a n ,  q u r u q   g a lv a n ik   e l e m e n t l a r d a n   f o y d a ­
laniladi.  3 1 - r a s m d a   e n g   s o d d a   q u r u q   g a lv a n ik   e l e m e n t n i n g  
t u z ilis h i  k o 'r s a t i l g a n .   B a t a r e y a n i n g   a so siy   q is m i  Z n   rux 
i d i s h d a n   va  u n g a   s o li n g a n   С   k o ' m i r   s t e r j e n d a n   ib o ra t. 
M a r g a n e s   o ksidi  va  k o ‘m i r   a r a l a s h m a s i d a n   ta y y o r l a n g a n  
M n   x a lt a c h a   s te r j e n n i  o 'r a b   tu r a d i .  E l e m e n t d a   su y u q lik  
o 'r n i g a   n o v s h a d il g a   a r a la s h tirilg a n     y e l i m   q o 'll a n i l g a n . 
K im y o v iy   re aksiya j a r a y o n i d a   k o ' m i r  s te r j e n d a   m u s b a t,   rux 
idish  q o b i g 'i d a   m a n f i y   z a r y a d l a r  t o 'p l a n a d i .
H oz irgi  p a y t d a   t u r l i - t u m a n   g a lv a n ik   e l e m e n t l a r  m a v j u d  
( 3 2 - r a s m ) .
G a l v a n i k   e l e m e n t l a r   q u v v a ti n i   o s h i r i s h   u c h u n   k o ' p  
h o l l a r d a   u l a r   b i r - b i r i   b i l a n   k e t m a - k e t   u l a n a d i .   B u n d a y  
k e t m a - k e t   u l a n g a n   e l e m e n t l a r   b atareya  deyiladi.  S h u n in g  
u c h u n   g a l v a n i k   e l e m e n t l a r n i   b iz   b a t a r e y a   d e b   a t a s h g a  
o d a t l a n g a n m i z .   M a s a la n ,   c h o ' n t a k   f o n a r l a r id a ,  k o ' c h m a  
radio va  m a g n ito fo n la rg a  galvanik e l e m e n t   qo'y iladi.
A k k u m u la to r la r
« A k k u m u la to r »   s o ' z i   l o t i n c h a d a   « to 'p lo v c h i»  d e g a n  
m a ’n o n i   a n g la ta d i.  B a rc h a   t u rd a g i  g a lv a n ik   e l e m e n tl a r d a  
ishlashi  d a v o m i d a   e l e k t r o d la r  va  e r i t m a   s arflan ad i.  M a ’lu m  
vaqt  o 't g a c h ,   u l a r d a   kim y o v iy   re a k siy a n in g   k u c h i  tugay d i 
va  i s h d a n   c h i q q a n   g a lv a n ik   e l e m e n t   ta s h l a b   y u b o rilad i.
A k k u m u l a t o r d a   h a m   g a lv an ik   e l e m e n t   kabi  kim y o v iy  
e n e rg iy a   e le k t r   e n e rg iy a g a   a y la n a d i.  L ek in   a k k u m u l a t o r d a  
k i m y o v i y   r e a k s i y a n i n g   k u c h i   t u g a s a   h a m ,   u  t a s h l a b  
y u b o rilm a y d i.  B o s h q a   t o k   m a n b a y i   —  e le k tr   t a r m o g 'i d a n  
m a x s u s   a s b o b l a r   y o r d a m i d a   z a r y a d l a n a d i .   B u   b i l a n  
a k k u m u l a t o r   y o 'q o t g a n   e n e rg iy a s in i  tiklaydi.
A k k u m u l a t o r n i   z a ry a d la s h   u c h u n   u  o rq a li  t o k   o ' t k a -  
ziladi.  B u n in g   u c h u n   u n i n g   m u s b a t   q u tb i  b o s h q a   k u ch li 
t o k   m a n b a y i n i n g   m u s b a t   q u tb ig a ,  m a n f i y   q u t b i   esa  b o s h q a

9 -§ .  Т о к  m anbalari
m a n b a n i n g   m a n fiy   q u tb ig a   u l a n a d i.  A k k u m u 'a t o r   z a r y a d -  
la n g a c h ,   u n d a n   t o k   m a n b a y i  
sifa tid a   y a n a   fo y d a la n i s h  
m u m k i n .
A kkum ulatorda  k im y o v iy   e n e r g i y a   e l e k t r   e n e r ­
g i y a g a   a y l a n a d i .   U n d a n   t o k   o ' t k a z i s h   o r q a li  
sa r fla n g a n   e l e k t r   e n e rg iy a   tik la b   tu rilad i.
E n g   s o d d a   a k k u m u l a t o r  sulfat  kislotaga b o tirilg a n   ikkita 
q o ' r g ' o s h i n   p l a s t i n a d a n   i b o r a t .   B u n d a y   a k k u m u l a t o r  
Download 263.75 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling