P. Q. Habibullayev, A. Boydedayev, A. D. Bahromov
3 - §. E iektr zanjirni y ig ‘ ish, tok kuchi va kuchlanishni oMchash
Download 263.75 Kb. Pdf ko'rish
|
|
1 3 - §. E iektr zanjirni y ig ‘ ish, tok kuchi va kuchlanishni oMchash M a sa la yech ish nam unasi. Elektr zanjirdagi lampochkadan 0,2 A tok o'tmoqda. Lampochka spirali orqali 1 minutda necha kulon zaryad va nechta elektron o'tishini hisoblang. Berilgan: Formulasr. Yechilishi: I = 0,2 A; q = it; t = 1 min = 60 s; e= 1,610 14 C. Topish kerak: q-1 n - ? t ' q = ne; n — —— . q = 0,2 A • 60 s = 12 C. 12 С n = — —— = 7,5-10 19. 1 ,6 1 0 -,9C Javob: q = 12 C; /? = 7,5-1019 ta. (?) 1. Tok kuchi deb nimaga aytiladi va u qanday belgilanadi? 2. Tok kuchi qanday birliklarda olchanadi? 3. Tok kuchi qanday asbob bilan o ‘lchanadi? 4. Ampermetr elektr zanjirga qanday ulanadi? 1. Elektr zanjirdagi lampochkadan 5 minutda 30 С zaryad o'tgani ma'lum. Zanjirdagi am permetr lampochkadan qancha tok o'tayotganini ko'rsatadi? O 2. Lampochka ulangan elektr zanjirdan o'tayotgan tokning kuchi 0 ,1 A ga teng. Lampochka spirali orqali 8 minutda necha kulon zaryad o'tadi? Shu vaqt davomida lampochkadan o'tgan elektronlar sonini hisoblang. 3. Elektr zanjirdagi lam pochkadan o'tayotgan tok kuchi 0,3 A ga teng. Lampochka spiralidan qancha vaqtda 360 С zaryad o'tadi? 4. Akkumulator 25 soat davomida 2 A tok berib tura oladi. Bunday akkumulator qancha elektr zaryad to'play oladi? 47-rasmdagi zanjirni yig'ing. Ampermetrni zanjirning turli joylariga ulang va barcha * hollarda uning ko'rsatkichi bir xil bolishiga ishonch hosil qiling. П 8 “ § I ELEKTR ZANJIRNI YIG4SH, UNING TURLI QISMLARIDAGI --------- ' TOK KUCHI VA KUCHLANISHNI 0 ‘LCHASH (Laboratoriya ishi) Kerakli jihozlar. T u rli k u c h l a n i s h b e r u v c h i ikkita t o k m a n b a y i , ikki xil l a m p o c h k a , a m p e r m e t r , v o lt m e tr , kalit, u lo v ch i sim lar. Ishni bajarish tartibi 1. T o k m a n b a y i , la m p o c h k a , a m p e r m e t r , v o l t m e tr va k a litd a n ib o rat za n jirn i y ig ‘ing ( 4 8 - r a s m ) . 2. E le k tr z a n jir s x e m a s in i d a f ta rin g iz g a c h izin g . 2 — F i z i k a , S - s i n f il bob. E lektr toki (?) 48-rasm 3. K a litn i u lan g . B u n d a l a m p o c h k a y o n a d i , a m p e r m e t r t o k k u c h i n i , v o l t m e t r k u c h l a n i s h n i k o ‘rsatadi. U l a r n i n g q iy m a tla rin i ja d v a lg a yozing. 4. Z a n j i r d a g i l a m p o c h k a n i b o s h q a s i b i l a n a l m a s h tirin g . 2 - b a n d d a keltirilg an ishlarni t a k r o r - lang. 5. T o k m a n b a y i n i b o sh q a s i b il a n a lm a s h tirin g . 2 - b a n d d a keltirilgan ishlarni ta k ro r la n g . 6. L a m p o c h k a n i d astlab k i l a m p o c h k a b ila n a l m ashtiring. 2 - b a n d d a keltirilgan ishlarni takrorlang. 7. T ajrib a n atijalarini tahlil qiling va xulo sa c h i- qarin g . 1. Eng oddiy elektr zanjir qanday asboblardan tashkil topgan? Uning elektr sxemasini chizib bering. 2. Eng oddiy elektr zanjirdagi har bir asbobning vazifasini aytib bering. 3. Voltmetrning vazifasi nimadan iborat? U zanjirda qanday ulanadi va sxemada qanday belgilanadi? 4. Ampermetrning vazifasi nimadan iborat? U zanjirda qanday ulanadi va sxemada qanday belgilanadi? ELEKTR QARSHILIK E le k tr q a rs h ilik h a q id a tu s h u n c h a 4 9 - r a s m d a k o ‘rsa tilg a n e l e k tr z a n jir n i y ig'aylik. K a litn i u la s a k , l a m p o c h k a ra v sh a n y o n a d i, a m p e r m e t r n is b a t a n k a t t a g i n a to k o ‘ta y o tg a n i n i k o 'r sa ta d i. 4 9 -rasm 50-rasm 14 -§ . E lektr qarshilik K a litn i uzaylik. U z u n lig i 1 ,5 -2 m b o 'l g a n n i k e l i n d a n ta y y o r l a n g a n o 't k a z g i c h s im n i spiral shakliga keltirib, un i l a m p o c h k a g a k e t m a - k e t qilib ulaylik. N ik e lin - b u mis, nikel va m a r g a n e s a r a l a s h m a s i d a n ta y y o r la n g a n q o t i s h m a . Kalit u l a n g a n d a la m p o c h k a xiraroq y o n a d i va a m p e r m e t r z a n j i r d a n o ' t a y o t g a n t o k n i n g k a m a y g a n lig i n i k o 'r s a t a d i ( 5 0 - r a s m ) . D e m a k , n ik e lin sim za n jird ag i t o k n i k a tn a y - tira d i, y a ’ni z a n j i r d a n t o k o 't i s h i g a q a rs h ilik qiladi. 0 ‘tkazg ic h n in g zanjirda to k o'tishiga qarshilik qilish \ xossasi elek tr qarshilik d e b ata la d i va R harfi bilan f belgilanadi. E l e k t r q a r s h ilik n in g asosiy birligi qilib, fizikaga q a rsh ilik t u s h u n c h a s i n i kiritgan va e le k tr z a n ji r n in g asosiy q o n u n i n i k a s h f e tg a n n e m i s fizigi G eorg O m s h arafiga о т (1 Q ) q a b u l qilin g a n . Q a rsh ilik n in g hosilaviy birliklari sifatida milliom (1 m O ), kiloom (1 kO ), m egaom (1 M f i) h a m q o 'l l a n i l a d i . B u n d a : 1 Q = 1 ООО m i l ; 1 kO = 1 ООО О; 1 M O = 1 ООО ООО О. O 't k a z g i c h d a e le k tr q a rsh ilik q a n d a y v u ju d g a keladi? M etallardagi to k elek tr m a y d o n t a ’sirida e rkin e le k tro n la rn in g tartibli h a r a k a tid a n iborat. H a r a k a t p a y tid a e l e k t r o n l a r kristallni tash k il e tg a n io n l a r bilan t a ’sirlashadi. Bu t a ’sirla sh u v j i s m l a r n i n g m e x a n i k h a r a k a tid a g i is h q a l a n i s h k u c h ig a o 'x s h a b , i o n l a r e r k in e l e k t r o n l a r n i t o 'x t a t i s h g a h a r a k a t q ila d i. S h u n i n g u c h u n m e ta ll o 't k a z g ic h l a r g a e le k tr m a y d o n q o 'v i l g a n d a e le k t r q a rsh ilik n a m o y o n b o 'la d i. E le k tr q a rs h ilik n in g o 'tk a z g ic h u z u n lig ig a b o g ‘ iiq lig i 5 1 - r a s m d a ta s v irla n g a n e le k tr za n jirn i yig'aylik. B u n d a 1 va 2, 2 va 3, 3 va 4, 4 va 5 q is q ic h la r b ir xil 15 sm u z u n lik d a g i n i x r o m o 't k a z g i c h (s i m ) l a r bilan tu ta s h tir ilg a n . N i x r o m - b u nikel, t e m i r , x r o m va m a r g a n e s a r a l a s h m a s i d a n ta y y o r l a n g a n q o t i s h m a . T o k m a n b a y i n i n g m u s b a t q u tb i a m p e r m e t r o rqa li 1 q isq ic h g a , m a n fiy q u tb i esa kalit o rqa li 2 q isq ic h g a u la n g a n b o 'ls in . Kalit y o r d a m i d a za n jirn i ulasak, 51-rasm G e o r g S im o n O m ( 1 7 8 7 - 1 8 5 4 ) II bob. E lektr toki a m p e r m e t r 2 A to k n i k o ‘rsa tg a n b o 'ls in . A g a r t o k m a n b a y i n i n g m a n f iy q u t b i n i 3 q isq ic h g a ulasak, a m p e r m e t r 1 A ni, 5 q isq ic h g a u lasak , 0,5 A ni k o ‘rsatadi. B u n g a sab a b , z a n ji r 3 q is q ic h g a u l a n g a n d a n i x r o m s im n in g uzunligi 2 m a r t a , 5 q isq ic h g a u l a n g a n d a esa u n i n g uzunligi 4 m a r t a ortdi. T a j r i b a d a n x u lo s a c h i q a r i s h m u m k i n k i , o 't k a z g i c h n i n g u zu n lig i n e c h a m a r t a o rtsa , z a n ji r d a n t o k k u c h i s h u n c h a m a r t a k a m a y a d i, y a ’ni o 't k a z g i c h n i n g ele k tr qarshiligi s h u n c h a m a r t a ortadi. O 't k a z g i c h n i n g e le k tr qarshiligi u n i n g u z u n lig ig a t o 'g 'r i p ro p o r s i o n a ld i r T ^ Y a’ni: R ~ I. (1) E le k tr q a rs h ilik n in g o 'tk a z g ic h k o ‘ n d a la n g k e s im ig a h o g ‘ liqligi 5 2 - r a s m d a ta s v irla n g a n z a n jirn i yig'aylik. B u n d a 1, 3, 5 q i s q i c h l a r o ‘tk a z g ic h m is sim o rq a li tu ta s h tir ilg a n b o 'li b , u la r a m p e r m e t r o rq a li m a n b a n i n g m u s b a t q u tb ig a u la n g a n . 1 va 2 q is q ic h la rn i, 3 va 4 q i s q i c h l a m i , 5 va 6 q i s q ic h la rn i b ir-b iri b ilan 60 s m u z u n lik d a g i 3 ta b ir xil n i x r o m sim b ila n tu tash tiray lik . M a n b a n i n g m u s b a t q u t b i d a n c h i q q a n o 't k a z g i c h n i 2 q i s q ic h g a m a h k a m l a b kalitni u lasak, a m p e r m e t r 0,5 A to k n i k o 'r s a ta d i. M a n b a n i 4 yoki 6 q isq ic h g a u la n s a h a m z a n ji r d a n 0,5 A t o k o 't a d i . E n d i 2 va 4 q is q ic h la rn i tu ta sh tira y lik . Bu bilan n i x r o m s im n i ikki qav a t q ildik va u n in g k o 'n d a la n g kesim yuzini 2 m a r t a oshirdik. M a n b a n i 4 q isqichga m a h k a m l a b kalitni u lasak , a m p e r m e t r z a n jir 1 A to k o 't a y o t g a n i n i k o 'r sa ta d i. A g a r 4 va 6 q i s q i c h l a m i h a m tu t a s h t ir ib ta jrib a n i q a y ta r s a k , a m p e r m e t r 1,5 A to k n i k o 'r s a ta d i . Bu gal b iz n ix r o m s i m n in g k o 'n d a l a n g k e s im y u z in i b irin c h i g aldagiga n isb a ta n 3 m a r t a oshirdik. T a j r i b a d a n x u lo sa c h i q a r i s h m u m k i n k i , o ' t k a z g i c h n in g k o 'n d a l a n g k esim yuzi n e c h a m a r t a ortsa, u n i n g e le k t r qarshiligi s h u n c h a m a r t a k a m a y a d i. O 't k a z g i c h n i n g e le k tr qarshiligi u n i n g k o ' n - ) d a l a n g kesim y uziga teskari p r o p o r s i o n a ld i r . ( Y a ’ni: R ( 2 ) S o lis h tirm a q a rs h ilik 52-rasm E le k tr za n jirg a u z u n lik la ri va k o 'n d a l a n g kesim y uzlari b ir xil, lekin turli m a t e r ia lla r d a n yasa lga n 14 -§ . E lektr qarshilik u c h xil s im n i, m a s a la n , n ik e lin , n i x r o m va x r o m e l n i n a v b a t m a - n a v b a t ulaylik. B u n d a h a r gal a m p e r m e t r n i n g k o ' r s a t i s h i h a r xil b o ' l a d i . B u t a j r i b a tu r l i m o d d a l a r n i n g e le k t r qarshiligi h a r xil e k a n lig in i k o 'r s a t a d i. t O 't k a z g i c h n i n g e l e k t r qarsh ilig i o 't k a z g i c h t a y y o r l a n g a n m a t e r i a ln i n g solishtirm a qarshiligiga h a m bog'liq. Y a’ni: R ~ p. (3) Y u q o rid a g i ( l ) , (2) va (3) ifo d a la rn i u m u m l a s h t i r i b , q a r s h ilik n in g q u yidagi fo r m u la s in i hosil qilam iz : (4) Bu f o r m u l a d a n s o lish tirm a q a r s h ilik n in g q u y id ag i fo r m u la s i kelib ch iq a d i: (5) p = R S_ I S o lis h tirm a qarshilik l Q-m birlikda o 'l c h a n a d i. O 't k a z g i c h ta y y o r l a n a d i g a n m o d d a l a r n i n g s o lish tirm a qarshiligi tu r l i c h a b o 'l a d i (3 - ja d v a l). 3-jadval Ayrim moddalarning solishtirma qarshiligi (20°C da) № Moddalar p, 10 hQ-m № Moddalar p,10 6Q m I. Mis 0,017 5. Nikelin 0,4 2. Aluminiy 0,028 6. Konstantan 0,5 3. Volfram 0,055 7. Nixrom 1,1 4. Temir 0,098 8. Xromel 1,4 M a sa la yech ish nam unasi. Uzunligi 2 m va ko'ndalang kesim yuzi 0,5 m m 2 bo'lgan nixrom simning qarshiligini toping. Berilgan: Formulasi'. Yechilishi: 1= 2 m; S = 0 , 5 m m 2 = 0,5-10-6m 2; p = 1,1-10 6 Q m. Topish kerak. R - ? R - R = 1,1-10 h Q-m- 2 m 0,5-10"6 m 2 = 4,4 Q . Javob: R = 4,4 Q. !! bob. E lektr toki M 1 1. Elektr qarshilik deb nimaga aytiladi va u qanday belgilanadi? 2. Qarshilik o'tkazgichning uzunligiga bog'liqligini tajribada qanday asoslab berish mumkin? 3. Qarshilik o'tkazgichning ko'ndalang kesimi yuzasiga bog'liqligini tajribada qay tarzda asoslanadi? 4. Elektr qarshilikning o'tkazgich uzunligi va ko'ndalang kesimi yuzasiga bog‘liqlik formulasi qanday ifodalanadi? 5. Solishtirma qarshilik formulasini keltirib chiqaring va birligini ifodalab bering. 6. (4) form uladan foydalanib, elektr qarshilikning o'tkazgich ko'ndalang kesimi diametriga bog'liqlik formulasini keltirib chiqaring. 1. Uzunligi 100 m va ko'ndalang kesimining yuzi 2 m m 2 bo'lgan mis simning qarshiligini toping. 2. Uzunligi 1 m, ko'ndalang kesimining yuzasi 0,5 mm- bo'lgan simning qarshiligi 0.8 Q ga teng. Sim qanday moddadan tayyorlangan? 3. Bir xil m oddadan tayyorlangan ikkita sim bor. Birinchi simning uzunligi 5 m, ko'ndalang kesimining yuzasi 0,1 m m 2, ikkinchi simning uzunligi 0,5 ni, ko'ndalang kesimining yuzasi 3 m m 2. Qaysi simning qarshiligi katta va necha marta katta? 4. Oldingizda xromel va mis sim turibdi. Ularning uzunligi va ko'ndalang kesimining yuzasi bir xil. Xromel simning qarshiligi mis simning qarshiligidan necha marta katta? 5. Ko'ndalang kesimining yuzi 0,5 m m 2 bo'lgan 2 Q qarshilikli spiral tayvorlash uchun qanday uzunlikda nikelin sim kerak bo'ladi? 6. 2 m uzunlikdagi nixrom simdan tayyorlangan spiralning qarshiligi 4.4 Q ga teng. Simning ko'ndalang kesimining yuzasini toping. Tok manbayi, lampochka va kalitdan iborat elektr zanjirni yig'ing va kalitni ulang. Elektr lampochkaning qanday yonishiga e ’tibor bering. Kalitni uzib, lampochkaga ketma-ket qilib 0,5 m uzunlikdagi nixrom simni ulang. Kalitni ulab, lampochkaning qanday yonishini kuzating. Bu gal lampochka xira yonishi sababini tushuntiring. 1 5 J J ZANJIRNING BIR QISMI UCHUN OM QONUNI T o k ku c h in in g k u c h la n is h g a b o g ‘ liqligi T o k m a n b a y i , n ik e lin spiral, a m p e r m e t r , v o l t m e t r va k a litd a n ib o rat e le k tr za n jir n i yig'aylik. Kalit u l a n g a n d a v o l t m e t r 2 V ni, a m p e r m e t r 0,5 A ni k o 'r s a ts in ( 5 3 - r a s m ) . T o k m a n b a y i g a b o s h q a b ir s h u n d a y to k m a n b a y i n i k e t m a - k e t ulaylik. Z a n j i r kaliti u l a n g a n d a v o l t m e tr 4 V k u c h l a n i s h n i , a m p e r m e t r esa 1 A to k k u c h in i k o ' r s atad i, y a ’ni sp ira ld a k u c h l a n is h h a m , to k k u c h i h a m 2 m a r t a o rta d i ( 5 4 - r a s m ) . 1 5 -§ . Zanjirning bir qismi uchun Om qonuni 53-rasm 5 4-rasm X u d d i s h u n d a y t o k m a n b a y i so n i 3 tag a y etk az ilsa , s p iraldagi k u c h l a n i s h h a m , t o k k u c h i h a m 3 m a r t a o rta d i. T a j r i b a s h u n i k o 'r s a t a d i k i , o 't k a z g i c h q a rs h ilig i o 'z g a r m a s b o ' l g a n d a u n g a q o 'y i l g a n k u c h l a n i s h n e c h a m a r t a o rtsa , u n d a g i t o k k u c h i h a m s h u n c h a m a r t a ortad i. O 'tk a z g ic h d a g i to k I t o 'g 'r i p r o p o r s i o n a to k k u ch i shu o 't k a z g ic h n i n g u chlari orasidagi k u c h la n is h g a ri p ro p o r sio n a ld ir. Y a’ni: I ~ U. (I) T o k ku c h in in g e le k tr q a rs h ilik k a b o g ‘ liqligi Avvalgi ta jrib a d a spiral o 'z g a rtirilm a g a n edi, y a ’ni o 't k a z g ic h n i n g e le k tr qarshiligi o 'z g a r m a s qilib o lin g a n d i. U n in g u c h la r id a g i k u c h l a n i s h esa t u rlic h a edi. E ndi o 't k a z g ic h u c h la r id a g i k u c h l a n i s h o 'z - g a r m a s d a n u n i n g q a r s h i l i g i t u r l i c h a b o 'l g a n h o l n i k o 'r a m i z . 5 5 - r a s m d a t a s v i r l a n g a n z a n j i r n i yig'aylik. I, 2, 3, 4 r a q a m l a r b ila n h a r b i r i n i n g e l e k t r q a r s h i l i g i l Q d a n b o 'l g a n spiral o 'tk a z g ic h l a r tasvirlangan. B i r i n c h i g a l d a z a n j i r g a l r a q a m l i o 't k a z g i c h n i ulaylik. K a lit u l a n g a n d a v o l t m e t r 2 V k u c h l a n i s h n i , a m p e r m e t r esa 2 A to k k u c h in i ko 'rsa ta d i. - - 33_rdsrn ii bob. E lektr toki v Ikkinchi galda zanjirga 1 va 2 raqam li o 't k a z g i c h l a r n i k e t m a - k e t ulaylik. Bu h o l d a u l a r n i n g b irgalikdagi qarshiligi 2 Q ni t a s h k i l e t a d i . K a li t u l a n g a n d a v o l t m e t r o 't k a z g i c h u c h la r id a g i k u c h la n is h o 'z g a r m a g a n l i g i n i , a m p e r m e t r e sa z a n ji r d a n o 't a y o t g a n t o k k u c h i 2 m a r t a k a m a y g a n l ig i n i k o 'r s a t a d i (5 6 - ra s m ) . E ndi I, 2, 3, 4 r a q a m li o 't k a z g i c h larni k e t m a - k e t ulab , qarshiligi 4 Q ga 56-rasm t e n g b o 'l g a n o 't k a z g i c h n i hosil q ilay- lik. Kalit u l a n g a n d a o 'tk a z g ic h u c h la r id a g i k u c h l a n i s h b u h o l d a h a m o 'z g a r m a g a n - ligini, to k k u c h i esa b irin c h i gald ag ig a n is b a t a n 4 m a r t a k a m a y g a n lig in i a n iq la s h m u m k i n . Bu ta j r i b a l a r d a n s h u n d a y x u lo s a c h iq a d i: k u c h l a n i s h o 'z g a r m a s b o 'l g a n d a , o 't k a z g ic h qarshiligi n e c h a m a r t a o rttirilsa , u n d a n o 't a y o t g a n t o k k u c h i s h u n c h a m a r t a k am ayadi. j )Y O 't k a z g i c h u c h la r i o rasidagi k u c h la n is h o 'z g a r m a s b o 'l g a n d a to k k u ch i / o 't k a z g i c h q arshiligiga teskari p r o p o r s i o n a ld i r . Y a’ni: G m q o n u n i ( 2 ) T o k k u c h i b ila n z a n ji r n in g b ir qism i - o 't k a z g ic h u c h la r id a g i k u c h l a n i s h va sh u o 't k a z g ic h qarshiligi o rasidagi b o g 'l a n i s h n e m i s o lim i G e o r g O m sharafiga O m q o n u n i d e b atala d i. O m b u q o n u n n i 1827-yilda k a s h f qilgan. Y u q o rid a g i ikkala tajriba x u lo s a la rin i u m u m l a s h t i r i b , t o k k u c h i /, k u c h l a n i s h U va q a rsh ilik R o rasidagi b o g 'l a n i s h n i q u y i d a g ic h a ifo d a la sh m u m k i n : 1 = ^ . (3) Bu - zanjirning bir qismi uchun Om qonuni fo rm u la s i. E le k tr z a n ji r n in g b ir qism i u c h u n O m q o n u n i q u y id a g i c h a t a ’riflanadi: O 't k a z g i c h d a g i to k k u c h i u n i n g u c h la ri ora sid a g i k u c h l a n i s h g a t o 'g 'r i p r o p o r s i o n a l, o 't k a z g i c h n i n g q arshiligiga teskari p ro p o r s i o n a ld i r . 1 5 -§ . Zanjirning bir qismi uchun Om qonuni O m q o n u n i f o r m u l a s i d a n k u c h l a n i s h v a q a r s h i l i k q u y id a g ic h a ifodalanadi: U U = IR; R = / K eyingi f o r m u l a d a n e le k tr qarshiligi b irlig in in g ta'rifi kelib ch iq a d i: Q. I A 1 Q d e b s h u n d a y o 't k a z g i c h n i n g qarshiligi q a b u l q i l i n g a n k i , u n i n g u c h l a r i d a g i k u c h l a n i s h 1 V b o l g a n d a u n d a n 1 A to k k u c h i o 't a d i. 1 V 5 7 - r a s m Ya'ni: П- JV A M a sa la yechish nam unasi. Uzunligi 1 m, ko'ndalang kesimining yuzasi 0,4 m m 2 bo'lgan nikelin simning uchla ridagi kuchlanish 2 V ga teng. Shu elektr zanjir orqali o'tayotgan tok kuchini aniqiang. Berilgan: I = 1 m; S= 0 , 4 m m 2 = 0,4 -1 0 (’m 2; U= 2 V; p = 0 , 4 10 6 Q r n . Topish kerak. / - ? Formulasi: Yechilishi: R = P - ; K s ' - f m R = 0,4 10 <’Q m - 0,5-10 "m2 / = 2 V = 2,5 A. 0.8 LI Javob: I = 2,5 A. = 0,8 Q. 1. O'tkazgichning elektr qarshiligi o'zgarmas qilib olinganda zanjirdagi tok kuchi kuchlanishga bog'liqligi qanday boladi? 2. Kuchlanish o'zgarmas bolg a n d a tok kuchining o'tkazgich qarshiligiga qanday bog'liqligini ifodalang. 3. Zanjirning bir qismi uchun Om qonunini ifodalang va ta ’riflab bering. 4. 1 Q deb nimaga aytiladi? ГГ| l . Elektr zanjirdagi iste’molchiga 2 V kuchlanish berilganda undagi tok kuchi 0 , 1 A ga teng bo'ladi. Shu iste’molchida tok kuchi 0,3 A ga yetishi uchun unga qanday kuch lanish berish kerak? 2. C h o 'n ta k fonari lampochkasi 4,5 V kuchlanish ostida 0,3 A tok olib yonadi. Shu lampochka spiralining qarshiligi qancha? 3. 220 V kuchlanishli elektr tarmoqqa ulangan elektr lampochkadan 0,5 A tok o'tmoqda. Lampochka spiralining qarshiligini toping. 4. Qarshiligi I Ю Q bo'lgan o'tkazgich orqali 2 A tok o'tkazish uchun o'tkazgich uchlariga qanday kuchlanish qo'yish kerak? 41 II bob. E lektr toki 5. Qarshiligi 1,7 Q bo'lgan mis simda 3 A tok hosil qilish uchun shu simning uchlariga qanday kuchlanish qo'yish kerak? Simning ko'ndalang kesimi yuzasi 0,5 m m 2 deb hisoblab, uning uzunligini toping. 6. Uzunligi 100 m, ko'ndalang kesimining yuzasi 0,5 m m 2 bo'lgan aluminiy simning uchlaridagi kuchlanish 7 V. Shu simdan o'tayotgan tok kuchini aniqlang. Ikkita 1,5 V li galvanik element va 3 V kuchlanishli lampacha oling. Awal lampachani bitta galvanik elementga, so'ngra ketma-ket ulangan ikkita galvanik elementlarga ulang. Ikkinchi galda ulanganda lampochkaning yoritishi kuchayganini tushuntirib bering. !16~§J AMPERMETR VA VOLTMETR YORDAMIDA 0 ‘TKAZGICH --------- ' QARSHILIGINI ANIQLASH (L a b o ra to riy a ishi) Kerakli jihozlar. 3 t a a k k u m u l a t o r , n i k e lin spiral, a m p e r m e t r , v o l t m e t r , kalit, u lo v c h i sim lar. Ishni bajarish tartibi 1. T o k m a n b a y i ( a k k u m u l a t o r ) , nik elin spiral, a m p e r m e t r , v o l t m e t r va k a litd a n ib o ra t z a n jir n i y ig 'in g ( 5 8 - r a s m ) . 2. Y ig 'ilg a n e l e k t r z a n jir s x e m a s in i c h izin g . 3. K a litn i u la b , v o l t m e tr n i n g Ut va a m p e r m e t r n i n g /, k o 'r s a t k ic h la r i n i ja d v a lg a yo zin g . и 4. N ik e lin s p ira ln in g /?, = —1- q a rshiligini h is o b la n g va n a tija n i ja d v a lg a yozing. 11 5. Ikkita a k k u m u l a t o r n i k e t m a - k e t ulab, v o l tm e tr n i n g £/, va a m p e r m e t r n i n g Д k o 'r s a t k ic h la r i n i ja d v a lg a yozing. 6. Ik k in c h i tajrib a u c h u n sp iraln in g R, = ^ ~ q a rshiligini h is o b la n g va n a t i- I2 j a n i jad v a lg a yozing. 7. U c h t a a k k u m u l a t o r n i k e t m a - k e t ulab , v o l t m e t r n i n g U3 va a m p e r m e t r ning / 3 ko'rsatkichlarini jadvalga yozing. 8. U c h in c h i tajriba u c h u n spiralning R3= -y - q a rshiligini h is o b la n g va n a ti - j a n i j a d v a lg a yozing. 1 7 -§ . R ezisto riar. R e o s ta tla r. P o te n sio m e trla r R + R + R 9. R&n= —— j ----- - ifoda b ila n q a rsh ilik n in g o ‘r t a c h a q iy m a tin i top in g . N a tija n i jadvalga yozing. 10. N a tija la r n i tahlil qiling va x u lo sa c h iq a rin g . 4-jadval № u , v /, A R, Q R . ,, о rt 1. 2. 3. © 1. Elektr qarshilik deb nimaga aytiladi? 2. Akkumulatorlar qay tarzda ketma-ket qilib ulanadi? 3. Om qonuni formulasi qanday ifodalanadi? 4. 0 ‘tkazgichning qarshiligi uning uchlaridagi kuchlanishga to ‘g ‘ri proporsional, undan o'tayotgan tok kuchiga teskari proporsional deyish mumkinmi? •17-§ j R EZISTG R LAR , REO STATLAR. P O TEN SIO M E TR R e z is to r ia r sim \ E le k tr zan jird ag i to k k u c h i n i n g o ‘tk a z g ic h q arshiligiga qoplama b o g 'l i q l i g i d a n e l e k t r o t e x n i k a d a k e n g q o 'l l a n i l a d i . T u r l i ka rka s qarshilikli o 't k a z g ic h la r n i t a n l a b zanjirdagi t o k n i b o s h q a rish m u m k i n . S h u m a q s a d d a e l e k t r o t e x n i k a d a r e z i s to r l a r d a n foydalaniladi. R ezistor - e le k t r z a n jir id a t o k n i ro stla sh u c h u n q o ' l l a n i l a d i g a n t u r l i q a r s h i l i k l i e l e k t r a s b o b . « R ezistor » s o 'z i l o t i n c h a «resisto» - « qarshilik » d e g a n m a ’n o n i a n g la ta d i. 5 9 - r a s m d a e n g s o d d a re z is to r ta sv irla n g a n . U k ark as , himoya sim va q o p l a m a d a n iborat. K arkas va q o p l a m a y o n m a y d i g a n qobig'i va t o k o 't k a z m a y d i g a n m a t e r i a l d a n , m a s a l a n , c h i n n i d a n , s im e s a s o li s h t i r m a qarsh ilig i k a t t a b o 'l g a n m a t e r i a ld a n t a y y o rla n a d i. S i m n i n g ikki u c h i z a n ji r n in g tegishli q ism ig a u l a n a d i. K o ' p h o l l a r d a re zisto rd ag i sim o 'r n ig a k a t ta qarshilikli m a t e r i a l d a n ta y y o r la n g a n q a t l a m q o 'll a n i l a d i ( 6 0 - a ra s m ). 6 0 - r a s m 5 9 - r a s m qoplama o'tkazuvchi qatlam / chinni qoplama r d r sim emal II bob. E lektr toki 6 1 - r a s m Bu q a t l a m n i n g ikkala ch e k k a si o 't k a z g i c h sim g a m a h k a m l a n g a n b o 'l i b , b u s im la r o rq a li u za n jirg a u l a n a d i . 6 0 -b r a s m d a ta s v irla n g a n re z isto r k i c h i k qarshilikli b o 'l i b , u n d a t o k o 't k a z m a y d i g a n va y o n m a y d ig a n m aterial - k e r a m ik a ichiga k a tta qarshilikli sim spiral sh a k lid a joylash tirilg a n . 61 -a ra s m d a re zisto rlarn in g turli xil n a m u n a l a r i keltirilgan. R e z is to rla m in g e le k tr z a n ji r s x e m a sid a g i shartli belgisi 61 -b r a s m d a aks e ttirilgan. H a r q a n d a y e le k tr i s t e 'm o l c h i n i s x e m a d a s h u n d a y shartli belgi b ila n aks e ttiris h m u m k i n . R e o s t a tia r K o ' p h o ll a r d a e le k tr z a n jir d a q a rsh ilik n i u zlu k siz k a m a y t ir i s h y o k i k o 'p a y ti r i s h z a r u r b o 'l i b q o la d i. M a s a la n , k i n o t e a t r zali c h i r o q l a r i n i a s ta - s e k i n o 'c h i r is h u c h u n zan jird ag i t o k b i r m e ’y o r d a k a m a y tirila d i. T r a m v a y , t ro lle y b u s y oki e le k tr o v o z tezligini a s t a - s e k i n o s h iris h u c h u n e le k tr dvig ateld ag i t o k b ir m e ’y o r d a o shiriladi. Bu m a q s a d l a r d a r e z i s to r d a n fo y d a la n is h yetarli e m a s . C h u n k i re z is to r m a ’lu m q a r s h ilik k a eg a b o 'l i b , u n d a g i q a rs h ilik n i o 'z g a r ti r i b b o 'l m a y d i . E l e k tr q a rs hiligini o 'z g a r ti r i s h o rq a li t o k k u c h i n i b ir m e ’y o r d a o 'z g a r t i r i s h d a r e o s t a t d a n fo y d a la n ila d i. R e o sta t - e le k tr za n jird ag i t o k k u c h i va k u c h l a n i s h n i ro stla sh , y a ’ni \ o 'z g a r t i r i s h u c h u n q o 'l l a n i l a d i g a n e l e k t r a s b o b . «R eo stat» y u n o n c h a J s o ' z d a n o l i n g a n b o 'l i b , « ra w » - «o q im » va «states» - «q o ‘z g ‘a lm a s » / d e g a n m a ’n o l a r n i b ildiradi. \ S o li s h t i r m a qarshiligi k a tta b o 'l g a n m a t e r i a l d a n , m a s a l a n , n ik e lin yoki n i x r o m s i m d a n e n g o d d i y re o s ta t y asa sh m u m k i n . N i k e l i n s i m n in g ikki u c h i n i iz o l a t o r o rqali sh tativ la rg a m a h k a m l a y l i k va 6 2- r a s m d a k o 'r s a t i l g a n d e k e le k tr za n jirn i yig'aylik. S u rilu v c h i D k o n t a k t n i u y o q - b u y o q q a surib, s i m n in g za n jirg a u la n g a n AD q i s m in i k a t t a r o q y oki k i c h i k r o q qilish m u m k i n . B u n d a o 't k a z g i c h n i n g qarshiligi, b i n o b a r i n , u n d a n o 't a y o t g a n t o k k u c h i o 'z g a ra d i. 44 1 7 -§ . R ezisto rlar. R e o s ta tlar. P o te n sio m e trla r 6 2 - r a s m A m a l d a q o 'l l a n i l a d i g a n re o s ta tla r i x c h a m b o 'li b , u la r n i n g ishlashi y u q o r i d a k o 'r s a t il g a n o d d i y re o s ta t kab id ir. M a k t a b re o s ta tla rid a n biri va re o s ta tl a r n in g e l e k t r z a n j i r s x e m a s id a g i s h a r tli belgisi 6 3 - r a s m d a ta s v i r l a n g a n . B u n d a y r e o s t a t d a n i k e l i n s i m s o p o l silin d rg a o 'r a l g a n . S im y u p q a izolatsiya q a tla m i b ila n q o plangan. S im n in g uchlari 1 va 2 qisqichlarga ulangan. C h u l g ' a m t e p a s i d a j o y l a s h g a n m e t a l l s t e r j e n b o 'y l a b 4 s urgich surila olad i. S u r g i c h n i n g k o n ta k ti c h u l g 'a m n i n g o 'r a m l a r i g a siqilib tu r a d i . S u r g i c h n i n g o ' r a m l a r g a i s h q a l a n i s h i n a t i j a s i d a u n i n g k o n t a k t i ostidagi izo latsiy alan g a n q a t l a m yediriladi. N a ti j a d a 1 q isq ic h g a k e la y o tg a n t o k o ‘r a m va su rg ich k o n ta k ti o rq a li s terjen g a o 't a d i . T o k sterjen u c h id a g i 3 q isq ich o rq a li z a n jir b o 'y l a b o ' z y o 'l i n i d a v o m ettira d i (6 4 - rasm). R e o s t a t s u r g i c h i n i s t e rje n b o 'y l a b su ris h b i l a n u n i n g qarsh ilig in i, b i n o b a r i n , za n jird ag i to k k u c h in i b ir m e 'y o r d a o 'z g a rtiris h m u m k i n . P o te n s io m e tr B a’zi h ollarda zanjirdagi k u ch la n ish n i b ir m e ’y o rd a k a m a y t i r i s h yoki k o 'p a y t i r i s h z a r u r b o 'l i b q o la d i. Bu m a q s a d n i a m a l g a o sh irish u c h u n p o t e n s i o m e t r d a n f o y d a l a n i l a d i . R e o s t a t d a n p o t e n s i o m e t r s i f a t i d a fo y d a la n ish m u m k i n . B u n in g u c h u n r e o s ta tn i e le k t r z a n jir g a 6 5 - r a s m d a k o 'r s a t il g a n d e k ulash lozim . 63- r a s m 6 4 - r a s m 65-rasm ГП ГЧ II bob. E lektr toki 6 6 - r a s m ( J | ) ) P o te n sio m e tr - e le k t r z a n jird ag i k u c h l a n i s h n i ro stlash , y a ’ni o 'z g a r ti r i s h J 7 u c h u n q o 'l l a n il a d i g a n e le k t r asb o b . ___ / P o t e n s i o m e t r s u r g i c h i b i r t e k i s y u r g i z i l g a n d a z a n j i r d a g i k u c h l a n i s h b i r m e ’y o rd a o 'z g a ra boradi. A m a l d a q o 'l la n il a d i g a n p o t e n s i o m e t r l a r k o 'p r o q 6 6 - r a s m d a k o 'r s a t il g a n id e k , a y l a n a s h a k ld a b o 'la d i. B u n d a u n i n g m u ru v v a ti b u ra lsa , 4 su rg ic h a y l a n a sh a k lid a h a r a k a t q iladi va z a n jir d a g i k u c h l a n i s h b ir t e k is d a o 'z g a r a d i . R a d i o t e x n i k a d a , j u m l a d a n , r a d i o va t e l e v i z o r l a r o v o z i n i n g p a s t - b a l a n d l i g i n i o ' z g a r t i r i s h d a p o t e n s i o m e t r l a r d a n fo y d a la n ila d i. 6 7 - r a s m d a turli xil p o t e n s i o m e t r l a r tasv irlan g a n . M 6 1. Reostat nima? U qanday maqsadlarda foydalaniladi? 2. Rezistorning tuzilishini va zanjirga ulanishini tushuntirib bering. 3. Reostatning vazifasi nimadan iborat? Uning ishlashini tushuntiring. 4. Potensiometrning vazifasi nimadan iborat? 5. Potensiometr reostatdan qanday farq qiladi? Reostatdan potensiometr sifatida foydalanish uchun u zanjirga qanday ulanadi? 1. Rezistor uchlaridagi kuchlanish 9 V ga teng. Unda 0,5 A tok o'tishi uchun uning qarshiligi qancha bo'lishi kerak? 2. Elektr zanjirga ulangan rezistorning qarshiligi 60 Q. Rezistor uchlari orasidagi kuchlanish 12 V bo'lsa, undan qancha tok kuchi o'tadi? 3. 63-a rasmda tasvirlangan reostatni 220 V kuchlanishga ulab, surgichini qisqich I dan 25 sm uzoqlikka surilganda uning qarshiligi 110 Q g a teng. Reostatdan 1,2 A tok o'tishi uchun surgich qisqich 1 dan qancha uzoqlikda turishi kerak? 4. 220 V kuchlanishli tarmoqqa ulangan potensiometr surgichi sterjenning 1/5 qismida turibdi. Bunday holatda undan olinayotgan kuchlanish qancha bo'ladi? 1. Rezistor olib, uning ustki qismini oching va tuzilishini o ‘rganing. 2. Buzilgan radio, televizor yoki magnitofonning ovoz kuchaytiradigan detalini oling va uning reostat sifatida ishlashini ко ‘rib chiqing. 1 8 -§ . R e o stat yo rd am id a to k kuchini rostlash t l & “§ j REOSTAT YORDAMIDA TOK KUCHINI ROSTLASH ........... (L a b o ra to riy a ishi) K era kli jih o zla r. A k k u m u l a t o r , re o s ta t, a m p e r m e t r , v o l t m e tr , kalit va ulov- c h i sim lar. Ishni bajarish tartibi 1. T o k m a n b a y i , re o sta t, a m p e r m e t r , v o lt m e t r va k a litd a n ib o rat b o ‘lgan z a n jir n i y ig 'in g ( 6 8 - r a s m ) . 2. E le k tr z a n jir sx e m a sin i ch izin g . 3. K alitni u la n g va v o l t m e tr k o 'r s a t g a n U k u c h l a n i s h n i ja d v a lg a yozing. 4. R e o s t a t s u r g i c h i n i s t e r je n b o ‘y la b b ir m e ’yorda o 'n g d a n chapga va c h a p d a n o'ngga suring. B u n d a k u c h la n is h o ‘zgarm ag an lig i, lekin t o k k u ch i b ir m e ’y o rd a o ‘zgarishini k u z a tin g . 5. R e o sta t su rg ic h in i q isq ich 1 d a n sterjen u z u n l i g i n in g 1/4 q is m ig a suring. A m p e r m e t r n i n g / k o 'r s a t k ic h in i y o z ib oling. O m q o n u n i f o r m u l a s i d a n ^,= y q a r shilikni to p in g . 6. R eo stat s u rg ic h in i s te rje n n in g t a x m i n a n o 'r ta s ig a suring. A m p e r m e t r n i n g /, k o ‘rs a tk ic h in i y o zib oling. O m q o n u n i f o r m u l a s i d a n R2 = у q a r sh ilik n i to p in g . *2 7. R e o s ta t s u rg ic h in i s t e r je n n i n g t a x m i n a n 3 / 4 q ism ig a suring. A m p e r m e t r n i n g / 3 k o ‘rsa tk ic h in i y ozib oling. O m q o n u n i f o r m u l a s id a n R, = у q a r sh ilik n i to p in g . J 8. R e o sta t s u rg ic h in i s t e r je n n i n g o 'n g o x irig a c h a suring. A m p e r m e t r n i n g IA k o ‘rs a tk ic h in i y o zib oling. O m q o n u n i f o r m u l a s i d a n ^ 4 = y q ars h ilik n i t o p in g . 9. N a ti j a l a m i tahlil qiling va xulo sa c h iq a rin g . 5 -ja d v a l № U . V /, A R , П 1. 2. “37“ 4. II bob. E lektr toki 1. Ampermetr reostatga qanday ulanadi? 2. Reostatdagi kuchlanish qanday olchanadi? 3. Om qonuni formulasi qanday ifodalanadi? 4. Reostat surgichi surilganda zanjirdagi tok kuchi nima sababdan o'zgaradi? O'TKAZGICHLARNI KETMA-KET ULASH K e tm a -k e t u la n g a n d a to k kuchi O d a t d a , a m a l d a u c h r a y d i g a n e le k tr za n jirla rg a b itta e m a s , balki b ir n e c h t a e l e k tr iste ’m o l c h i u la n g a n b o l a d i . B u n d a iste ’m o lc h i d e g a n d a e le k tr l a m p o c h k a , ra d io , m a g n i t o f o n , te le v iz o r, m u z l a t g ic h , e le k tr isitgich, d a z m o l va b o s h q a e le k tr asb o b lari tu s h u n i la d i. E le k tr za n jirg a iste ’m o lc h i o 'r n i g a b ir yoki b ir n e c h t a re z isto r u l a n g a n b o 'l i s h i h a m m u m k i n . Z a n j i r g a i s t e ’m o l c h i l a r u l a n g a n b o 'l s a h a m , re z is to r la r u l a n g a n b o 'l s a h a m , u la rn i u m u m i y h o l d a o 't k a z g i c h l a r d e b yuritaylik. S o d d a lik u c h u n z a n jir d a o 't k a z g ic h sifatida l a m p o c h k a l a r o la m iz . 6 9 - r a s m d a t a s v irla n g a n za n jirn i yig'aylik. B u n d a v o l t m e tr n i n g k o 'r sa tis h i 4 V, a m p e r m e t r n i n g k o 'r sa tis h i 0,1 A ek a n lig in i o 'l c h a s h m u m k i n . L a m p o c h k a g a k e tm a - k e t qilib y a n a bir la m p o c h k a n i ulab, 7 0 - r a s m d a tasvirlangan za n jirn i yig'aylik. B u n d a l a m p o c h k a l a r xira y o n a d i. A m p e r m e t r n i n g k o 'r sa tis h i o 'z g a r m a y d i , y a ’ni ikkala l a m p o c h k a d a n b ir xil 0,1 A t o k o 't a d i . D e m a k , /, = I2. A g a r za n jirg a n ta l a m p o c h k a k e t m a - k e t u l a n g a n b o 'l s a , u la r d a n o 't a y o t g a n to k k u c h la r i h a m b ir-b irig a te n g b o 'la d i: 1 2 3 n (1) )T O 't k a z g i c h l a r k e t m a - k e t u l a n g a n d a h a r b ir o 't k a z g i c h d a n o 't a y o t g a n ( t o k k u c h l a r i b ir xil b o 'l a d i . ( K e tm a - k e t u la n g a n d a k u c h la n is h 7 0 - r a s m d a g i e le k tr z a n jir kaliti u l a n g a n d a 1- v o l t m e t r 4 V ni, 2- va 3 - v o l t m e t r l a r 2V ni k o 'r s a ta d i. Z a n jird a g i t o 'l i q k u c h la n is h k e t m a - k e t u l a n g a n ikkala l a m p o c h k a - dagi k u c h l a n i s h l a r n i n g y ig 'in d is ig a te n g b o 'l a d i , y a 'n i: U - Ux + U2. A g a r n ta l a m p o c h k a k e t m a - k e t u l a n g a n b o 'l s a , u h o l d a z a n jir d a g i t o 'l i q k u c h l a n i s h q u y i d a g i c h a b o ' l a di: _ _ ( 2 ) U = U .+ £/,+ U ,+ . . . + U . 1 2 n ; ;) O 't k a z g i c h l a r k e t m a - k e t u l a n g a n d a z a n jird ag i t o 'l i q k u c h l a n i s h h a r b ir \ / o 't k a z g ic h d a g i k u c h l a n i s h l a r n in g y ig 'in d isig a t e n g b o 'l a d i . / 1 9 -§ . O 'tk a zg ic h la rn i k e tm a -k e t ulash 69-rasm 70-rasm K e tm a - k e t u la n g a n d a q a rs h ilik O m q o n u n i g a b i n o a n 7 0 - r a s m d a g i e l e k t r z a n j i r d a b i r i n c h i l a m p o c h k a d a g i k u c h l a n i s h £/, = //?, ga, ik k in c h i l a m p o c h k a d a g i k u c h l a n i s h U2 = I R2 ga ten g . Bu i f o d a l a r n i z a n jir d a g i t o 'l i q k u c h l a n i s h f o r m u l a s i g a q o 'y i b , q u y id a g i la r n i hosil qilam iz: U = U{+ U2= / / ? , + IR2= I ( R i + R 2). (3) I k k in c h i t o m o n d a n , za n jird ag i l a m p o c h k a l a r n i n g t o ‘liq qarshiligi Л, u la r d a n o 't a y o t g a n t o k k u c h i / ga te n g lig id a n t o 'l i q k u c h l a n i s h U u c h u n q u y id a g i f o r m u l a h a m o 'r in lid ir: U= I R . (4) (3) va (4) te n g lik la r n in g o ' n g t o m o n l a r i n i te n g la s h tira m iz : I R = I ( R t + R2), b u n d a n t o 'l i q q a rs h ilik n i a n iq la y m iz : R = R l+ R r (5) A g a r za n jirg a n t a l a m p o c h k a k e t m a - k e t u l a n g a n b o 'ls a , u h o l d a zanjirdagi o 't k a z g ic h l a r n i n g t o 'l i q qarshiligi q u y i d a g i c h a b o 'la d i: R = R] + R2+ R 3+ . . . + R n. (6) O 't k a z g i c h l a r k e t m a - k e t u l a n g a n d a z a n jir d a g i t o 'l i q q a r s h ilik h a r b ir j o 't k a z g i c h qarsh ilik lari y ig 'in d isig a te n g b o 'l a d i . (' Siz a r c h a g a osib q o 'y i l a d i g a n l a m p o c h k a l a r s h o d a s in i k o 'r g a n s iz . M a s a la n , h a r biri Ux = 3 V d a n iborat b o 'l g a n n =75 ta l a m p o c h k a k e t m a - k e t u l a n g a n b o 'ls a , II bob. E lektr toki u larg a b e r ila d ig a n t o 'l i q k u c h l a n i s h U - nU^ - 75-3 V = 225 V ga y a q in b o 'lis h i kerak. S h u n i n g u c h u n b u n d a y k e t m a - k e t u l a n g a n l a m p o c h k a l a r s h o d a s in i 220 V li e l e k t r t a r m o q q a t o 'g 'r i d a n t o 'g 'r i u lash m u m k in . A g a r k e t m a - k e t u l a n g a n l a m p o c h k a l a r s h o d a s id a n b iro n ta s i olib q o 'y i l s a yoki kuy ib q o lg a n b o 'l s a , b o s h q a b a r c h a l a m p o c h k a l a r y o n m a y d i . C h u n k i b u h o l d a z a n jir sh u b itta l a m p o c h k a d a u z ilg a n b o 'l a d i . M a sa la yech ish nam unasi. Qarshiliklari 1 £2, 2 £2 va 3 £2 bo'lgan uchta o'tkazgich ketma-ket ulangan bo'lib, ulardan 1 A tok o'tm oqda. o 'a r bir o'tkazgichdagi kuchlanishni, zanjirning to'liq qarshiligini va to'liq kuchlanishini toping. Formulasi: U = 1R- f/,= //?,; U\ = /R - R = R t + R,+ Л,; U = IR. Berilgan: Rt = 1 £2; R2 = 2 £2; R, I -- 3 £2; 1 A. Topish kerak'. Ц - ? R-? U -l t/3- ? u = U2= 1 A Yechilishi: A • 1 £2 = I V; 2 £2 = 2 V; [/3 = 1 A • 3 £2 = 3 V; R = 1 £2 + 2 £2 + 3 £2 = 6 £2; U=1 A - 6 £ 2 = 6 V. УауоЛ: £/, = 1 V, = 2 V, 6' = 3 V. /? = 6 £2, ( / = 6 V . M 7 1. 0 ‘tkazgichlar ketma-ket ulanganda ularning har biridan o'tayotgan tok kuchi va zanjirdagi to'liq tok kuchi orasidagi munosabat qanday bo'ladi? 2. O 'tka zg ich la r ke tm a -ke t ulanganda zanjirdagi to 'liq kuchlanish va har bir o'tkazgichdagi kuchlanish orasidagi munosabat qanday bo'lishini aytib bering. 3. Ketma-ket ulangan o'tkazgichlarning to'liq qarshiligi qanday aniqlanadi? 1. Ketm a-ket ulangan ikkita lam pochkadan 0,2 A tok o'tm oqda. O'tkazgichlarning qarshiligi 5 £2 va 10 £2 bo'lsa, har bir lampochkadagi kuchlanishni, zanjirdagi qarshilikni va to'liq kuchlanishni toping. 2. 220 V kuchlanishga mo'ljallangan ikkita bir xil lampochka ketma-ket ravishda 220 V kuchlanishli tarmoqqa ulangan. Har bir lampochka qanday kuchlanish ostida yonadi? 3. Ketm a-ket ulangan o'tkazgichlar qarshiligi 4 £2, 10 £2 va 16 £2 bo'lib, zanjirdagi to'liq kuchlanish 6 V ga teng. O'tkazgichlardagi tok kuchini va har bir o'tkazgichdagi kuchlanishni aniqlang. Elektr zanjir sxemasini chizing. 4. Archaga lampochkalar shodasini ketm a-ket ravishda 220 V kuchlanishli tarmoqqa ulash kerak. Har bir lampochkadagi kuchlanish 9 V dan oshib ketmasligi uchun nechta bir xil lampochkani ketma-ket ulash mum kin? Agar har bir lampochkaning qarshiligi 10 £2 dan bo'lsa, lampochkalar shodasidan qancha tok o'tadi? Barcha lampochkalardagi to'liq qarshilik qancha bo'ladi? 5. Ikkita elektr lampochka 220 V kuchlanishli tarm oqqa ketma-ket qilib ulangan bo'lib, ulardan 0,5 A tok o 'tm o q d a. Agar birinchi lam pochkaning qarshiligi ikkinchisinikidan 3 marta katta bo'lsa, har bir lampochkadagi kuchlanishni toping. 2 0 - § . O 'tk a zg ic h la rn i p arallel ulash Avval 69-rasm da, so'n gra 70-rasm da tasvirlangan elektr zanjirni yig'in g. Zanjir 7 0 -ra sm d a g id e k y ig 'ilg a n d a lam pochkala rning nima sababdan xira yonishini tushuntiring. Har bir lampochka spiralining qarshiligini va ikkala lampochkadagi to'liq qarshilikni hisoblang. f 2 0 - § ] O TKAZGICHLARNI PARALLEL ULASH P a ra lle l u la n g a n d a k u c h la n is h X o n a d o n d a b a r c h a e le k t r asboblari: l a m p o c h k a l a r , telev izo r, m u z l a t g i c h va b o s h q a l a r b ir v a q td a e le k tr t a r m o g ‘iga u l a n g a n b o ‘ladi. A g a r u l a r b ir-b irig a k e t m a - k e t u l a n g a n d a e d i, k u c h l a n i s h u l a r o r a s i d a t a q s i m l a n g a n b o ‘lardi. Bu h o l d a l a m p o c h k a l a r j u d a x ira y o n a r d i , t e l e v i z o r n i n g k o 'r s a t i s h i g a , m u z l a t g i c h n i n g s o v i t i s h i g a k u c h l a n i s h y e t i s h m a s e d i . U n d a n t a s h q a r i , k e t m a - k e t u l a n g a n i s t e ’m o l c h i l a r d a n biri o ' c h i r i l s a , b o s h q a l a r i h a m o ' c h a r d i . S h u n i n g u c h u n x o n a d o n d a b a r c h a e le k tr is te ’m o l c h i la r , o d a t d a , b ir-b irig a parallel qilib u la n a d i. Ikkita l a m p o c h k a o 'z a r o p arallel u la n g a n 7 1 -r a s m d a g i e le k tr za n jirn i yig'aylik. B u n d a ikkala l a m p o c h k a b ir xil t a r z d a 1 va 2 q isq ic h la rg a u la n a d i. S h u q isq ic h la rg a u l a n g a n v o l t m e t r 2 V k u c h l a n i s h n i k o 'r s a t s in , deylik. Bu v o l t m e t r n i n g k o 'r sa tis h i h a r b ir l a m p o c h k a d a g i k u c h l a n i s h n i h a m , z a n jir d a g i t o ' l i q k u c h l a n i s h n i h a m ifodalaydi. D e m a k , p arallel u l a n g a n ikk ala l a m p o c h k a d a k u c h l a n i s h b ir xil b o 'l i b , u za n jird ag i t o 'l i q k u c h l a n i s h g a te n g b o 'l a d i , y a ’ni: U] = U2 = U. A g a r za njirga n ta l a m p o c h k a b ir-b irig a parallel u l a n g a n b o 'ls a . u h o l d a ulardagi k u c h l a n i s h l a r h a m te n g b o 'la d i: U = U 2= U = . . . = Un ( 1 ) O ' t k a z g i c h l a r p a r a l l e l u l a n g a n d a h a r b i r o ' t k a z g i c h u c h l a r i o r a s id a g i k u c h l a n i s h b ir xil b o 'l a d i . P a ra lle l u la n g a n d a to k kuchi Kalit u l a n g a n d a b irin c h i a m p e r m e t r /, = 0 ,6 A ni, ik k in c h i a m p e r m e t r esa /, = 0 ,4 A ni k o 'r sa ts in . U h o ld a 7 1 - r a s m II bob. E lektr toki z a n jir n in g t a r m o q l a n m a g a n q ism id a g i a m p e r m e t r / = 1 A ni k o 'r s a t a d i . D e m a k , parallel u l a n g a n b irin c h i va ik k in ch i l a m p o c h k a l a r d a n o 't a y o t g a n /, va I2 to k k u c h l a r i n i n g y i g 'in d is i / t o 'l i q t o k k u c h ig a , y a ’ni z a n ji r n in g t a r m o q l a n m a g a n q i s m id a n o 't a y o t g a n to k k u c h ig a te n g b o 'la d i: / = / , + / 2. (2) A g a r zanjirga n ta la m p o c h k a bir-biriga parallel u la n g a n b o 'ls a , u h o ld a zanjirdagi t o 'l i q t o k k u c h i q u y id a g i c h a b o 'la d i: (3) / = /. + / , + / , + . . . + / . 1 2 3 n O 't k a z g i c h l a r p a r a lle l u l a n g a n d a z a n jir d a g i t o 'l i q t o k k u c h i h a r b ir t a r m o q d a g i t o k k u c h in in g y ig 'in d isig a te n g b o 'l a d i . P a ra lle l u la n g a n d a q a rs h ilik 7 1 - r a s m d a t a sv irla n g a n za n jird ag i b irin c h i l a m p o c h k a d a n o 't a y o t g a n t o k k u ch i O m q o n u n i g a b i n o a n /, = j t ga, ik k in c h i l a m p o c h k a d a n o 't a y o t g a n t o k k u ch i I2 = ~ ga, t o 'l i q t o k k u c h i esa / = - ^ ga ten g . B u n d a va R2 - b irin c h i va ikkin ch i l a m p o c h k a n i n g e le k tr qarsh ilik lari, R - ikkala l a m p o c k a n i n g t o 'l i q qarshiligi. Bu u c h a la f o r m u l a n i (2) f o r m u l a g a q o 'y i b , q u y id ag i i f o d a l a m i o lam iz: Л И Л R ~ R , + R, yoki R ~ R. + Л, • (4) A g a r zanjirga n ta la m p o c h k a bir-biriga parallel u la n g a n b o 'ls a , u h o l d a zanjirdagi t o 'l i q qarsh ilik q u y id a g i c h a b o 'la d i: R = R + R2 + Ri + - + R (5) I O 't k a z g i c h l a r parallel u l a n g a n d a z a n jir t o 'l i q q a rshiligiga tesk ari m i q d o r h a r b ir o 't k a z g i c h q arshiligiga teskari m i q d o r l a r n i n g y ig 'in d isig a t e n g iq d o r ng- ( M a s a la la rn i y e c h is h d a yoki a m a l i y o t d a fa qat ikkita o 't k a z g i c h ( i s t e ’m o l c h i , r e z i s t o r ) p a r a l l e l u l a n g a n h o l a t l a r k o ' p u c h r a y d i . B u n d a y h o l l a r d a t o ' l i q q a r s h ilik n in g (4) fo r m u la s i o 'r n i g a q u y id a g i f o r m u l a d a n fo y d a la n ish q u laydir: R = R A R, + R. ( 6 ) 52 2 0 - § . 0 ‘tka zg ic h la rn i p arallel ulash M a sa la yech ish nam unasi. 220 V kuchlanishli elektr tarmoqqa lampochka, muzlatgich va televizor parallel ulangan. Agar lampochkadan 0,5 A, muzlatgichdan 0,4 A, televizordan 1 A tok o'tayotgan bo'lsa, iste'molchilaming tarmoqdan olayotgan to'liq tok kuchini, har bir iste’molchining qarshiligini va iste’molchilaming to'liq qarshiligini toping. Berilgan: U= 220 V; /, = 0,5 A; /, = 0,4 A; /■= 1 A Topish kerak. 9 R _ ? R - ? R - f I - v ? Formulasi: / = / , + / , + /,; R _ U . R' ~ V R _ U . V T ’ *>= 2 u R= — Yechilishi: I = 0,5 A + 0,4 A + 1 A = 1,9 A. 220 V R, R,= R-- 0,5 A 220 V 0,4 A 220 V I A 220 V = 440 £2; 550 Q; = 220 Q; 1,9 A Javob\ I = 1,9 A, R, - 550 П, /? = 116 Q. 116 £2; /?, = 440 £2, /?, = 220 £2, (?) 1. O 'tkazgichlar parallel ulanganda zanjirdagi kuchlanish va har bir o'tkazgich uchlaridagi kuchlanish orasida qanday munosabat bo'ladi? 2. Parallel ulangan o'tkazgichdagi tok kuchi va zanjirdagi to'liq kuchlanish orasidagi munosabat qanday bo'lishini aytib bering. 3. Parallel ulangan o'tkazgichlarning to'liq qarshiligi har bir o'tkazgich qarshiligi orqali qanday ifodalanadi? 1. Qarshiliklari 3 £2 va 6 £2 bo'lgan ikkita o'tkazgich parallel ulangan. O'tkazgichlar ulangan zanjir qismining to'liq qarshiligini toping. 2. Elektr zanjiriga har birining qarshiligi I 10 £2 dan bo'lgan 4 ta lampochka parallel ulangan. Zanjir qismining to'liq qarshiligini toping. 3. Qarshiliklari 10 £2, 15 £2 va 30 £2 bo'lgan uchta o'tkazgich parallel ulangan. O'tkazgichlar ulangan zanjir qismining qarshiligini toping. 4. Qarshiliklari 40 £2 va 80 £2 bo'lgan ikkita lampochka o'zaro parallel ulangan. Zanjirning shu qismidagi to'liq qarshiligi qancha bo'ladi? Agar lampochkalardagi kuchlanish 8 V bo'lsa, har bir lampochkadagi tok kuchini va zanjirdagi to'liq tok kuchini toping. 5. Xonadonda 220 V kuchlanishli tarm oqqa o'zaro parallel ulangan 6 ta lampochka yonib turibdi. Ulardan 2 tasining qarshiligi 200 £2 dan, boshqa 2 tasiniki 400 £2 dan, qolgan 2 tasining qarshiligi 800 £2 dan. Lampochkalarning to'liq qarshiligini, har biridan o'tayotgan tok kuchini va ularning birgalikdagi tarm oqdan olayotgan tok kuchini hisoblang. II bob. E lektr toki Aytaylik, uyingiz m ehm onxonasi qandilida o'za ro parallel ulangan 5 ta bir xil lam pochka yonib turibdi. Qandil ulangan sim da 4,5 A to k o 'tayotgan bo'lsa, har bir qandildan o 'ta y o tg a n to k k u c h in i, b itta la m p o c h k a s p ira lin in g q a rs h ilig in i va q a n d ild a g i lam pochkalarning to 'liq qarshiligini hisoblang. 0 ‘TKAZG!CHLARNING K E TM A -K E T VA PARALLEL ULANISHIN! 0 ‘ RGANISH (L a b o r a to r iy a ishi) K erakli jih o zla r. A k kum u lator, spiral shaklida ikkita nikelin o 'tk azgich , a m p e rm e tr, voltm etr, kalit, ulovchi simlar. Ishni bajarish tartibi I. O 't k a z g ic h la r n in g k e t m a - k e t u la n ish ig a doir 1. T o k m anbayi, k e tm a -k e t ulangan 2 ta spiral shaklidagi nikelin o 'tk az g ich va kalitdan iborat zanjirni yig‘ing (72-rasm ). 2. Yig‘ilgan elektr zanjir sxemasini chizing. 3. A m p e rm e tr bilan zanjirdagi / tok kuchini o 'lch a n g va natijani jadvalga yozing. 4. V o ltm e tr bilan zanjirning U to 'liq kuchlanishini, ayrim o'tkazgichlardagi Ul va U2 kuchlanishlarni o 'lchang. U= Ut + U2 form ulani qo'llab, to 'liq kuchlanishni toping. O 'lc h a s h va hisoblash natijalarini jadvalga yozing. T o ‘liq k u ch lan ishn ing bevosita v o ltm etr bilan o 'lc h a n g a n qiym atini form ula bilan hisoblangan qiymati bilan taqqoslang. 5. Olingan natijalar asosida R = - j f o rm u la d a n foydalanib, to 'liq qarshilikni hisoblang. N atijalam i jadvalga yozing. (/, U, 6 . / ? , = y va R2 = - j fo rm u la lard a n foydalanib, h a r bir o 'tk a z g ic h n in g qarshi- liklarini hisoblang. Natijalarni jadvalga yozing. 7. R= Rx+ R2 fo rm u la d a n foydalanib, to 'liq qarshilikni hisoblang. N atijalarni jadvalga yozing. 8. T o 'liq qarshilikning 5- va 7-bandlardagi olingan natijalarini taqqoslang. 9. Natijalarni tahlil qiling va xulosa chiqaring. 6-jadval »2 1 - § ) I и U2 u = u ]+u2 R=U/I R = U J I r 2= u 2/ i R=Rt + R2 54 2 0 - § . O ’tkazg ich larn in g k e tm a -k e t va p arallel ulanishini o ’ rganish 7 3 - r a s m II. 0 ‘tk a z g ic h la r n in g p arallel u la n ish ig a doir 1. T o k m anbayi, parallel u lan gan 2 ta spiral shaklidagi nikelin o 'tk azg ich va kalitdan iborat zanjirni yig'ing (73-rasm ). 2. Yig'ilgan elektr zanjir sxemasini chizing. 3. V o ltm e tr bilan o 'tk az g ich la r uchlaridagi U kuchlanishni o 'lc h a n g va natijani jadvalga yozing. 4. Z a n jird an o 'tay o tg a n to 'liq / tok k uchini, ayrim ta rm o q la rd a n o 'ta y o tg a n /, va /, tok kuchlarini o'lchang. I - /,+ /, form uladan to'liq tok kuchini toping. O 'lchash va hisoblash natijalarini jadvalga yozing. T o 'liq tok k u c h in in g bevosita a m p e r m e tr bilan o 'lc h a n g a n qiym atini fo rm u la bilan hisoblangan qiymati bilan taqqoslang. 5. Olingan natijalar asosida R - fo rm u la d a n foydalanib, to 'liq qarshilikni hisoblang. Natijalarni jadvalga yozing. 1 6. R = ^ f va R2- j - fo rm u lalardan foydalanib, h a r bir o 'tk az g ich n in g qarshi- 1 2 R R liklarini hisoblang. R = — fo rm uladan foydalanib, to 'liq qarshilikni hisoblang. Rt + R, Natijalarni jadvalga yozing. 7. T o 'liq qarshilikning 5- va 6-b and lardagi olingan natijalarini taqqoslang. 8. Natijalarni tahlil qiling va xulosa chiqaring. 7-jadval u I A A R=U/I R=U/I, R2= u / i 2 r = r ir 2/(R i +R2) 1. Zanjirning bir qism i uchun Om qonuni form ulasi qanday ifodalanadi? 2. O 'tk a z g ic h la r k e tm a -k e t ulanganda zanjir q ism idagi to 'liq kuchlanish va to 'liq qarshilik qanday hisoblanadi? 3. O 'tkazgichlar parallel ulanganda zanjir qism ida to 'liq to k kuchi va to 'liq qarshilik qanday aniqlanadi? Ill bob. Tokning ishi va quvvati III BOB TOKNING ISHI VA QUW ATI » Download 263.75 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|