P. Q. Habibullayev, A. Boydedayev, A. D. Bahromov

§
j  
ELEKTR  TO KIN ING   ISHI
Tokning  b ajarg an   ishi  haqida  tushuncha
M a ’lumki,  elektr  zanjir  ichki  va  tashqi  q ism lardan  iborat.  Z an jirn ing   ichki 
qismi  —  to k  n ianbayida  b o sh q a   turdagi  energiyalar  m asalan,  galvanik  e le m en td a  
kimyoviy  energiya  elektr  energiyaga  aylanadi.
Z an jirn in g  iste’m o lch i  ulangan  tashqi  qisniida elektr energiya  m exanik,  issiqlik, 
yorug'lik  va  b oshq a  turdagi  energiyaga  aylanadi.  M asalan,  zanjirga  u langan  elektr 
dvigatelda  elektr  energiya  m exanik  energiyaga,  la m p o c h k a d a   esa  elektr  energiya 
issiqlik va yorug'lik energiyasiga aylanadi.
Iste'm olchilarda elektr energiya b oshqa turdagi  energiyaga aylanishida zanjirdagi 
tok   ish  bajaradi.  Shu  ish  q a n d a y   kattaliklarga  bog'liqligini  keltirib  chiqaraylik.
Elektr  kuchlanishi  t a ’rifiga  k o ‘ra 
U =
 
edi.  B un dan  bajarilgan  ishni  topish 
m u m k in :
A=U q.
 
(1)
T ok  k uc hining  /  = y -fo rm u la s id a n  
q=  It
  kelib chiqadi.  Bu  ifodani  (1) ga qo'yib, 
to k n in g   bajargan  ishini  topam iz:
A =  ! U t.
 
(2)
( ^ ) J   Elektr  tok n ing  m a ’lum   vaqtda  bajargan  ishi  tok  kuchini  kuchlanishga  va 
vaqtga  ko'paytirilganiga teng.
4____ ____  
______ _____________ ________________________ _\
Tok  ishining  biriigi
Elektr  toki  bajargan  ishining  biriigi  qilib  vatt-sekund  (1  W-s)  yoki  joul  (1  J )  
qabul  qilingan.

2 2 - § .  E lektr  tokining  ishi
f
Z an jirnin g  kuchlanishi  bir volt  b o ‘lgan  qism ida b ir a m p e rg a  ten g b o 'lg a n  
to k n in g  bir sek und   d a v o m id a  bajargan  ishiga bir vatt-sekund  deb  aytiladi
:
Vatt-sekund  ju d a   kichik  birlik  b o 'lg an i  u c h u n   a m a ld a   unin g  o 'rn ig a   vatt-soat 
( W h )   q o ‘llaniladi.  B u n d a   1  W h   =  3600  W  s  =  3600  J.
A m a ld a  to k   ishining  hosilaviy birliklari  -  g ek to v a ttso a t  (1  gW-h),  kilovatt-soat 
(1  k W h )  va  m egavatth  (1  M W  h)  h a m   keng  q o ‘llaniladi.  Bunda:
1  gW-h  =  100  W  h,  1  k W  h  =  10  gW-h,  1  M W  h  =  1000000  W  h.
S a rfla n g a n   e le k tr  e n erg iyan i  hisoblash
S a r f l a n g a n   e le k t r   e n e r g i y a   m i q d o r   j i h a t d a n   e le k t r  
t o k in i n g   b a ja rg a n   ishiga  te n g   b o 'l a d i .  A g a r  sa rfla n g a n  
energiyani 
E
 deb belgilasak,  u holda uning ifodasi quyidagicha 
bo'ladi:
E= IUt.
(3)
E lektr  to kining  bajargan  ishini,  y a ’ni  iste’m olchilarga 
s a r f l a n g a n   e l e k t r  
e n e r g i y a  
m a x s u s   a s b o b   -   e l e k t r  
hisoblagich  (schyotchik)  y o rd am id a  hisoblanadi  (74-rasm ).
Elektr  hisoblagich  iste’m olchilarga  b o radig an  zanjirga 
k e t m a - k e t   u l a n a d i .  7 5 - r a s m d a   e le k t r   h i s o b l a g ic h n i n g  
x o n a d o n   elektr  zanjiriga  ulanish  sxemasi  keltirilgan.
Hisoblagich  ichiga  kich ik  elektr  dvigatel  o 'r n a tilg a n  
b o 'l a d i .  A g a r  x o n a d o n d a g i   is t e ’m o lc h il a r n i n g   b a rc h a s i 
o 'c h irilg a n  b o'lsa,  elektr dvigatel  diski  aylanm aydi.  C h u n k i 
bu  holatda zanjirdan tok o'tm aydi.
A gar  iste’m o lc h ila rd a n   biri  yoqilsa,  zan jird an  m a ’lum  
m iq d o rd a  t o k o 'ta d i va shu t o k  t a ’sirida elektr dvigatel  diski 
aylanadi.  Agar b oshq a  iste’m olchilar h a m  yoqilsa,  zanjirdan 
k o 'p r o q  to k  o 'ta d i  va  elektr dvigatel  tezroq  aylanadi.
Elektr  hisoblagich  dvigatel  diskining  aylanishlar 
sonini  sarflangan  energiya  m iq d o rig a   aylantirib 
beradi.
Keyingi  yillarda  ele k tr  dvigatelli  hiso blagich  o 'r n in i  
z a m on a v iy  b o 'lg an   elektron  elektr  hisoblagichlar  egallab 
b o rm o q d a  (76-rasm).
7 4-rasm
- e f
.§3
r>
«  s  
J *
7 5 - r a s m
76-rasm

Ill  bob.  Tokning  ishi  va  q u w a ti
H isoblagichning  k o ‘rsatishi  kW  h  hisobida  bo'ladi.  M asalan,  elektr  dvigatelli 
h i s o b l a g i c h   y o k i  e l e k t r o n   e l e k t r   h i s o b l a g i c h   3 5 4 ,6   k W   h  e l e k t r   e n e r g i y a  
sarflanganini  k o'rsa ta yo tg a n   bo'lsin.  Bu  hisoblagich  o 'rn a tilg a n d a n   beri  sarflangan 
elektr  energiyaning  m iq do rin i  bildiradi.
O d a td a ,  sarflangan  elektr  energiya  u c h u n   to 'lo v   h a r  oyda  am alga  oshiriladi. 
S h u n in g   u c h u n   b ir  oy  d a v o m id a   sarflangan  elektr  energiya  m iq dorin i  bilish  zarur 
b o 'lad i.  M asalan,  bir  oy  oldin  hisoblagichning  ko'rsatishi  312,2  k W  h  ga,  bugungi 
ko'rsatishi  354,6 kW  h  ga teng.  U   h olda bir oy ichida sarflangan elektr energiyaning 
m iq d o ri  354,6  k W  h   -   312,2  kW  h  =  42,4  kW  h  ga  teng b o 'lad i.  Davlat  to m o n id a n  
sarflangan  h a r  bir  kW h  elektr  energiya  u c h u n   to 'lo v   m iqdori  aniqlab  berilgan. 
1  kW  h  u c h u n   belgilangan  to 'lo v   m iq d orini  bir  oyda  sarflangan  elektr  energiya 
m iqdoriga  ko'paytirib,  elektr  energiya  u c h u n   oylik  to 'lo v   m iqd o ri  aniqlanadi.
Sarflangan  elektr  energiya  u c h u n   o 'z   vaqtida  to 'la b   turish  kerak.  Sarflangan 
elek tr  energiya  u c h u n   x o n a d o n la r d a n   yig'ilgan  m a b la g 'la r  ele k tr  stansiyalarda 
e le k tr  en erg iy ani  ishlab  c h iq a rish g a ,  e le k tr  t a r m o q la rn i  sozlashga,  yangilarini 
qurishga,  shu  s o h a d a   m e h n a t  q ilayotgan  kishilarga  m a o s h   berishga  va  b o sh q a  
xarajatlarga sarflanadi.
M asala  yechish  namunasi.
220  V  kuchlanishli  ta r m o q q a   ulangan  elektr dvigateli  zanjiridagi  to k   kuchi  3  A  ga  teng. 
A gar dvigatelning foydali  ish koeffitsienti  80%  bo'lsa,  dvigatel  1  s o atd a q a n c h a   ish bajaradi?
Berilgan: 
/ = 3   A;
U
 =220  V;
I =
 1  h =3600  s; 
;] = 80%.
Topish kerak 
Af - ?
Formulasi: 
A
  = 
IUf,
Af
^ = ~r
 -100%;
Af
Aq_
100
Yechilishi:
A
  = 3   A - 2 2 0 V -3600  s = 2 3 76000J;
2376000  J •;
Af  -
100
% 
1900800  J  =
Javob'.  A.
f
1,9  MJ. 
1,9  M J.
©
M
9
1.  Elektr  tokining  bajargan  ishi  qanday  ifodalanadi?
2.  Tokning  bajargan  ishi  qanday  birliklarda  o lc h a n a d i?
3.  Sarflangan  e le ktr  energiya  haqida  fikr-m ulohazalaringizni  aytib  bering.
4.  Elektr  energiya  qanday  asbob  yordam ida  va  qay tarzda  hisoblanadi?
5.  (3) form ulani tahlil qilib,  xonadonda elektr energiyani tejash  uchun  nima qilish kerakligi 
haqida  mulohaza  yuriting  va  xulosa  chiqaring.
1.  E lek tr  dvigatelga  ulan g an   sim d a n   0,5  A  to k   o 't m o q d a ,   und ag i  k u c h la n ish   20  V. 
Dvigatel  1  soatda q a n c h a   ish bajaradi?  Dvigatelning f.i.k.i  80%  ga teng.
2.  C h o 'n t a k   fonari  lam p o ch k asid ag i  k uchlanish  4,5  V,  to k   k u c h i  0,2  A   bo'lsa, 
1  m in u td a  qa n c h a  elektr energiya sarflanadi?

2 3 - § .  E lektr tokining  quvvati
3.  T o k   m anbayidagi  mis  ku p o ro sin in g   eritm asi  orqali  500  С  m iqdordagi  zaryadli 
ionlar o 'tg a n .  Elcktrodlardagi  k u ch lan ish   2  V bo 'lsa.  tok  q a n c h a   ish  bajargan?
4.  X o n a d o n d a g i  hisoblagich  bir  ov  (30  k un)  d a v o m id a   33  kW-  soat  elektr  energiya 
sarflanganini  ko'rsatgan. Agar xonadondagi 220 V kuchlanishga  ulangan  iste'molchilar 
h a r  kuni  bir  pay td a  o 'r ta   hisobda  5  so atd an   yoqilgan  h o la td a   b o 'lg a n   bo'lsa. 
iste’m olchilar yoqilgan  paytda x o n ad o n   zanjirida q a n c h a   tok o'tib turgan?
U yingizdagi  e le k tr  h iso bla gich   yo rd am ida   bir  sutkada  sarflangan  e le k tr  energiya 
m iqdorini  va  to lo v   m iqdorini  hisoblang.
23-§ 
j
ELEKTR  TOKINING  QUWATI
Tokning  quvvati  haqida  tushuncha
Elektr  asboblari  o 'z id a n   tok  o 'tg a n d a   quvvati  qanchaligi  bilan  bir-b irid an   farq 
qiladi.  M a sa la n ,  e le k tr  l a m p o c h k a n i n g   quvvati  m u zla tg ic h   yoki  telev izo rning  
quvvatidan  farqli bo'lishi  m um kin.  Lam pochkalarning o'zi  h a m  turli quvvatli bo'ladi.
Elektr  to k ining 
P
  quvvatini  topish  u c h u n   to kn ing   bajargan 
A
  ishini  shu  ish ni 
bajarishga  ketgan 
t
 vaqtga  bo'lish  kerak,  y a ’ni:
P =
у -  
(1)
Oldingi  m av z u d a   k o 'rg an   edikki,  tok n ing  bajargan  ishi 
A
  = 
IUt
 ga  teng  edi.  Bu 
form ulani  (1)  ga  q o'ysak,  elektr  toki  quvvatining  quyidagi  ifodasini  topatniz:
P=  IU.
(2 )
)J 
Elektr  tokining  quvvati  tok  kuchi  bilan  ku chla n ish n in g   ko 'paytm asiga  '
( t e n g .  
..................  
........ 
...... ............................... ....... 
(
E lektr  toki  quvvatining  birligi
Q uvvatning  birligi  qilib  bug'  m ash in asini  kash f qilgan  ingliz  olimi  Jeym s  U att 
(1 7 3 6 -1 8 1 9 )  sharafiga  vatt  (1  W)  qabul  qilingan.
^ ) )  Bir  vatt  deb,  zanjirning  kuchlanishi  bir  volt  b o 'lg a n   qism ida  kuchi  bir 
a m p e r   b o'lg an   to k n in g   ajratadigan  quvvatiga  aytiladi.
A m a ld a   quvvatning  hosilaviy  birliklari  -   gektovatt  (1  gW ),  kilovatt  (1  kW)  va

I l l  
bob.  Tokning  ishi  va  q u w a ti
m egavatt  (1  M W )  h a m   qo'llaniladi.  B unda  1  gW   =  100  W;  1  kW   =  1000  W;
1  M W   =  1  0 0 0 0 0 0   W.
E lektr  is te ’ m olch ilard ag i  tokning  q u w a ti
Elektr  iste’m olchilardagi  to k n in g   quvvatini  a m p e r m e tr   va  v o ltm e tr  y o rd am id a  
aniqlash  m u m k in .
Iste’m olchidagi  tok n ing   quvvatini  aniqlash  u c h u n   a m p e r m e t r   ko'rsatgan 
tok   ku chini  v oltm etr  ko 'rsa tg a n   kuchlanishga  ko'paytiriladi.
O d a td a ,  elektr  iste’m olch ilar  b o'lg an   elektr  asboblarida  tok n in g   q u w a t i   yozib 
qo'yilgan  b o 'ladi.  M asalan,  yoritgich  lam poch kasini  xarid  q ilayotganim izda  unga 
yozib  qo'yilgan  q u w a t n in g   qiymatiga  e ’tib or  beram iz.  X o n a d o n d a   k o 'p r o q   60  W, 
100  W,  150  W,  200  W   quvvatli  la m p o c h k ala rd a n   foydalaniladi.  L a m p o c h k a n in g  
q u w a t i   q a n c h a   katta  bo'lsa,  u  s h u n c h a   kuchli  yoritadi  va  s h u n c h a   k o 'p   elektr 
energiyani  sarflaydi.  Turli  elektr  asboblarining  q u w a t i   turlicha  b o'lad i  (8-jadval).
8-jadvaI
Ayrim  elektr  asboblarining  quwati
№
E lektr  asboblari
P,
  W
№
Elektr  asboblari
P,
  W
1.
Elektr  soat
0,1
6.
Elektr  lam pa
6 0 -2 0 0
2.
C h o 'n t a k   fonari
1-3
7.
M uzlatgich
75 -2 0 0
3.
K o 'c h m a   radio
2 -5
8.
Televizor
5 0 -3 0 0
4.
K o 'c h m a   m agnitofon
3 -1 0
9.
D azm ol
5 0 0 -2 0 0 0
5.
Elektr  ustara
9 - 1 2
10.
Elektr  isitgich
1000-3000
M asala  yechish  namunasi.
Quvvatlari  100  W   va  200  W   li  ikkita  la m p o c h k a   parallel  ravishda  220  V  kuchlanishli 
ta rm o q q a   ulangan.  H ar bir lampochkadagi  tok kuchini,  ikkala la m p o c h k a d a n  o 'tad ig an  to 'liq 
to k   kuchini,  h a r bir  lam p o c h k a  qarshiligini  va  la m p o c h k a la m in g  to'liq  qarshiligini  aniqiang.
Formulsi:
Berilgiur.
Px =
  100  W;
P,
 =  200  W;
U
  =  220  V. 
T opish 
kerak'. 
/ - ' ?
R - ?
/ 2- ?
R~?
R - l
i
  = A -
1 
и
  ’
R . =
R =
U
U
.
1 =
100 
w
220 
V 
1=
 0,45  A  - 
220 
V
Yechilishi: 
0,45  A; 
/ , =
R,=
200 
W  
220 
V 
0,91  A  =1,36  A;
220 
V
R =
0.45/1 
220 
V 
1,36/1
489  П; 
R  =
0,91/1
0,91  A;
242  £2;
162 
LI.

2 4 - § .  Lam poch kadagi  tokning  quvvati  va  s arflan g an   en erg iyan i  aniqlash
M
1 0
0,45  A, 
=  489 
Q.,
R,
0,91  A, 
=  242  Q,
/  = 
R
1,36  A, 
162  Q.
1.  Elektr  tokining  q u w a ti  qanday  ifodalanadi?
2.  Tokning  q u w a ti  qanday  birliklarda  o'lchanadi?
3.  Elektr  iste 'm olchila rd ag i  tokning  q u w a ti  haqida  nim alarni  bilasiz?
4.  Om  qonuni  form ulasidan  va  (2)  form uladan  foydalanib,  to k   q u w a tin in g   kuchlanish 
va  qarshilik  orqali  ifodasini  ham da  to k   q u w a tin in g   to k   kuchi  va  qarshilik  orqali 
ifodasini  keltirib  chiqaring.
1.  220 V kuchlanish va  10 A to k   kuchida  ishlayotgan  dvigatel  quvvatini  toping.
2.  220 V ku ch lan ish d a  5  A to k  olib  ishlaydigan  d azm o ln in g  quvvatini  toping.
3.  X o n a d o n d a   220  V  kuchlanishli  ta r m o q q a   ulan g an   60  W   li  2  ta,  100  W   li  3  ta 
la m p o ch k alar,  75  W   li  m uzlatgich,  200  W   li  televizor,  1  kW   li  d a z m o l  va  2  kW  li 
elektr  plita  bir  vaqtda  ishlam oqda.  X o n a d o n d a g i  elektr  hisoblagichdan  q an d a y  
miqdorda tok o'tadi?
4.  220  V  kuchlanishli  ta r m o q q a   60  W   va  100  W   quvvatli  la m p o c h k a la r  k e tm a -k e t 
ulangan.  L am p o c h k a la r orqali  o'tu v ch i  to k   kuchini  aniqlang.
220 V kuchlanishga m o ’ljallangan elektr lam pochkada ko'rsatilgan q u w a tn i yozib oling.
Shu  lam pochka  yonganda  uning  spiralidan  qanday  m iqdorda  to k  o'tishini  hisoblang.
24-§ j
>i 
wJ
LAMPOCHKADAGI  TOKNING  QUWATI  VA 
SARFLANGAN  ENERGIYANI  ANIQLASH
( L a b o r a to r iy a   ishi)
Kerakti  jihozlar.
  A k k u m u l a t o r ,   tag lik k a   o 'r n a t i l g a n  
lam p o c h k a,  a m p e r m e tr,  voltm etr,  kalit, 
ulovchi  simlar.
Ishni  bajarish  tartibi
1.  T o k   m anbayi,  lam p o c h k a ,  a m p e rm e tr,  v oltm etr  va 
kalitdan  iborat  zanjirni  yig‘ing  (77-rasm ).
2.  YigMlgan  elektr  zinjirning  sxemasini  chizing.
3.  Kalitni  ulang  va  s e k u n d o m e r  tugm asini  bosing.
4.  A m p e rm e tr  va  v o ltm etr k o 'rsatkichlarini  a niqlang va 
jadvalga yozing.
5. 
P=  IU
  formula bilan lampochkadagi tokning quvvatini 
hisoblang va jadvalga yozing.

Ill  bob,  Tokning  ishi  va  q u w a ti
6.  Kalitni  uzing  va shu  m o m e n td a  s e k u n d o m e rtu g m asin i bosib,  lam pochkaning 
q a n c h a  vaqt  yonib  turgan 
t
 vaqtini  o 'lc h a n g  va jadvalga yozing.
7. 
E=  IUt
 form ula bilan  sarflangan  elektr energiya  miqdorini  hisoblang.  Natijani 
jadvalga yozing.
8.  Tajribani  3  m arta takrorlang.  Natijalarni  jadvalga yozing.
Р.+РЛР
9. 
Po.n =
------ -— —  ifoda bilan  lam pochkaning o 'r ta c h a  quvvatini  hisoblang.  O lin­
gan  natijani  lam p o c h k ag a   yozilgan  quvvat  bilan  taqqoslang.
10.  Natijalarni  tahlil  qiling va  xulosa chiqaring.
9-jadval
№
/,  A
U,
  V
P.
  w
P
  ,  w
о rt’
Л  S
P,
  W s
1.
2.
3.
Ф
1.  Elektr  tokining  bajargan  ishi  qanday  ifodalanadi?
2.  Iste ’m olchi  tom onidan  sarflangan  E  elektr  energiya  tokning  bajargan  A  ishiga  teng 
deyish  m um kinm i?
3.  Xonadonda elektr energiya sarfini  kamaytirish  uchun qanday choralar ko'rish  kerak?
s 25-§| 
ELEKTR  TOKI  TA’SIRIDA  0 ‘TKAZGICHLARNING  QIZISHI
' Ч м н и Г
0 ‘tk a zg ic h d a n   ajralib   ch iq ad ig an   issiqlik  m iqdori
O 'z   elektronini  y o 'q o tib ,  ionga  aylangan  metall  atom lari  m utlaq  tin c h   holatda 
turmaydi.  Ular tinimsiz o'z jo y id a  tebranib turadi.  Metall  o ‘tkazgichga elektr m aydon 
qo'yilganda  elektronlar tartibli  ravishda bir to m o n g a   harakat  qilishga  intiladi.  Lekin 
ular  o ‘z  y o'lid a   ionlar  bilan  ta'sirlashib,  energiyasining  m a 'l u m   qismini  ionlarga 
beradi.  N atijada  ionlarning tebranishi  ortadi.  Shu  tariqa tok o 'tg a n d a  elektr energiya 
o 'tk az g ich n in g   ichki  energiyasiga  aylanadi  va  o'tk az g ich   qiziydi.
O 'tk a z gic h  ichki  energiyasining o'zgarishini  ifodalovchi  o 'lc h o v   kattaligi  u n d a n  
ajralib chiqadigan 
Q
 issiqlik  m iqdoridir.
Elektr  tok in in g   bajargan 
A  =  I Ut
  ishi  shu  o 'tk a z g ic h d a   ajralib  c h iqadig an 
issiqlik  m iq doriga  tengdir. 
Q  =  A
  ekanligidan  o 'tk a z g ic h d a n   tok  o 'tg a n d a   u n d a n  
ajralib chiqadigan  issiqlik  m iqdori  quyidagiga teng bo'ladi:
Q = / U t . \
 
( l )

2 5 - § .  E lektr toki  t a ’sirida  o ‘tkazg ich larn in g   qizishi
U -   1R
 ekanligidan  o 'tk az g ic h d a n   ajralib chiqadigan  issiqlik  m iqdori  quyidagiga 
tengligi  kelib  chiqadi:
Q=  PR t.
(
2
)
Elektr  toki  t a ’sirida  o 'tk a z g ic h n in g   qizishi  natijasida  ajralib  chiqadigan  \  
issiqlik  m iq d o r i   to k   k u c h i  k v a d r a t in i n g   o 't k a z g i c h   q a rs h ilig ig a   va 
)  
o 'tk a z g ic h d a n   o 'tis h   vaqtiga  ko'paytirilganiga teng. 
(
Bu  xulosa  bir-b irid an  bexabar  h olda  mustaqil  ravishda  o 'tk a z g a n   tajribalariga 
asoslan ib  ingliz  olim i  Jeym s  P reskott  Joul  (1 8 1 8 -1 8 8 9 )   va  rus  olim i  Emiliy 
Xristianovich  Lens  (1 8 0 4 -1 8 6 5 )  t o m o n i d a n   aytilgan.  Sluining  u c h u n   u  Joul- 
Lens  qonuni  deb,  (2)  fo rm u la  esa  Joul-L ens  formulasi  deb  ataladi.
O 'tk a z g ic h d a n   tok  o 'tg a n id a   ajralib  c hiqadigan  issiqlik  m iqdori,  o d a td a ,  joul 
(1  J ),  kilojoul  (1  kJ)  va  megajoul  (1  M J)  birliklarida  o 'lc h a n a d i.
C h o 'g 'la n m a   e le k tr  lam p o ch ka
X o n a d o n la rd a   yoritgich  sifatida  asosan  c h o 'g 'l a n m a   elektr  lam p o c h k ala rd a n  
foydalaniladi.  U tok o 'tg a n d a  spiralining qizishi  hisobiga yoritadi.
Lam p o ch k a n in g  asosiy qismi  ingichka volfram sim dan yasalgan spiraldan  iborat. 
S p ira l  s i m n i n g   v o l f r a m d a n   q i li n is h i g a   s a b a b ,  v o lf r a m   m o d d a s i   q i z i g a n d a  
c h o 'z ilm a y d i,  3000°C  g a c h a   b ardosh  beradi,  3300°C  ga  yetgand agina  eriydi.
Spiral  volfram  sim  shisha  ichiga  joylashtiriladi.  Volfram   sim  o c h iq   havoda 
oksidlanadi  va  qizdirilganda  uzilib  ketadi,  y a ’ni  kuyadi.  Buning  oldini  olish  uch u n  
kolba  ichidagi  havo  nasos y o rd am id a  so'rib  olinadi va  uning 
o 'rn ig a   gaz  -   ne o n ,  k rip to n   yoki  argon  bilan  to'ldiriladi.
Inert  gazlar  volfram  ionlarining  to la d a n   uzilib  chiqishiga, 
qizigan  volfram ning  ingichkalashishiga  yo'l  q o 'ym ay di.
7 8 - r a s m d a   c h o ' g ' l a n m a   l a m p o c h k a n i n g   t u z i l i s h i  
tasvirlangan.  Kolba  ichida  1  spiralning  uchlari  ikkita  simga 
kavsharlangan.  Bu  sim lar  shisha  orqali  o 'tib ,  ulardan  biri
2 sokolning vint qismiga, ikkinchisi esa sokoldan izolatsiyalangan
3  asosga payvandlangan.
L a m p o c h k a n i t a r m o q q a   ulash u c h u n   uning vintli  sokoli 
p a tr o n n in g   4  vintiga  b urab   kirgiziladi.  P a tro n n in g   ichki 
qismidagi  5  elastik  kontakt  lam p o chk a asosiga taqalib turadi.
P a tro n n in g   kontaktiga  va  vintli  qismiga  t a r m o q d a n   kelgan 
sim lar  biriktiriladi. 
78-rasm

Ill  bob.  Tokning  ishi  va  quvvati
v
C h o 'g 'la n m a  elektr lam pochkani amerikalik olim Tomas 
Alva  Edison  (18 4 7-1 93 1)  1879-yilda  k a s h f  etgan.
X o n a d o n la rd a ,  asosan,  220  V kuchlanishli  c h o 'g 'la n m a  
lam p o c h k a la r qo'llaniladi.  C h o 'n t a k  fonarlarida  1,5,  3,0 va 
4,5  V  li,  avtom o b illarda  6  va  12  v  li,  te m ir  y o i   vagonlarida 
50  V  li  c h o ' g ' l a n m a   l a m p o c h k a l a r d a n   f o y d a l a n il a d i.
7 9 -rasm d a turli xil  c h o 'g 'la n m a   lam p o c h k a la r tasvirlangan.
T u r m u s h d a ,   ish lab  c h i q a r i s h d a ,   m a is h iy   x i z m a t d a  
c h o 'g 'la n m a   la m p o c h k ala rd a n   tashqari  sovuq  l a m p o c h k a ­
lar  -   inert  gazli  lam palar  h a m   ishlatiladi.  B unda  shisha 
lam palar  ichi  n e o n ,  k r ip to n ,  argon  kabi  inert  gazlar  bilan 
to'ldirilgan  bo 'lib,  ikki  to m o n d a n   elektr  m ay d o n   qo'yiladi. 
M aydon  t a ’sirida enert gazlar ionlashib,  turli  ishoralilarining 
bir-biri  bilan to 'q n ash ish i  natijasida yorug'lik chiqadi.
C h o 'g 'l a n m a   la m p o c h k ala rd a   elektr energiyaning  katta 
q ism i  issiqlikka  a y la n g a n i  u c h u n   u l a r n i n g   foydali  ish 
koeffitsienti  k am   b o'ladi.  Inert  gazli  lam p a la rd a   esa  elektr 
energiyaning  katta  qismi  yorug'lik  energiyasiga  aylanadi. 
Bunday  lam palarda elektr energiya k a m ro q  sarflanadi,  uzoq 
vaqt  yonib  tursa  h a m   ular  qizib  ketm aydi.  S hun ing   u c h u n  
k e c h a s i   b i l a n   y o n i q   q o l d i r i l a d i g a n   k o r x o n a l a r d a ,  
d o'k on lard a,  ko'chalarda  ko'proq   inert gazli  oq  lam palardan 
foydalaniladi.  Keyingi  paytlarda x o n a d o n la rd a   h a m  bu n day 
lam p alard an  foydalanilm oqda.  80 -ra sm d a  turli  xildagi  inert 
gazli  lam p alar tasvirlangan.