P. Q. Habibullayev, A. Boydedayev, A. D. Bahromov

E le k tr  is te ’ m clch ilarn in g   fo yd ali  ish 
k o e ffits ie n ti
Elektr  toki  to 'liq  
At
  ish  bajarganda  u nin g  m a 'lu m   bir 
qismi  foydali 
Af
  ish  bajarishga  sarflanadi.
Elektr  toki  ish  bajarganda  foydali  ishning  bu tu n  
sarflangan  ishga nisbati  bilan o'lchanadig an  kattalik 
elektr  tokining  foydali  ish  koeffitsienti  deb   ataladi 
va  li  (eta)  harfi  bilan  belgilanadi.
80-rasm
1 1 = / - 1 0 0 % .
(
3
)

2 6 - § .  E lektr  isitish  asbob lari
Elektr  tokin in g  foydali  ish  koeffitsienti  q u w a t   orqali  h a m   ifodalanadi:
Л =  / 1 0 0 % ,
(4)
b u n d a  
Pt
  -   sarflangan  to 'liq   q u w a t ,  
Pf
  -   foydali  q u w a t .
C h o 'g 'l a n m a   lam p o c h k a la rn in g   foydali  ish  koeffitsienti  kichik  b o'lib ,  4%  ni 
tashkil etadi.  Bu d em akki,  c h o 'g 'la n m a  lam p o c h k ad a  sarflangan elektr energiyaning 
4% igina  yorug'likka,  qolgan  96%i  issiqlikka  aylanadi.
Masala  yechish  namunasi
Qarshiligi 40 Q bo'lgan sim spiraldan  5 A tok o'tmoqda.  Shu spiraldan  1  soat davomida 
qancha issiqlik miqdori ajralib chiqadi?
Berilgan: 
Formulasi: 
Yechilishi:
R
 = 40  Q; 
/  =  5  A; 
t
 =  1  h  =  3600  s.
Topish  kerak:
Q - l
Q=
  FRt.
Q  = (5  A)2  ■
 40  Q ■
  3600  s = 
=  3600000  J  =  3,6  MJ.
Javob:  Q
 =  3,6  MJ.
M
11
1.  Joul-Lens form ulasi  qanday ifodalanadi?
2.  C ho 'g 'la nm a   e le ktr  lam pochka  nim aning  hisobiga  yoritadi?
3.  Elektr  is te ’m olchilarning  foydali  ish  koeffitsienti  qanday  aniqlanadi?
1.  Qarshiligi  50  Q  bo'lgan  sim  spiraldan  4  A tok  o'tmoqda.  Shu  spiraldan  1  minut 
davomida qancha issiqlik miqdori ajralib chiqadi?
2.  220  V  kuchlanishli  tarmoqqa  ulangan  60  Q  qarshilikli  elektr  isitgichdan  1  soatda 
qancha issiqlik miqdori ajralib chiqadi?
3.  Tok manbayi zanjiriga ko'ndalang kesimi va uzunligi bir xil  bo'lgan mis va  nikelin 
sim ketma-ket ulangan.  Ulardan qaysi biri ko'proq qiziydi?
4. 220 V kuchlanishli tarmoqqa ulangan lampochkadan 0,9 A tok o'tmoqda. Lampochkada 
tok bajargan ishning 4%i yorug'lik encrgiyasiga aylanadi.  Lampochkada  1 soat davomida 
qancha yorug'lik energiyasi tarqaladi?
Xonadonda foydalaniladigan elektr lam pochka va tarm oqqa ulanm agan  uning  patronini
oling.  Ularning  tuzilishini  tahlil  qiling  va  ishlashini  o 'rganing.
|26“§ | 
ELEKTR  ISITISH  ASBOBLARI
E le k tr  is itg ic h la r
E lektr  isitish  asboblarining  ishlash  p rinsipi  elektr  toki  o 'tg a n d a   o 'tk az g ich - 
larning  qizishiga  asoslangan.  U y - r o 'z g 'o r d a   elektr  isitgich  (plita),  da z m o l,  elektr
3—Fizika,  8-sinf

Ill  bob,  Tokning  ishi  va  quvvati
81 -rasm
8 3 -rasm
8 4-rasm
c h o y n a k   (q ay n a tg ic h )  kabi  e le k tr  isitish  asboblari  keng 
qo'llaniladi.  S h u n in gdek ,  to k n in g   issiqlik  t a ’siridan  elektr 
y o y n i  hosil  q ilis h d a ,  e le k t r   p a y v a n d l a s h d a   va  b o s h q a  
m aqsadlarda foydalaniladi.
Elektr  isitish  asboblarining  asosiy  qism ini  qizdi- 
rish  e le m e n ti  tashkil  etadi.  Q izd irish  e le m e n ti 
solishtirma elektr qarshiligi  katta b o 'lg a n  va  1000— 
1200°C  t e m p e r a t u r a g a   b a r d o s h   b e ra   o la d ig a n  
o 'tk azg ich d an yasaladi.
K o ' p i n c h a   q iz d ir is h   e l e m e n t i   s ifa tid a   n i x r o m   sim  
qo'llaniladi.  81 -ra s m d a   eng  sodda  elektr  isitgich  -   elektr 
plita tasvirlangan.  U n d a  qizdirish elementi sopol plastinaning 
a r i q c h a l a r i g a   j o y l a s h t i r i l g a n   n i x r o m   s p i r a l d a n   i b o ra t. 
N ix r o m d a n   elektr toki  o 'tg a n d a   u  qiziydi va  xon ani  isitadi. 
U n in g   ustiga  c h o y n a k   q o'yib,  suvni  q ayn atish  m u m k in . 
Bunday  elektr  plitadan  k a m   foydalaniladi.  C h u n k i  u n d a n  
fo yd alan ish  xavfli  b o 'lib ,  o c h iq   spiralga  b iro r   y o n u v c h i 
m aterial  tegib  qolsa,  yonib  ketadi.
Hozirgi paytda qo'llaniladigan  elektr plitalarda qizdirish 
e lem enti d oira shaklidagi  metall plastinalar orasiga joylash- 
tiriladi  (82-rasm ).
G a z  plitalari kabi elektr plitalari h a m  oshxonalarda ovqat 
pishirish  va  c h o y   q a ynatishda  foydalaniladi  (83-rasm ).
X o n a la m i  isitish  u c h u n   turli  xil  elektr  isitish  asboblari 
qo'llaniladi.  84-rasmda shunday asboblardan biri tasvirlangan. 
Isitgichda  ikkita  qizdirish  elem enti  b o'lib ,  u lar  bir-biriga 
parallel  ravishda  o 'r n a tilg a n   va  e le k tr  t a r m o q q a   o 'z a r o  
p a ra lle l  qilib  u la n g a n .  Q iz d ir is h   e l e m e n t i d a   s o p o ld a n  
yasalgan  steijenga n ixrom   o'ralgan bo 'ladi.  H a r  bir qizdirish 
e le m en tin in g   quvvati,  o d a td a ,  1  kW   ga  ten g   b o 'lad i.
E l e k tr   isitg ic h   a s b o b la r in i n g   q i z d ir is h   e l e m e n t l a r i  
qiziganda  xonadagi  havoni  quruqlashtiradi.  B uning  oldini 
olib,  qizdirish  e le m e n ti  ustiga  m eta ll  idishga  suv  quyib 
qo'yiladi.  Qizdirish elem enti qiziganda metall idishdagi suvni 
h a m   isitadi  va  suv  bug'i  xona n in g   namligini  saqlab  turadi.
X o n a n i   isitis h d a   s u y u q lik li  e le k t r   i s i tg ic h d a n   h a m  
foydalaniladi  (85-rasm ).  B u n d a   qizdirish  e le m en ti  bevo-
8 2-rasm

2 6 - § .  E lektr  isitish  asbob lari
8 5-rasm
sita  suyuqlikni  isitadi,  suyuqlik  esa  issiqligini  yup qa  metall  q o p la m a   orqali  xonaga 
uzatadi.  Keyingi  paytlarda  isitgich  va  sovitgich  sifatida  zam o n a v iy  k o n d e n sio n e rla r 
h a m   q o 'lla n ilm o q d a   (85b-rasm ).  U  issiq  kunlari  xonani  sovitadi,  sovuq  kunlari  esa 
isitadi.  X o na  tem peraturasini  belgilangan 
m e ' y o r d a  
birday saqlab turadi.
DazmoS
Eng oddiy dazm olda qizdirish elem enti  nixrom  spiraldan 
iborat  b o'lib,  unga  so pold an   qilingan  5 - 8   m m   uzunlikdagi 
naychalar  kiydirilgan.  Spiral  shu  naychalari  bilan  metall 
plastinaning ariqchalariga joylashtiriladi.  Qizdirish elem enti 
qiziganda  metall  plastina  h a m  qiziydi.  Metall  plastina o g ‘ir, 
ostki  q ism i  silliq  b o 'l a d i .   U n in g   spirali  uzilsa,  m eta ll 
plastinani  ochib,  yangi  spiralga  alm ashtirish  m u m k in.
Z a m o n a v iy   d azm o llard a  metall  plastina  yaxlit  holatda 
8 6-rasm
bo'lib,  uni ochib bo'lmaydi  (86-rasm).  Metall  plastina orasiga 
ju d a   chidam li  qizdirish  e lem enti joylashtirilgan.
E iektr  choynak
E le k tr  c h o y n a k   ichiga  q izd irish   e l e m e n t d a n   iborat 
b o ' l g a n   su v  i s i t g i c h   o ' r n a t i l g a n   b o ' l a d i .   Q i z d i r i s h  
e le m e n tid a g i  in g ic h k a   n ix ro m   spiralni  issiqlikni  yaxshi 
o'tk azad igan  dielektrik m o d d a  o 'r a b  turadi.
8 7-rasm d a tasvirlangan  elektr sa m ovarning  ishlashi  h am  
elektr c h o y n a k   kabidir.
Elektr  choy n a k   yoki  elektr  sam o v arn ing  suv  isitgichi 
suvga to'liq botirilgan  holatda bo'lishi  kerak.  Aks holda elektr 
t a r m o q q a   ulan g a n d a   uning  suv  isitgichi  yorilib  ketadi. 
8 7-rasm

Ill  bob.  Tokning  ishi  va  q u w a ti
8 8-rasm
89-rasm
9 0-rasm
Elektr c h oy n a kni tokka  ulam asd an   avval  u n d a  suv 
borligiga  ishonch hosil  qilish kerak.  U n in g  isitgichi 
d o im  suvga botgan  holda bo'lishi  zarur.
Hozirgi p aytda elektr cho yn ak sifatida turli xil tefallardan 
keng  foydalaniladi  (88-rasm ).
Suv  q a ynatishda  89 -ra sm d a   tasvirlangan  elektr  q ay nat- 
gich  h a m   k o 'p   ishlatiladi.  U ning  elektr  c h o y n a k d a n   farqi 
shun d aki,  c h o y n a k   isitgichi  o 'z in in g   ichiga  m a h k a m la n g a n  
b o ‘ladi.  E lek tr  q a y n a tg ic h   esa  suv  s o lin g a n   c h o y n a k k a  
tiqiladi  va  suv  qaynatiladi.
E le k tr  k avsh arlag ich
E lektr  a sb o b la rin i  t a ’m ir la s h d a   e le k tr  k a vsharlagich 
keng  qo'llaniladi.  Elektr  kavsharlagich  va  uning  tuzilishi 
90 -ra sm d a   tasvirlangan.
Kavsharlagichning qizigan  uchi  q o 'rg 'o sh in n i  erita 
oladi.  U ning y ordam ida eritilgan  q o 'rg 'o s h in   bilan 
elektr  asboblardagi  uzilgan  k o n tak tla r  ulanadi.
E lektr  payvand
M e ta lla rn i  b ir- b ir ig a   p a y v a n d la s h d a   e le k t r   y o y d a n  
foydalaniladi.  Elektr yoyni  hosil qilish  u c h u n   ikkita  ko'm irli 
sterjen  -   elektrodlar  olib,  ularni  o'tk az g ich   simlarga  ulash 
kerak  (91-rasm ).  Elektrodlarga  m a h k a m la n g a n   sim larning 
uchlari  5 0 -1 0 0   A   tok  kuchi  bera  oladigan  3 0 -6 0   V  k u c h ­
lanishli  maxsus  m an b a g a   ulanadi.
E lektrodlar  uchi  bir-biriga  tegizilib,  ular  orasi  ochilsa, 
uchlari  orasida  yoy  shaklidagi  alanga  hosil  b o'ladi.  Elektr 
yoyning tem peraturasi  10000°C gacha bo'ladi.  Bunday te m ­
p e ra tu ra d a   h a r  q a n d a y   qiyin  eriydigan  metall  h a m   eriydi.
Elektr payvandlashda qo'llaniladigan elektrod  metall sim 
va  u ni  q o p l a b   t u r u v c h i   a r a l a s h m a d a n   ib o ra t  b o 'l a d i . 
Payvandlovchi  qo'lidagi  metall  qisqich  elektr  m an b a n in g  
bir qutbiga  (fazasiga)  ulangan  bo'ladi.  Payvand qilinayotgan 
metall  o'tkazgich  sim  orqali  m an b a n in g   ikkinchi  qutbiga

2 6 - § .  E lektr  isitish  asbob lari
(fazasiga)  yoki  yerga ulangan  b o 'lad i.  Payvandlovchi  m etall 
qisqich  bilan  elektrodni  qisib,  elek tro d nin g  u c h in i  payvand 
qilinayotgan  metallga  tegizadi  va  uzoqlashtiradi.  Shu  o n d a  
elektrod  u c h id a   kuchli  elektr  yoy  hosil  b o 'la d i  (92-rasm ).
Elektr yoy elektrod  uchini  va elektrod tegizilgan m etall- 
ning   tegishli  joyini  eritadi.  Shu   o n d a   elektroddagi  m etall 
sim ni qoplagan  ara lashm a  erib,  payv an dlanayotgan  sirtning 
oksidlanishidan  him oya qilib turadi.  Erigan  elektrod m etall- 
ning   shu  joyini  payvandlaydi.
Elektr  payvandlashda  hosil  b o 'lad ig a n   elektr yoy 
k o 'z n i  q a m a sh tirad ig a n   d arajada  yorug'  bo'lib, 
u ng a  qarash  k o 'z   u c h u n   zararlidir.  U n g a   faqat 
him oyalovchi  k o 'z o y n a k   orqali  qarash  m u m k in . 
Elektr  payvandlash  c h o g 'id a   atrofdagi  o d a m la r  
elektr  yoyga  qaramasligi  zarur.
1.  Elektr  isitgich  (plita)ning  tuzilishi  va  ishlashini  tushuntirib 
bering.
2.  Eng  oddiy  dazm olning  tuzilishi  va  ishlashini  aytib  bering.
3.  E le ktr  c h o y n a k   (q a y n a tg ic h )  q a n d a y   e le m e n tla rd a n  
tuzilgan?
4.  E le ktr  koviya  q a n d a y  m a q sa d d a   q o 'lla n ila d i?   U ning 
tuzilishi  va  ishlashini  tushuntirib  bering.
5.  Elektr  payvand  qanday  am alga  oshiriladi?
©
M
1 2
9 2-rasm
1.  2,2 kW quwatli elektr isitgich 220 V kuchlanishli tarmoqqa ulangan.  Undan qancha 
tok  o'tadi?  Elektr  isitgich  va  100  W  quwatli  elektr  lampochka  bir vaqtda  yoqib 
qo'yilgan bo'lsa,  elektr isitgichda lampochkaga  nisbatan  necha  marta  ko'p  elektr 
energiya sarflanadi?
2.  Dazmolning  spirali  ko'ndalang  kesirni  0,1  m m 2  va  uzunligi  2  m  li  nixromdan 
tayyorlangan.  Dazmol 220 V ga mo'ljallangan bo'lsa, uning quvvati qanchaga teng.
3.  220 V ga mo'ljallangan elektr choynakning quvvati 500 W ga teng. Choynak tarmoqqa 
ulanganda undan qancha tok o'tadi va uning elektr qarshiligi qanchaga teng?
4.  Elektr payvandlashda elektrod bilan payvand qilinayotgan metall orasidagi kuchlanish 
60 V ga teng bo'lib, payvand paytida elektrodda 50 A tok oqib o'tadi.  Elektr payvandlash 
asbobining quwatini aniqlang.
Elektr isitgich va eng oddiy dazm olning qizdirish  elem entini  ko'zdan  kechiring.  Buzilgan 
(ishdan  c h iq qa n)  e le k tr  q a y n a tg ic h n in g   isitgich in i  b o 'la k la rg a   b o 'lib ,  uning  ichki 
tuzilishini  tahlil  qiling.
9 1 -rasm

11!  bob.  Tokning  ishi  va  q u w a ti
II  [I  2
, Q
4,5»
<&><$)
9
s i n
(I)
9 3 -rasm .  X o n a d o n   elektr  zanjiri  sxem asining  uy  planidagi  tasviri  (o)  va  elektr 
zanjiri  sxem asining alohida  k o ‘rinishi  (
b).
  1 ,2   —  saqlagichlar;  3  —  hisoblagich; 
4,  5,  10,  11,  12,  19,  20  -   ro zetk alar;  6,  8,  13,  15,  17,  21,  23,  25  -  
kalitlar;  7,  9,  14,  16,  18,  22,  24,  26  —  lam pochkalar.
Ш
- § |  
X O N A D O N N I N G   E L E K T R   Z A N J I R I .   E R U V C H A N   S A Q L A G I C H L A R
X on ad onn ing  e le k tr  zanjiri
Barcha  x o n a d o n la rn in g   elektr  zanjiri  bir-biriga  o'xshashdir.  X o n a d o n   elektr 
zanjiri  boshqa x o n a d o n la r bilan  o 'z a ro  parallel  ravishda  220 V kuchlanishli  u m u m iy  
elektr  ta r m o q q a   ulangan  bo'ladi.
X o n a d o n d a g i  b arc h a  elektr  iste’m o lc h ila r o 'z a ro   parallel  ulangan  bo'ladi.
9 3 -ra s m d a   n a m u n a   sifatida  x o n a d o n   plani,  elektr  zanjiri  va  u n in g   sxemasi 
tasvirlangan.
Q isqa  tutashuv
Elektr zanjirdagi  sim lar m a ’lum  bir eng katta tok  kuchiga  m o 'ljallangan bo'ladi. 
Agar  zanjirdagi  tok  kuchi  ch e g ara d an   oshib  ketsa,  sim  qiziydi  va  uni  o 'r a b   turgan 
izolatsiya  materiali  erib  ketishi  m u m k in .
Simlar u c h u n  chegaraviy tok kuchi  material  turiga va  ko'ndalang  kesimiga bog'liq 
( 10-jadval).

2 7 - § .  X onadonning  e le k tr zan jiri.  Eruvchan  s aq lag ich lar
10-jadval
Izolatsiyalangan  mis  va  alyuminiy  simlar  uchun  yo‘l  qo‘yilishi  mumkin 
bo'lgan  eng  katta  tok  kuchi  miqdori
№
s,
m m :
/,  A
№
S,
m m 2
/,  A
mis
alum iniy
mis
alum iniy
1.
0,5
4
3
5.
4
20
15
2.
1
6
4,5
6.
10
31
25
3.
1,5
10
7
7.
16
43
35
4.
2,5
15
1  1
8.
25
75
60
9 4-rasm
X o n a d o n d a   q u v v a tl i   e l e k t r   i s t e ’m o l c h i   a s b o b l a r , 
m a s a l a n ,  e le k t r   p lita ,  e le k t r   isitg ich ,  e le k t r   c h o y n a k , 
dazm ol  bir vaqtda yoqilsa,  elektr zanjirdagi tok  kuchi  keskin 
ortib ketadi.  Natijada zanjirdagi  izolatsiyalangan  simlar qattiq 
qiziydi  va  qisqa  tutash uv   ro 'y   berishi  m u m kin.
M a n b a n in g   turli  q u tb   (fa z a )larid an   kelayotgan 
ikki  elektr sim  oc h iq  joyini  bir-biriga  tegib  ketishi 
qisqa  tutashuv  deb  ataladi.
Qisqa  tu ta sh u v  elektr  asboblaridan  n o to 'g 'ri  foydalanishda,  tokli  izolatsiya­
langan  simlarga tashqi  shikast  yetkazilganda sodir bo'ladi.  Qisqa tutashuv simlarning 
bir-biriga tegib qolgan joyida nihoyatda katta tok oqadi va shu ondayoq kuchli chaqnash 
yuz  berib,  sim  uziladi  (94-rasm ).
M a s a la n ,  qisqa  t u ta s h u v   s o d ir   b o i g a n   jo y id a n   e le k tr   t a r m o q q a   u la n g a n  
joy g ac h a   bo'lg an   m asofa  5  m,  y a 'n i  qisqa  tuta shu v  c h o g 'id a   hosil  b o i g a n   elektr 
zanjirdagi  mis  sim ning  uzunligi  /  =  10  m ,  k o ‘n dalang   kesim  yuzasi 
S
 =  1  m m 2 = 
=  10~6 m 2 bo'lsin.  Bunday  holda o'tkazgichning qarshiligi  qan c h a  b o ‘lishini va qanday 
m iqd orda  tok  oqishini  hisoblaymiz.
R
- P | ;
f=V--
R'
R =
  0,017 -10 
220  V
n r
10  m
10  *'  m 2
=  0,17  n ;
/  =
1300  A.
0,17  О
K o 'n d a la n g   kesim  yuzasi  1  m m 2  b o i g a n   mis  s im dan  b u n d a y   m iq d o rd a   tok 
o 'tg a n   z ahoti  qisqa  tu tashu v   joyida  kuchli  u c h q u n   -   elektr  yoy  hosil  bo'lib,  sim 
eriydi  va  uziladi.

Ill  bob.  Tokning  ishi  va  quvvati
S a q la g ic h la r
Q isq a   tu ta s h u v   pa y tid a   xavfsizlik  c h o ra s i  tariq a s id a  
u m u m i y   e l e k t r   t a r m o q d a n   x o n a d o n   e l e k t r   z a n ji r i g a  
u lan a d ig an   joyga  sa qlagichlar  q o'yiladi 
(95-a
  rasm ).  U 
x o n a d o n   elektr  zanjiriga  keluvchi  ikkala  simga  ulangan 
bo 'ladi.  Saqlagich  tay anchg a  (patronga)  xuddi  elektr lam pa 
kabi  burab  m ah k a m la b   qo'yilgan  bo'ladi.
Saqlagichning  vazifasi  zanjirdagi  tok   kuchi  yo'l 
q o 'y ilg anidan   ortib  ketgan  zahoti  zanjirni  uzish- 
d a n   iborat.
95 -rasm
ГА
95
-b
 rasm da p a tro n d a n   olib qo'yilgan saqlagichning yon 
to m o n id a n   ko 'rininshi  tasvirlangan.  Saqlagichning  ishlashi 
shunga  asoslanganki,  zanjirdagi  tok  kuchi  belgilangandan 
o r tib   k e ts a ,  s a q la g ic h   ic h id a g i  m a x s u s   e l e m e n t   q izib 
kengayadi  va  prujinali  kontaktni  siljitadi.  N atijada  zanjir 
' ^ T 4v 
~  ,\ 
uziladi.  Shu  bilan  bir  va qtda   k o n tak t  1  tu g m a n i  tashqi
^ твтттттяшш^
 
to m o n g a   h a ra k a tg a   keltiradi.  I ste ’m ol  q ilin ay o tg a n   to k 
k a m a y tir ilib   yoki  x o n a d o n   e le k tr   z a n jirid a g i  n o s o z lik  
9 6 -rasm  
tuzatilib  bu  saqlagichning  bu  tugmasi  bosib  qo'yilsa,  zanjir
yana ulanadi.
Agar  x o n a d o n   e le k tr  z an jirida  t a ’m irla s h   ishlari  olib  b o r il m o q c h i   b o 'lsa , 
saqlagichning  2  uzuvchi  tugmasi  bosib  qo'yiladi.  B unda  1  tu g m a   tashqariga  siljiydi 
va  zanjir  uziladi.  T a ’m ird a n   keyin  2  tu g m a  bosilsa,  zanjir yana  uziladi.
Radio,  televizor,  m ag n ito fo n ,  m u zla tgic h  kabi  elektr  asboblarga  e ru v c h a n  
saqlagichlar  qo'yiladi.  Bunday  e ru v ch an   saqlagichda  ingichka  sim  shisha  nay ch a 
o 'q i  b o 'y la b   to rtilg an   b o 'la d i  (9 6 -ra sm ).  Shisha  n a y c h a n in g   u c h la r id a   metall 
uchliklari  b o 'lib,  ingichka  sim ning  uchlari  shu  metallarga  payvandlab  qo'yilgan 
bo'ladi.  N a y c h a   maxsus tutqichga o'rnatiladi.
T a rm o q d a g i  elektr  ku chlanish  220  V  d a n   ortib  ketganda  yoki  elektr  asbob 
ich id a   b i r o r   n oso z lik  tufayli  b e lg ila n g a n d a n   k a tta   m i q d o r d a   to k   o q ib   o 't s a , 
saqlagichdagi  ingichka  sim  d arhol  uziladi.  Bu  esa  elektr asbob  ishdan  chiqishining 
oldini oladi.
®
1.  Elektr  isitgich  (plita)ning  tuzilishi  va  ishlashini  tushuntirib  bering.
2.  Xonadondagi  elektr  iste ’m olchilar  nima  sababdan  o ‘zaro  ke tm a -ket  emas,  balki 
parallel  ulangan  b o la d i?

2 8 - § .  X onadon  e le k tr  zan jirid ag i  ulashlar
3.  93-rasm da  tasvirlangan  xonadon  e le ktr  zanjirini  tahlil  qilib  bering.
4.  Qisqa tutashuv  nima?  U  qanday  hollarda  ro ‘y  berishi  mum kin?
5.  Eruvchan  saqlagichning  tuzilishi  va  ishlashini  tushuntirib  bering.
6.  Kontaktli  saqlagichning  ishlash  p rinsip i  qanday?
7.  Radio,  televizor,  m a g n ito fo n   kabi  e le k tr  a sb o b la rid a   q o ‘llaniladigan  eruvchan 
saqlagichlarning  tuzilishi  va  ishlash  p rinsip ini  tushuntirib  bering.
1.  X o n a d o n   elektr  zanjiri  k o 'n d a la n g   kesim ining  yuzi  1,5  m m 2  b o 'l g a n   alyum iniy 
sim orqali  220 V kuchlanishli elektr t a rm o q q a  ulangan. A gar x o n a d o n d a   3  ta  100 W
13
 
quvvatli  la m p o c h k a ,  100  W   quvvatli  m uzlatgich,  300  W   quvvatli  televizor  va  1 
kW   quvvatli  d a z m o l  elektr zanjirga  bir v aq td a   u la n g a n   b o 'ls a ,  b u n d a y   k o 'n d a la n g  
kesimli  alyum iniy  sim   b a rd o sh   b era  oladim i?
2.  X o n a d o n   elektr  zanjiriga  2  ta  100  W   quvvatli,  2  ta  150  W   quvvatli  lam p o c h k a la r, 
100  W   quvvatli  m uzlatg ich ,  300  W   quvvatli  televizor,  1,5  kW   quvvatli  d a z m o l,  2 
kW   quvvatli  elektr  isitgich  bir  vaq td a  ulanishi  m u m k in .  S h u n d a y   quvvatli  elektr 
asboblar  oladigan  to k   kuchiga  b ard o sh   berishi  u c h u n   x o n a d o n   elektr  zanjirini 
ta rm o q q a  ulaydigan  mis simning ko'n d alan g  kesimining yuzi kam ida q a n c h a  bo'lishi 
kerak?
3.  220  V  ku ch lan ish g a  m o 'lja lla n g a n   400  W   quvvatli  televizorga  q o 'y ilg a n   eru v c h a n  
saqlagichga  2 A  deb  yozib qo'y ilgan.  B a ’zi  p aytlarda  ta rm o q d a g i  k uchlanish  220 V 
d a n   ortib  ketadi?  T a rm o q d a g i  k u ch lan ish   q a n c h a g a   yetg an d a  eru v c h a n   saqlagich 
erib  ketadi?
93-rasm da  tasvirlangandagi  kabi  o ‘z  xonadoningizning  e le ktr  zanjiri  va  sxemasini 
chizing.  Ularni  tahlil  qiling  va  xulosa  chiqaring.
I26H5 J 
XO N A D O N   ELEKTR  ZA N JIR ID A G I  ULASHLAR
X on ad on  e le k tr  zanjirining  ta rm o q q a   ulanishi
Ko'chalardagi sim yog'ochlarda kam ida ikkita sim bo'ladi.
Bu  s im l a r d a n   b iri  n e y tra l  b o 'l a d i .   N e y t r a l   sim   e le k tr  
m a n b a g a   em as,  balki  yerga  u langan.  Neytral  sim,  o datd a, 
s im y o g 'o c h la m in g   ayrimlari  orqali  yerga  ulan g a n  b o'ladi.
Aytaylik,  s im y o g 'o c h d a   t o 'r t ta   sim  b o 'lib,  u lardan  biri 
neytral.  Bu  neytral  sim  bilan  bo sh q a   uchtasining  h a r  biri 
orasidagi  k uch la n ish  220 V  ga teng.  Agar bir s im y o 'g 'o c h g a  
u c h ta  (I,  II,  III) x o n a d o n  elektr zanjiri  u langan bo'lsa,  ular­
d a n   h a r  birining  bitta  simi  sim yo g 'o ch d agi  neytral  simga, 
ikkinchisi  esa b o s h q a  sim lardan  biriga  u lanadi  (97-rasm ).
Neytral
sim
9 7-rasm