P. Q. Habibullayev, A. Boydedayev, A. D. Bahromov

73

Ill  bob.  Tokning  ishi  va  q u w a ti
K uchlanish  b o r-y o ‘qligini  an iq lash
O 'tk a z g ic h la r d a ,  e le k tr  asbo b la rd a   e le k tr  k u c h la n is h  
b o r-y o 'qlig in i  aniqlash,  o ‘tk azg ichlardan   qaysi  biri  neytral 
ekanligini  bilish  u c h u n   turli  a s b o b la rd a n   foyd alanilad i. 
U la rd a n   eng  oddiysi  otvyortka-sezgichdir  (98-rasm ).
Otvyortka-sezgichning ko'rinishi oddiy otvyortka kabidir. 
U n in g   o 'rta s ig a   0 ,5 -1   V   k u c h la n is h d a   y o n a d ig a n   n e o n  
la m p o c h k a   (1)  o 'r n a tilg a n .  L a m p o c h k a n in g   bir  t o m o n i  
otvyortka-sezgichning uchiga (2),  ikkinchi to m o n i esa uning
98-rasm 
dastasi  oxiriga  (3)  ulangan.
O 'tk a z g ic h d a   ku chlanish  b o r - y o ‘qligini  aniqlash  u c h u n  
otvyortka-sezgich  dastasi  oxiriga  k o ‘rsatkich  b a rm o q n i  q o'yib ,  uchi  o'tk azgich ga 
tegiziladi.  Agar  o ‘tkazgichda  kuchlanish  b o i s a ,   otvyortka-sezgichdagi  la m p o c h k a  
yonadi.  B und a la m p o c h k a  kuch lan ishn i bir t o m o n d a n  o 'tk az g ic h d a n   olsa,  ikkinchi 
t o m o n d a n   b a rm o q   orqali  o d a m d a n   oladi.  O d a m d a   h a m   bir  n e c h a   volt  k uchlanish 
m avjuddir.  Bu  0 ,5 -1   V  kuchlanishli  la m p o c h k a n in g   yonishiga  yetarlidir.
Agar tekshirilayotgan  o 'tk az g ich d a   k u ch la n ish  b o ‘lmasa,  otvyortka-sezgichdagi 
lam po ch ka yonm aydi.
Vilka  va  rozetkan i  ulash
K o 'c h a d a g i  s im y o g 'o c h d a n   x o n a d o n   elektr  zanjiriga  ulangan  sim lard an   biri 
neytral,  ikkinchisida  esa  kuchlanish  b o'ladi.  K uchlanishli  sim  bilan  neytral  sim 
orasidagi  k u chlanish  220  V  ga  teng  bo 'ladi.  X o n a d o n   elektr  zanjiriga  ulan g a n   bu 
, 
ikkita  sim  x o n a d o n n in g   barc h a   qism ida  o 'z a ro   y o n m a - y o n
■
 
va  parallel  b o 'lad i  (9 3-rasm ).  Bu  sim lar  he c h   bir  joy d a
bir-biriga bevosita  ulanib q olm agan bo'lishi kerak.
X o n a d o n d a g i   b a r c h a   e le k tr   a s b o b la r n in g   b itta   simi 
zanjirning  kuchlanishli  simiga,  ikkinchisi  esa  neytral  simga 
ulanadi.  Elektr asboblar x o n a d o n   elektr zanjiriga t o 'g ‘ridan 
t o ‘g ‘ri  em as,  balki  vilka  va  rozetka  orqali  ulanadi.  Elektr 
asb o b d an  c h iq q a n   s h n u r ichida bir-b irid an  izolatsiyalangan 
ikkita o 'tkazgich  (sim)  mavjud.  S h n u r uchi  vilkaga ulangan. 
K o 'p   hollarda  vilka  s h n u r   bilan  birgalikda  b o'ladi.  Ayrim 
hollarda vilka shnurga vintlar yordam ida m ah k am lan ad i  (99- 
rasm).  Buning  u c h u n   shnurdagi  h a r  bir  o 'tk az g ich   u c h i-
99-rasm 
d a n   10— 15  m m   uzunlikdagi  izolatsiyasi  tozalanadi.

28~§.  X onadon  e le k tr  zanjiridagi  ulashlar
S o'n g ra   izolatsiyadan  to zalan g an   o 'tk az g ich la r  uchi  halqa 
qilib buraladi va vintlar y o rd am id a  vilkaga m ah kam lanadi.
Imkoni bo'lsa halqa shaklida buralgan  o'tkazgichlar uchi 
kavsharlagich  bilan  kavsharlab  qo'yilishi  lozim.
R ozetkani  x o n a d o n   elektr  zanjiriga  ulash  u c h u n   zanjir 
ta r m o q d a n   uzilishi  shart.  B uning  u c h u n   x o n a d o n   elektr 
zanjiriga  ulangan  ikkala  saqlagich  olib  qo'yiladi.  X o n a d o n  
e le k tr   z a n jirid a   k u c h la n is h   b o 'l m a g a n d a g i n a   ro z e tk a n i 
ulashga  kirishiladi.  Buning  u c h u n   o 'tk az g ich la rn in g   uchlari 
izolatsiyadan tozalab,  halqa shakliga keltiriladi.  So'ngra vintlar 
h a lq a   ichiga  kirgizilib,  ro z e tk a g a   b u ra la d i  ( 1 0 0 -r a s m ) . 
O 'tkazgichlarga  ulangan  rozetka  tegishli joyga  m a h k a m la b  
qo'yiladi.
B a’zi  h o lla rda   elek tr  asboblari  rozetkaga  uzaytirgich 
orqali  u lanad i.  U z a y tir g ic h n in g   b ir  uchi  vilkali  b o 'lsa , 
ikkinchi  uchi  rozetka  vazifasini  o 'taydi.  Uzaytirgich ning 
ikkinchi  uchi  bir  em as,  balki  bir  n e c h ta   rozetkali  bo'lishi 
m u m k in   (101-rasm).
P atron  va  vklyuchatelni  ufash
P a tro n n i  ulash  u c h u n   ikkala  o 'tk az g ich   uchlari  izola­
tsiy a d a n   to z a la n a d i.  P a t r o n n in g   1-q is m in i  b u rab ,  u  2- 
q is m id a n   ajrati 1 adi  ( 1 0 2 -r a s m ) .  O 't k a z g ic h n in g   u chlari 
p a tro n n in g   ichidagi  3-qism iga  vintlar bilan  m ah k a m la n a d i. 
S o 'n g ra   p a tro n n in g   3-qism ini  joyiga  o 'r n a tib ,  1-qism i  2- 
qismiga burab  m ah k a m la n a d i.
Vilka,  ro zetk a  va  p a tr o n n i  u lash d a   qaysi  o 'tk a z g ic h  
neytral,  qaysinisida kuchlanish  bo'lishiga e 'tib o rb erilm ay d i. 
Lekin  vklyuchatelni  ulashda  bunga  a h a m iy at  beriladi.
V klyuchatel  asosan  elektr  la m p o c h k a n i  y o q i b - o 'c h i -  
rishda  qo'llaniladi.  Agar  lam p o c h k ag a   u langan  o 'tk az g ich - 
lardan  biri  uzib  qo'yilsa,  la m p o c h k a   o 'c h a d i.  Vklyuchatel 
a n a   s h u   u z ib - u l a s h   vazifasin i  b a ja r a d i.  V k ly u c h a te ln i  
la m p o c h k a g a   b orad ig a n   kuchlanish li  o 'tk a z g ic h g a   h a m , 
neyrtal  o 'tkazgichga  h a m   ulasa  bo'ladi.  Lekin  vklyuchatelni 
lam p o c h k a g a   b o rad ig a n   kuchlanishli  o 'tk a z g ic h g a   ulash 
maqsadga muvofiq.
100-rasm
10 1 -rasm
102-rasm
I

Ill  bob.  Tokning  ishi  va  quvvati
V k l y u c h a t e l n i   u la s h   u c h u n   avval  x o n a d o n   e l e k t r  
za n jirid a g i  ikkala  sa q la g ic h n i  olib  ta s h la b ,  x o n a d o n g a  
kelayotgan  kuchlanish  u m u m iy  ta r m o q d a n   uziladi.  S o'n gra  
lam po c h k ag a   bo rayotgan  kuchlanishli  o 'tk az g ich   kesiladi. 
Kesilgan  o'tk azgichning ikkala  uchi  izolatsiyadan  tozalanib, 
u l a r   v k y u c h a t e l n i n g   te g is h li  ikki  jo y ig a   v i n t l a r   b i la n  
m a h k a m l a n a d i .   S h u n d a n   k e y in   v k l y u c h a t e l   d e v o r g a  
o 'rnatiladi.
Vilka,  rozetka,  p a tro n   va  vklyuchatelni  ulashda  ikki 
o 'tk az g ich n in g   izolatsiyadan  tozalan gan  qismlari  bir-biriga 
tegib  qolishiga  yo 'l  q o 'y m aslik   darkor.  Aks  h old a   qisqa 
tutash u v  ro 'y   beradi.  Bunday  ishlarni  bajarishda  xavfsizlik 
qoidalariga  rioya qilinishi shart.
1.  Xonadon  elektr  zanjiri  k o ‘chadagi  sim yo g'och lar  sim lariga  qay  tarzda  ulanadi?
2.  Elektr  asboblari  shnuriga  vilka  qanday  ulanadi?
3.  Xonadon  ele ktr  zanjiriga  rozetka  qanday  ulanishini  tusuntirib  bering.
4.  Elektr  lam pochkaning  patronini  ulash  qanday  bajariladi?
5.  Vklyuchatel  nima  m aqsadda  ornatiladi?  Uning  qanday  ulanishini  tu shu ntirib   bering.
Rozetka,  vilka,  patron  va  vklyuchatel  olib,  ularni  xonadon  elektr  zanjiriga  ulanm agan 
o ‘tkazgichga  ulanishini  mashq  qiling.
ELEKTR  XAVFSIZLIK  CHORALARI
T e v a ra k - a tr o fim iz d a   elek tr  ta rm o q la ri  j u d a   k o 'p ,  k u n d a lik   t u r m u s h im iz d a  
m u n t a z a m   e le k tr  a s b o b la r  b ilan  ish  k o 'r a m i z .  U lardagi  no so z lik la r,  u la r d a n  
foydalanishda ehtiyotkorona  ish tutm aslik tufayli hayotimizni  xavf ostiga qo'yishim iz 
m u m k in .
O d a m   tanasi  elektr  tokini  yaxshi  o'tk az a d i.  36  V  d a n   yuqori  kuch la- 
Л 
nishli  elektr  t a r m o q   o d a m   organizm i  u c h u n   xavfli  hisoblanadi. 
/
X o n a d o n   elektr zanjiri  ulangan  elektr ta rm o q   220  V kuchlanishga ega ekanligini 
bilasiz.  Ehtiyotsizlik qilib b u n d a y  kuchlanishli  sim  ushlab olinsa,  tan a d a n   tok o 'tadi. 
Bunday  holat,  o d a td a ,  tok  urdi  deyiladi.  Agar  tok  urgan  kishini  elektr  sim dan 
tezda  ajratib  olin m asa,  u  halok  bo'lishi  m u m k in .
Q a n d a y  ehtiyotsizliklar tufayli  o d a m n i  tok  urishi  m u m k in ?   T o k urm aslik  uch u n  
q a n d a y   elektr  xavfsizlik  choralariga  am al  qilish  kerak?
103-rasm

2 9 - § .  E lektr xavfsizlik  ch o ralari
1.  K o 'c h a d a n   o 'tg a n   elektr tarm oqlari  simlari  izolatsiya- 
lanm a g an   b o'ladi.  B a’zi  paytlarda  elektr t a rm o g 'in in g   bitta 
simi  uzilib,  y o ‘lda  osilib  y o tg an  b o 'lishi  m u m k in .  U ni 
ushlaganda tok sim dan o d a m  tanasi  orqali yerga o 'tadi va tok 
uradi  (104-rasm ).
K o ‘chad agi  e le k tr  t a r m o g 'i  sim ini  ushla m a slik  \  
kerak.  Agar  k o 'c h a d a   uzilib  osilib  yotgan  elektr  1 
tarm o g 'i simini  k o'rib qolsangiz,  darhol  kattalarga  /  
x a b a r  qiling.  U n d a n   o 'z in g iz n i  va  b o s h q a la rn i 
I 
ehtiyot  qiling. 
I
2.  X o n a d o n   elektr  zanjirining  simlari,  od a td a ,  devor 
ichidan   o 'tg a n   bo 'ladi.  Agar  biro r  zaru rat  bilan  devorga 
m ix  qoqilayotgan  paytda  sim ning  izolatsiyasi  shikastlanishi 
va mix simga tegib qolishi  m u m kin.  Bu  holda h a m  tok o d a m  
tanasi  orqali yerga o'tishi va tok  urishi  m u m k in   ( 105-rasm).
I
Devorga  mix  qoq ish d a n   avval  shu  jo y d a n   elektr 
simi  o ‘tm aganligiga  ish on ch   hosil  qilish  kerak.
3.  Ayrim   hollarda  nosozlik tufayli  elektr asbobi  ichidagi 
tok o 'tg a n  bitta sim asbobning  metall  korpusiga tegib  qolgan 
bo'lishi  m u m k in .  B u n d a n   elektr  asbobning  m etall  qism ini 
ushlaganda tok o d a m   tanasi  orqali  yerga o'tishi  va tok  urishi 
m u m k in   (106-rasm ).
Bir jo y d a  q o 'z g 'a lm a s  tu ra d ig an  elektr asbobning, 
m a s a l a n ,  m u z l a tg i c h   yoki  t e l e v iz o r n in g   o r q a  
tom onidagi  maxsus qisqichini  sim orqali  yerga ulab 
q o 'y ish  lozim.
Elektr asbobining  korpusi  yerga  ulab  q o ‘yilsa,  korpusga 
tegib  qolgan  sim orqali  kelayotgan  tok yerga o 'tib  ketadi.  Bu 
holda  elektr  asbobning  e ru v ch an   saqlagichi  uzilishi  va  tok 
kelishi  to'xtash i  kerak.  Asbobni  t a ’mirlab,  yangi  e ruvchan 
saqlagich  q o 'y g a n d a n   keyingina  u n i  elektr  ta r m o q q a   ulash 
mumkin.
4.  X o n a d o n d a g i   r o z e t k a l a r d a   va  e le k tr   l a m p o c h k a  
patronlarida d o im o  tok bo'ladi.
o
105-rasm
106-rasm
■ClJ

Hi  bob.  Tokning  ishi  va  quvvati
107-rasm
Rozetka teshigiga yoki  lam pochkasiz patron  ichiga 
b iro r  metall  b u y u m   (mix,  sim,  qaychi  kabilar)ni 
tiqish  ju d a   xavfli.  C h u n k i  tiqilgan  metall  b u y u m  
orqali  kelayotgan  tok  o d a m n i  uradi  (107-rasm ).
K i c h ik   y o s h d a g i  b o l a l a r d a n   e h t i y o t   q ilis h   u c h u n  
r o z e tk a la r  u la r n in g   q o i i   y e tm a y d ig a n   d a ra ja d a   p o ld a n  
baland roq   qilib  o'rnatiladi.  Kichik yoshdagi bo lalar b o 'lg a n  
uylarda rozetkaga plastmassali  maxsus m oslam a tiqib qo'yish 
maqsadga  muvofiqdir.
5. 
U m u m iy   elektr  t a r m o q d a   tok  o 'c h ib   qolgan  paytda 
b a ’zi  o d a m l a r   x o n a d o n   e le k tr  z a n jirin in g   shik a stla n g a n  
joyini  t a ’m irla m o q ch i  bo'ladilar.  T o 's a td a n  to k  kelib qolsa, 
tok  urishi  m u m k in  
( 108-rasm).
Ba’zi  h ollarda  u m u m iy   ta r m o q n in g   faqat  bitta  fazasida 
tok bo'lmasligi,  ikkinchi fazasida tok bo'lishi m u m k in.  Elektr 
la m p o c h k a   y o n m ay o tg a n in i  ko'rib,  ayrim   kishilar  bem alol 
s im n in g   o c h iq   jo y in i  ushlab,  t a ’m irlash   ishlarini  bajar- 
m o q ch i  bo'ladilar.  Agar  sim ning  shu  fazasida  tok  bo'lsa, 
bu  tok  o d a m   tanasi  orqali  yerga  o 'ta d i va uni  to k  uradi.
X o n a d o n   elektr  zanjiridagi  shikastlangan  joyni  t a ’m irlashd a  ta r m o q d a  
elektr  toki  bo'lishi  yoki  b o 'lm a slig id a n   q a t ’i  n a z ar  ikkala  p a tr o n d a n  
saqlagichlarni  burab  olib  qo'yilishi  zarur.
Ba’zi  hollarda simning tokli bitta fazasi  ushlab turilsa ham , tok urmasligi  m um kin. 
B u n in g   u c h u n   o d a m   y e rd a n   izo la ts iy a la n g a n ,  y a ’ni  o d a m   o y o g 'i  ostiga  to k  
o'tk a z m a y d ig a n   m aterial  qo'yilishi,  tanasin ing   hech  bir joyi  o'tk az u v c h i  material 
orqali  yerga tegib turmasligi  kerak.
108-rasm
Elektr  toki  urganda  birinchi  yordam
(  r - ) J  Ehtiyotsizlik  tufayli  tok  o 'tay o tg a n   sim ni  ushlab  olgan  va  tan a sid an   to k  ) 
^  (
 
o 'tib   turgan  o d a m   o 'z in i- o 'z i  deyarli  q utqara  olmaydi. 
/
Bunga  sabab:  b irin c h id a n ,  panja  muskullari  tok  t a ’sirida  o 'z - o 'z i d a n   qattiq 
qisilib,  panja tok o'tayo tg an  simni siqimlab oladi.  Ikkinchidan,  tan a d a n   tok o 'tg an d a  
m usk u llar tortishib  qoladi  va  o d a m n in g   o'ziga  b o 'y su n m a y d i.  U c h i n c h id a n ,  to k  u 
o d a m n in g   m arkaziy  nerv  sistemasini  shikastlaydi  va  hush id a n   ketkazadi.

2 9 - § .  E lektr xavfsizlik ch o ralari
O d a m   to k   t a ’sirida  q a n c h a   uzoq  vaqt  turib  qolsa,  uning  hayotini  saqlab 
qolish  s h u n c h a   qiyin  bo 'ladi.  S h u n in g  u c h u n   birinchi  n avbatda  o d a m n i 
tok  t a ’siridan  xalos  qilish  kerak.
A gar  falokat  x o n a d o n d a   r o ‘y  berayotgan  bo'lsa,  jab rlan uv chig a  tegib  turgan 
sim ning vilkasini  ro zetk ad an   darh ol  sug'urib  olish  kerak.  Agar tegib  turgan  sim 
t o 'g 'r i d a n  
to 'g 'ri  x o n a d o n   elektr  zanjiriga  ulangan  bo 'lsa ,  zudlik  bilan  elektr 
hisoblagich  ostidagi  saqlagichlarni  b urab   olish  yoki  tugm alarini  bosish  kerak.  Bu 
bilan  x o n a d o n   elektr  zanjiri  uziladi.
A gar  falokat  k o 'c h a d a g i  ele k tr  t a r m o g 'i  orqali  yuz  bersa,  ja b r la n u v c h id a n  
tokli  simni  q u ru q   tayoq  y o rd a m id a   chetlashtirish  lozim.  Jabrlanuvchi  tokli  simni 
panjasi  bilan  ushlab  qolgan  b o 'lsa,  dastasi  izolatsiyalangan  o m b u r,  q u ru q   y o g 'o c h  
sopli  bolta  yoki  bo shq a  izolatsiyalangan  o 't k ir   uchli  asbob  bilan  tok  kelayotgan 
simni  uzib  tashlash  kerak.
Ja brlanuvchini  tok   t a ’siridan  q u tq arga ch,  darh ol  uni  c h a lqanchasiga  yotqizish, 
nafas  olishga  halaqit  qilayotgan  kiyim  tugm alarini  yechish  kerak.  Agar  nafas  olishi 
to 'x ta y o tg an   b o'lsa,  s u n ’iy  nafas  berish  lozim  bo 'ladi.  Shu  bilan  bir  vaqtda  biror 
kishini  tez y o rd am n i  chaqirishga yuborish  yoki jabrlanuvchin i zudlik bilan  davolash 
muassasasiga  olib  borish  choralarini  ko'rish  zarur.
M
14
1.  Odam  tanasi  uchun  necha voltdan  yuqori  kuchlanish  xavfli  hisoblanadi?
2.  K o'chada  elektr  ta rm o g ’i  simi  yotgan  b o ls a   nima  qilish  kerak?
3.  Xonadonda  devorga  mix  qoqishdan  a w a l  nim aga  e ’tib o r  berish  kerak?
4.  Elektr  asbobi  ichidagi  e le ktr  sim  korpusga  te g ib   qolgan  b o'lish i  m um kin.  Tok 
urm aslik  oldini  olish  uchun  nima  qilish  kerak?
5.  Rozetka  teshigiga  va  lam pochkasiz  patronga  nima  uchun  m etall  buyum larni  tiqish 
xavfli?
6.  Xonadon elektr zanjiridagi shikastlangan joyni ta ’m irlashdan  a w a l  nima qilish  kerak?
7.  Elektr  toki  urgan  odam ga  qanday  birinchi  yordam   ko'rsatiladi?
1.  O d a m   tan asin in g   o 'r t a c h a   qarshiligi  ta x m in a n   10  kQ.  Agar o d a m   n a m   yerda  tu rib 
220  V  kuchlanishli  o c h iq   sim n i  bex o sd an   ushlab  olsa,  u n d a n   q a n c h a   tok  o 'ta d i?  
O d a m   tanasi  u c h u n   xavfsizlik  chegarasiga  teng  b o 'lg a n   36  V  kuchlanishli  simni 
ushlab tu rg an d a-ch i?
2.  1-m asala  shartlarini  qo 'llab ,  220  V  kuchlanishli  sim ni  ushlab  olgan  o d am d ag i 
to k n in g  quvvatini  va  36  V kuchlanishli simni  ushlagan o dam dagi  to k n in g  quvvatini 
hisoblang.
3.  O d am  deraza peshtoqiga oyoq  kiyimi bilan chiqib, ta ’mirlash  uch u n  220 V kuchlanishli 
o ch iq   sim ni  ushladi.  Agar d eraza  peshtoqi  bilan  n a m  yer orasidagi  qarshilik  80  kQ, 
o y o q   kiyimi  tagining  qarshiligi  20  kQ,  o d a m   ta n a sin in g   qarshiligi  10  Ш   bo'lsa, 
o d a m  tanasiga to'g 'ri  keladigan kuchlanish qanchaga teng.

IV  bob.  M a g n it  m aydon
IV 
b o b
]
MAGNIT  MAYDON
M A G N E T IZ M   HAQIDA  DASTLABKI  M A ’ LUMOTLAR
Doim iy  m agnit  va  uning  xossalari
Siz  m a g n itla r  bir-birini  va  t e m ir   b u y u m la rn i  tortishini  bilasiz  (1 0 9 -ra sm ). 
M agnitlarni  o d a m la r  q ad im   z a m o n la rd a   h a m   bilishgan.
«Magnit
»  so'zi qadimgi  Kichik Osiyodagi  Magnesiya shahri  n o m id a n   kelib 
chiq qa n.  Bu  yerda  topilgan  tem irni  tortuvchi  toshni  «magnesiya  toshi» 
deb atashgan.
Buyuk  yurtd o sh im iz 
Abu 
Rayhon  Beruniy  (973 -10 47 ) 
o ‘z  asarlarida  m agnitni 
«ohanrabo»
  -  
«temirni  tortuvchi
» 
deb  atagan.  Beruniy  q u m   aralash  oltin  zarralari  orasidan 
te m ir   zarralarini  ajratib  olishda  m a g n itd a n   foydalanilishi 
haq id a yozib qoldirgan.  U  m agnitning  bir xil  nom li  qutblari 
o ‘z a ro   itarilish i,  turli  q u tb la r i  esa  to rtilis h i,  m a g n itg a  
ishqalangan  poMat  h am   m agnitlanib  qolishini  tajriba  orqali 
aniqlab  bergan.  U  sh u n d a y   yozadi:  «
Menga  Buxorodan  bir 
bo'lak  ohanrabo  keltirdilar,  aning  barcha  atrofida  kuchli 
joziba  quwati  bor  edi.  Mening  oldimda  hunarmandlardan 
biri  ishlar  edi.  Kovlash  va  tarolash  asbobining  atrofi 
silliqlangan po ‘/at bo 'lib,  temir emas edi.  Men  esa  и  asbobni 
do'ng  narsaning  ustiga  qo'yib,  harakatlanishini  ko'zdan 
kechirar  edim.  So'ngra  и  asbobning  birini  ikkinchisiga 
yaqinlashtirar  edim.  Shunda  narsaning  bir  tomoni  o'ziga 
tortib,  ikkinchi tomoni qaytarar edi.  Bir narsada ham  tortish, 
ham  qaytarish  quvvatining  to ‘planishi  hech  bir  kishiga 
ko'ringan  emas».

3 0 - § .  M a g n e tizm   haqida  d astlab ki  m a ’lum otlar
Hozirgi  pay td a  e lektro texn ik ada  va  radiotex nik a d a   asosan  s u n ’iy  m ag nitlar 
qo'llaniladi.
Tabiiy  m agnitga  ishqalanib  m agnitlanib  qolgan  p o ‘lat  bo'laklari  sun’i y )  
magnitlar  deb  ataladi. 
(
S u n ’iy m agnitlarning xossalari  tabiiy m agnitlarning xossalari  kabi  bo'ladi.  Tabiiy 
va  s u n ’iy  m agn itlarning  barchasi  d o im iy   magnitlardir.
O 'z in in g   m ag nitlan g an   holatini  uzoq  vaqt  y o 'q o tm a y d ig a n   jism   d o im iy ) 
magnit  yoki  oddiygina  qilib  magnit  deb  ataladi. 
/
D o im iy   m agn itlarning  xossalari  b irinchi  bo 'lib   ingliz  shifokori  Uilyam  Gilbert 
(1 544 -16 03 )  t o m o n id a n   an iqlangan.  G ilbert  1600-yilda  n a s h r  etilgan  «M agnit, 
magnit jism lar va ulkan  magnit -  Yer haqida»  nom li  kitobida  m agnitlarning quyidagi 
xossalarini  bay on  qilgan:
1.  M agnit  turli  qism larining  tortish  kuchi  h a r   xil  bo'lib,  uning  chek ka  u c h - 
lari  -   q utblarida  tortish  kuchi  eng  kattadir.
2.  M agnit  ikkita -   shim oliy va jan u b iy  qutbga  ega b o 'lib,  bu  qu tblar xususiyatiga 
k o'ra turlichadir.
3.  Turli  nom li  q u tb la r bir-biriga  tortiladi,  bir-xil  nom li  q utb la r  esa  bir-b irid an  
itariladi.
4.  Erkin  holda  ipga  gorizontal  ravishda  osib  qo'yilgan  m agnit  qutblari  shim ol 
va ja n u b   to m o n la rn i  ko'rsatadi.
5.  Bir  qutbli  m agnitn i  hosil  qilib  bo'lm ay di.
6.  Y er  shari  ulkan  magnitdir.
7.  Kuchli  qizdirilganda  tabiiy  m agnitlarning  h a m ,  s u n ’iy  m agnitlarnin g  h am  
m agnit  xossalari  yo'qoladi.
8.  M agnitlar  shisha,  c h a rm   va  suv  orqali  o 'z   t a ’sirini  ko'rsatadi.
M a g n it  m aydon
Z a r y a d l a n g a n   j i s m l a r   a tr o f id a   e le k t r   m a y d o n  
b o 'l is h i n i,   b u   j i s m l a r   s h u   m a y d o n   o rq ali  o 'z a r o  
t a ’sirlashishini  bilasiz.
M ag nitlar  bir-biri  bilan  q a n d a y   t a ’sirlashishadi?
Y u p q a   o y n a n in g   ustiga  te m ir  qirindilarini  sochib, 
uni  taq a sim o n   m agnit  uchlari  ustiga  qo'yaylik.  O yna 
chekkasini  q a la m   bilan  sekin  urib  turaylik.  S h u n d a  
qirindilarning  m agnit  uchlari  atrofida  m a ’lum   chi- 
ziqlar  bo 'y lab   joylashishi  kuzatiladi  (110-rasm ).
110-rasm

IV  bob.  M a g n it  m aydon
M agnit  atrofida  maydon  mavjuddir.  Bu  m ay d o n  
m ag n it  m a y d o n   deb  ataladi.  M ag n it  m a y d o n d a  
te m ir   qirindilari joylashgan  chiziqlar  m agnit  k u c h / 
chiziqlarini  bildiradi.
Agar  m agnit  kuch  chiziqlari  b o'y lab   bir  n e c h ta   m agnit 
stre lk a c h a la r  q o 'yilsa ,  ular  1 1 0 -ra sm d a   k o 'rsa tilg a n id e k  
joylashadi.  B unda  strelkachalarning ja n u b iy   qutblari  m ag- 
nitning  shim oliy  qutbiga  qarab  qoladi.
M a g n itla rn in g   janubiy  qutbi  S  harfi  (in glizch a 
«souts»
  -   «
janub
»  s o 'z in i n g   b o s h   harfi)  b ila n , 
shimoliy qutbi N  harfi  (inglizcha «
nourts
» -  «
shimol
» 
s o 'z in in g   bosh  harfi)  bilan  belgilanadi.  M agnit 
k uch  ch iz iq la rin in g   y o 'n a lis h i  sifatida  N  qutb- 
d a n   S  qu tb g a   t o m o n   y o 'n a lis h i  qabul  qilinganj 
(11  1-rasm ).
Agar ikkita  m agnitning bir xil  qutblarini yaqinlashtirsak, 
u lar  b ir-b irid an   itariladi.  Turli  q utblarni  yaqin lashtirg a- 
niniizda  esa,  ular  bir-biriga  tortiladi  (112-rasm ).
M agnitlar orasiga te m ir  plastina qo'yilsa,  m ag n itlar bir- 
biriga  t a ’sir  ko 'rsatm aydi.  C h u n k i,  te m ir   m aterial  magnit 
m ay d o n ni to'sadi.  Lekin  mis,  alyuminiy,  shisha,  plastmassa 
kabi  m ateriallar  m agnit  m ay d o n n i  to'sm ay di.
112-rasm
113 -rasm