Pannin maqseti ham waziypalari. Tut haqqinda tariyxiy magliwmatlar. Tut teregi denesin ha’m tamarin uyreniwde ilimiy izleniw

Тут 8а33ында тарийхый ма2лы7матлар
Тут ж6д1 31димги тереклерден есапланады. Бул теректи иран, араб, т6рк, татар 81м кавказлы3лар «тут» атамасы менен айт3ан. Латынша «Mоrus» 17ладына жатады. Тарийхый ма2лы7матларда 3ара тут (Шотут)ты4 7атаны Иран, А3 тутты4 7атаны №ытай есапланады. №ытайлылар буннан r000 жыл алдын тут жапыра2ы менен жипек 3уртын ба2ып, пиле жетистирген, пилледен жипек алы7 жоллары 6йренилгеннен кейин №ытай м1млекети оны4 сырын ашы7ды 3атты 3ада2ан еткен. Бу2ан 3арамай жипек 3уртын ба2ы7 1сте w000 жыл бурын Корея2а, со4 Япония2а 81м IV 1сирде Иран ар3алы Орта Азия2а, V-VII 1сирлерде Кавказ артына м1лим бол2ан. Улы7ма тут тереги Орта Азияда буннан w000 жыл алдын пайда бол2ан 81м егилип келмекте.
Тут тереклери Европа 81м Америка материклерине кейин тар3ал2ан. Тут Францияда XV 1сирде, Германияда XVI 1сирде, Россияда XVII 1ñèðäè4 w-ÿðûìûíäà 5ñèðèëãåí. Биринши òóò òåðåãè Ìîñêâàäà2û Èçìàéëîâ áà2ûнà åãèëãåíè àéòûë2àí. Òóò òåðåãèí êåñè7 ì1ìëåêåò ò1ðåïèíåí 3àäà2àí åòèëãåí, ñåìьяларда тут егилип, жипек 3урты ба2ы7 жоллары 6йретилген, мектеплер ашыл2ан.
Сол 7а3ытта Россияны4 тийкар2ы жипекшилик районлары Кавказ арты 81м Орта Азия есаплан2ан. XX 1ñèð áàñûíäà Êàâêàç àðòû 3àëàëàðûíäà qw00 т. жа3ын пилле таярланып, егислик майданы q,0o га бол2ан.
Орта Азия пиллешилик бойынша 6шге-Т6ркистан, Хий7а-Бухара 81м Каспий бойына б5линген. XX 1сир басында Т6ркистан ew00 т., Хий7а-Бухара 64 т., Каспий бойынгда 9,6 т. пилле жетистирилген. Улы7ма Орта-Азияда 3247 т. пиле таярланып, бул 1986 ж. тек %збекстанда таярлан2ан пилледен 10,2 м1рте кем.
Орта Азияда пиллешиликти4 1стен ра7ажланы7ыны3 себеби азы3 сыпаты т5мен жо3ары з6р11тли емес тут сортлары егилген, оны4 96% азы3 фондын жергиликли 5ними кем 5симлик Хасак туты ийелеген. Мий7еси ушын №ара тут, Балхи тут, Марварид тут, Б5дене тут, Софед тут, №атлама тутлар 5сирилген.
Жипекшиликти ра7ажландыры7да 1922 ж. Ташкенте «Т6ркшелк» акционерлик ж1мийети, со4ынан жипекшилик 81м тутшылы3ты 6йрети7 бойынша илимий тексери7 ислери ушын 1927 ж. Ташкентте, 1930 ж. Тбилисида 81м Виннецияда (Украина) жипекшилик илимий-изертле7 институтлары (САнииш), (Тбилнииш 81м Укрнииш) ш5лкемлестирилди.
qoe0-qoeq ж.ж. бир группа 31нигелер Япония2а жиберилип, Орта Азия, Кавказ орта 81м бас3а республикалар ушын отыздан арты3 81р 3ыйлы т6рге кирету2ын 5нимдарлы 81м хожалы3 т1репинен 3ымбатлы тут сортларын алып келген. Усы бирлемши материаллардан мысалы` ОАЖИИИ да Победа, САНИИШ-q,t,qr, êåøêè` Àçеðáàéæаí ÆÑ- Çаðèô òóò, Сихгез тут, Азери тут` Тбилисида-Грузия, Тбилнииш-wr, Тбилисури` Пятигорск ЖС-Украин-q0u, Харьков-e, Украин-o сортлары жетистирилген.
qoee-ouж. пиллешиликти4 азы3 дереги тийкарынан 3атарлап егилген тутлар есабынан к5бейтилген. 1938 жылы %збекстанда 1-м1рте 11913,7 т пилле жетистирилди. 1941 ж. жапыра2ынан пайдаланату2ын тут тереклерини4 саны 23,2 млн т6пти 3урады.
Уллы ?атандарлы3 урыс жыллары Орта Азия республикаларында 1941 жыл2а салыстыр2анда тут тереклерини4 саны 15 млн т6пке яки 35% ке, %збекстанда 11 млн т6пке яки 35% ке, егислик майданды %зР 35,4% ке кемейди.
1954 жылдан баслап тутзарлар 10-15 га лы3 майданларда егилип баслады.
1955 жылы М.Ф. Балашев усыныс еткен ке4 3атарлы пута т1ризли тутзарлы3лар к5плеп егиле баслады. Бир 7а3ытты4 5зине тут 3атар араларына пахта егили7 оларды4 5нимине ерте кириси7ине 1-2 жыл2а тезлетеди 81м гектарынан 7-9 т шекем жапыра3 алы7 м6мкин.
Пиллешиликти4 тийкар2ы 81м жипекшилик факультети студентлерини4 устазларынан Э.Ф.Поярков, А.И.Федоров, М.И.Слонин, Е.Н.Михайлов, @.Б.Бабажанов, П.А.Ковалев 81м т.б. мийнети уллы. Оларды4 15 тен аслам тутшылы33а тийисли о3ы7 3олланбалары бар.
%збекстан пиллешилиги 1986-1990 ж. 33,4 мы4 т. пилле жетистирилген. 1990 ж бул к5рсеткиш 27,4 мы4 т. т5менлеген. Себеби 3атарлап егилген тут терегини4 жапыра3 5ними 37% ке кем тутзарларды4 5ними он есеге кемейди. К5п му2дарда егилген 81м енди 5нимге отыр2ан жас тутлар есабына, жапыра3ты таярла7да 5нимди есап-китап етпе7, жапыра3лы н1ллерди араластырып жибери7, оларды нату7ры кесили7и 81м тасы7 7а3тында жапыра3ларды солытып 3ойы7, 1сиресе тутларды 5з 7а3тында т1рбиялама7 себеплерине байланыслы кемейип кетпекте.
Республика пиллекешлери w00e-жылы qqe0u 3уты на73ан 3уртын ба2ып, м1млекетлик ш1ртнамада к5рсетилген te0 т орнына tyi,t т пилле жетистирип, миннетлемесин q0u,e процентке орынлады. Пиллекешлер iwy0 звено2а б5линип, 81р бир пиллекеш орташа q,e 3утыдан на73ан 3уртын ба3ты. Бир 3утыдан алын2ан 8асылдарлы3 орташа t0,e кг нан ту7ра келди.
w00r-жылы qw мы4 3уты пилле 3уртын qw звено2а тар3аты7 режелестирилмекте. Республикамыз бойынша wwrt гектар тут плантациясы бар. Бу2ан 3осымша e млн wer мы4 e00 т6п 3атарлап егилген тутлар бар. Олар ширкет 81м фермер хожалы3ларыны4 айма2ында жайлас3ан.w00r-жылы yu0 мы4 т6п тут н1ли отыр2ызылады. qtr гектарлы3 тут плантациясын жараты7 жобаластырыл2ан. т5рткул районында жайлас3ан тут н1лин жетистирету2ын ширкет хожалы2ы тут н1ли менен толы3 т1мийнле7 м6мкиншилигине ийе.
Жу7ма3лап айт3анда келешекте пиллешиликти4 азы3 3орыны4 му2дарын 81м сапасын жа3сыла7, оны4 экономикалы3 н1тийжелилигин к5тери7 ушын су72арылату2ын жерлерди 81м су7ды 6немле7 ж1не де республикада бул ислерди 1стелик пенен тутзар пайда ети7 тийкарында ш5лкемлестири7ге толы3 5ти7ди талап етеди.
Тут тереги уза3 5мир к5рету2ын к5п жыллы3 5симлик жапыра2ы жипек 3уртына азы3 есабында кесилмейту2ын тутлар Орта Азия районларында e00, айрымлары t00 жыл жасайды. Тут терегини4 бойы 18-22 метр, енине 15-18 метр ке4ликке 5седи.
Бийик бойлы тутларды4 жасы орта есапта 50-70 жыл, пута т1ризлилери 25-30 жаста 3артаяды. Себеби кесилген тутлар 3айта тикле7 ушын к5п азы3 сарп етеди, бира3 тут таза ша3алар пайда ети7ге у3ыплы.
Тут терегини4 тиришилик д17ири ш1ртли т6рде e д17ирге б5ли7 м6мкин` q-д17ир-тухымнан к5гери7ден мий7еге отыр2анша t жас3а шекем да7ам етеди, бул 7а3ытта ол тезде тез 5седи, w-д17ир -t-t0 жас3а шекем болып, бул 7а3ытта ол ж6д1 к5п 5ним береди, жапыра3лы жас ша3алар, денеси 81м ша3аларды4 5си7и тезлеседи, e-д17ир жас ша3алар 81м денени4 5си7и п1се4лейди, мий7е 81м жапыра3 5ними кемейеди, ша3алар 3у7райды 81м денени4 к5п б5лими ширий баслайды. Бул д17ир q0-q00 жас3а шекем да7ам етеди.
№урт ба2ы7 ушын жапыра2ынан пайдаланату2ын тутлар орта, бийик 81м пута т1ризли болып, оларды3 жер 6сти б5лими дене, ша3алар 81м жапыра3лы жас ша3алардан ибарат. Буннан бас3а ша3алары сада3 т1ризли ямаса сипсе т1ризли, пирамида, домала3 (шар т1ризли), жапыра3лы ша3алары сийрек ямаса 3алы4 жайлас3ан, 81р т1репке таралып 5скен болы7ы м6мкин. Ж1не т5мен 3арап 5сету2ын (м1жн6н туты) 81м ийрек ша3алы (жылан туты) тутлар ушырасады. Булар к5бинесе декоратив а2ашлар ушын егиледи.
Тут терегини4 органлары тамыр, денеси, ша3алар топламы, жас ша3алар, б6ртик, жапыра3, г6л, мий7е 81м тухым.