Ekoloji LÜĞƏt a


BEYNƏLXALQ BİOLOJİ PROQRAM (BBP)


Download 3.98 Mb.
Pdf ko'rish
bet6/60
Sana14.02.2017
Hajmi3.98 Mb.
#384
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   60

BEYNƏLXALQ BİOLOJİ PROQRAM (BBP) – dünya 

miqyasında insanların iştirakı ilə yaradılmış, eləcə  də  təbii bitki və 

heyvan qruplaşmalarının bioloji məhsuldarlığını öyrənən proqram. 

(1964 ildən həyata keçirilir). BBP üzrə Azərbaycanda da geniş 

tədqiqatlar aparılmışdır. Azərb. MEA biologiya bölməsinin nəzdində 

BBP-nin respublika komitəsi yaradılmış  və 1974-cü ilin sonunadək 

fəaliyyət göstərmişdir. Bu komitə Azərb-da qoruqların, dənizlərin və 

şirin suların flora və faunasının bioloji məhsuldarlığı, flora və faunanın 

qorunması  və s. üzrə aparılan elmi-tədqiqat işlərini  əlaqələndirirdi. Bu 

işlərin nəticəsi iki məcmuədə çap etdirilmişdir. (1970, 1972). 



BEYNƏLXALQ HİDROLOJİ PROQRAM (BHP) – 1975-ci ildə 

YUNESKO tərəfindən qəbul olunan beynəlxalq elmi əlaqə: məqsədi 

milli, regional və qlobal proqramlar üzrə su balansının kompleks 

tədqiqi: hidroloji proseslərin öyrənilməsi metodlarının unifikasiyası  və 

su resurslarından səmərəli istifadə olunması, onların qorunması, insan 

fəaliyyətinin hidrosferə təsirinin nəticələrini aşkar etmək və s. 



BEYNƏLXALQ TƏBİƏTİN VƏ  TƏBİİ RESURSLARIN 

MÜHAFİZƏSİ  İTTİFAQI  – JUGN; MSOP – YUNESKO-nun 

(UNESCO) yanında təbii resurslardan səmərəli istifadə olunması üzrə 

məsləhət statusu əsasında 1948-ci ildə yaradılmış qeyri dövləti təşkilat. 

Bura 130 dövlət, həmçinin 24 Beynəlxalq təşkilatın 502 idarəsi (dövlət, 

elmi, milli və s.) daxildir. 

YUGN-un  əsas fəaliyyət istiqamətləri: elmi-texniki müşavirələrin, 

xüsusi konfransların hazırlanması və çağırılması; beynəlxalq proqramın 

hazırlanması; Beynəlxalq sazişlərin və  təkliflərin hazırlanması. JUGN 

digər beynəlxalq təşkilatlarla (BMT-nin ətraf mühit üzrə proqramı), 

UNESCO (insan, və biosfer proqramı), yabanı  təbiətin ümumdünya 

fondu, Roma klubu və s. ilə əməkdaşlıq edir, aylıq bülletenlər çap edir, 

elmi-texniki müşavirələrin əsərlərini buraxır. 

BEYNƏLXALQ TƏBİİ RESURSLAR – universal ümumbəşər 


Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

44 


 

təbii sərvətləri; bura açıq dənizin (iqtisadi zonanın 200 millik 

məsafəsində) canlı  və cansız resursları, Antarktidanın təbii sərvətləri 

daxildir. 



BƏRABƏR YAYILMA – populyasiyada fərdlərin bərabər 

paylanması, bütün fərdlər arasındakı  məsafə eyni olur. B.y.-a fərdlər 

arasında kəskin rəqabət və ya antaqonizm səbəb olur. 

BƏRABƏRYARPAQLILAR    (Isopoda) – ali xərçənglər dəstəsi; 

detrit, su bitkiləri, yarpaq çürüntüləri ilə qidalanaraq su hövzələrini 

təmizləyir. 

BƏRƏ  – 1) ov gözlənilən yer, pusqu, marıq; 2) çıxacaq yer, yol, 

aralıq; 3) bağ  və bostanların arasındakı  cığır, sərhəd, ara, mərz; 4) 

əkinləri suvarmaq üçün düzəldilən kiçik arx; 5) Sağım zamanı 

qoyunların saxlandığı çəpərlənmiş sahədəki çıxacaq. 



BƏRPA OLUNAN NÖV – yaxın keçmişdə  sıradan çıxmış, nadir 

hesab olunan, hazırda isə fərdlərinin sayı, populyasiyasının müxtəlifliyi 

və arealının ölçüsü təhlükəsiz dərəcəyə (məhv olmaq nöqteyi-nəzərincə) 

çatan növ. B.o.n. xüsusi qərarla müəyyən vaxt keçdikdən sonra Qırmızı 

kitabdan çıxarılır, lakin onun üzərində mükəmməl müşahidələr davam 

etdirilir. 



BƏRPA OLUNMAYAN TƏBİİ RESURSLAR – istifadə 

olunduqdan sonra hazırki dövrdə insan tərəfindən bərpa oluna bilməyən 

təbii resurslar (minerallar, su, bəzi bitki və heyvan növü və s.). B.o.t.r.-

larından da istifadə edilməsinə, onların  əvəzedicisinin axtarıb 

tapılmasına əsaslanmalıdır. 

BƏRPA OLUNMAZ TƏBİİ MÜHİT – 1) təbii mühit (bitki örtüyü, 

torpaq, heyvanların sayının azalması) bütövlüklə  və ya onun hər hansı 

bir komponenti dəyişərkən insanın meliorativ müdaxiləsi olmadan və ya 

uzun müddət (onillər, yüzillər) təbii proseslər nəticəsində ilkin 

vəziyyətinə qayıda bilmir və ilkin bioloji vəziyyətini itirir. Bir sıra 

B.O.t.m. insanın təqsiri üzündən (mühitin çirklənməsi, başdan-başa 

meşənin yox edilməsi və s.) baş verir. 2) B.o.t.m orqanizmin normal 

strukturu və funksiyası kimyəvi maddələrin təsiri nəticəsində yaranır, 

bəziləri bərpa olunmur, bəziləri isə bu maddələrin təsiri dayandırıldıqda 

inkişaf etməyə başlayır. 



BƏZƏK BİTKİLƏRİ – bax: Dekorativ bitkilər. 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

45 


 

BİOAKUMLYASİYA    ətraf mühit tərəfindən və qida ilə 

orqanizmin kimyəvi maddələrlə zənginləşməsi. 



BİOAKKUMULYASİYA   – 1) torpaqda heyvan və bitki 

qalıqlarının parçalanması  nəticəsində kimyəvi elementlərin, qeyri-üzvi 

və üzvi maddələrin toplanması prosesi. B. humusun artmasına, bununla 

əlaqədar torpağın zənginləşməsinə şərait yaradır. 2) Orqanizmdə (və ya 

ayrı-ayrı üzvlərdə) müəyyən kimyəvi maddələrin artması prosesi. 

BİOAKKUMULYASİYA  ƏMSALI  – ekotoksikologiyada istifadə 

olunan ümumiləşdirilmiş göstərici olub canlı orqanizmlərin zərərli 

maddələr toplamalı qabiliyyətinin xarakteristikasını göstərir. 

Orqanizmdə olan maddələrin konsentrasiyasının  ətraf mühitdəki 

konsentrasiyana nisbəti ilə ifadə olunur. B.ə. yerüstü bitkilərdə orta 

hesabla 0,1, həşəratlarda -03, qurdlarda -70, gəmiricilərdə 100-ə  qədər 

olduğu müəyyən edilmişdir. B.ə. krevetdə (xırda dəniz xərçəngi) – 

1000, istridyedə (dəniz ilbizi) – 10000, balıqlarda 100000-ə  qədər ola 

bilər. 

BİOAKUSTİKA  (bio ... və akustikus – eşitmə) – etologiyanın 

heyvanlar arasında səs əlaqələrini təsdiq edən hissəsi. 



BİOCOĞRAFİ BARYER (MANEƏ, SƏDD)  – Bitki və heyvan 

populyasiyasının növ və ya qrupunun yayılması yolunda hər hansı 

maneə (coğrafi və ya bioloji xarakterli). Məs., 10

° iyul izotermi (orta 

hesabla) yüksək dağıq zonada ağac bitkisinin yayılmasını limitləşdirir. 

BİOCOĞRAFİ  VİLAYƏT  – quru, hidrosfer və litosferin 

məskunlaşmış hissəsi daxilində biosferin çox iri bölgüsü. 



BİOCOĞRAFİYA – Yer kürəsində müxətəlif biosenozların, 

həmçinin heyvan, bitki, göbələk və mikroorqanizmlərin (növ, cins və b. 

taksonomik kateqoriyaların) yayılması 

və paylanması 

qanunauyğunluqları haqqında elm. B. biosfer haqqında elmlərdən biri 

olub tərkibinə zoocoğrafiya və botaniki coğrafiya (fitocoğrafiya) daxil 

olur. 

B-nın müxtəlif bölmələrində orqanizm və biosenozların coğrafi 



problemləri öyrənilir. Belə ki, aeroloji B. müxtəlif növlərin yayılmasını, 

areal daxilində onların paylanmasını öyrənərək  əldə olunan nəticələrə 

əsasən xəritələr tərtib edilir. Regional B. floristik və faunistik 

rayonlaşdırma ilə  məşğul olur. Ekoloji B. biokütləni, bioloji 



Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

46 


 

məhsuldarlığı  tədqiq edir. B. bitki örtüyü və heyvanat aləminin 

mühafizəsi və  səmərəli istifadəsi, mədəni fitosenozların yaradılması, 

heyvan və bitkilərin iqlimləşdirilməsi üzrə aparılan işlərin nəzəri  əsası 

hesab olunur. 

BİOEKOLOJİ SPEKTR – hər hansı bir ərazinin bitki örtüyü 

tipinin, formasiyasının faizlə və ya mütləq rəqəmlə tərkibi. 



BİOENERGETİKA – biologiyanın bölməsi, bioloji sistemlərdə 

enerjinin çevrilməsi prosesini öyrənir. 



BİOENERJİ   – orqanizmlərin tənəffüs, qlikoliz, fotosintez və s. 

zamanı  həyat fəaliyyəti nəticəsində enerjinin generasiyası.  Əsas 

bioenerji prosesləri fotosintez, xemosintez, həmçinin assimlyasiya 

(istiliyin toplanması) və dissimlyasiya (istiliyin ayrılması) ilə  sıx 

bağlıdır. B. canlı sistemin mühüm funksional xarakteristikası olub, 

enerji axınının ətraf mühitlə əlaqəsini əks etdirir. 



BİOFİLLƏR  –  ətraf mühitə nisbətən canlı orqanizmlərdə daha 

çoxlu miqdarda toplana bilən kimyəvi elementlər və ya maddələr. (sink, 

oksigen, fosfor və digər elementlər, həmçinin bir çox pestisidlər). Çox 

vaxt B.-in canlı orqanizmlərdə konsentrasiyası (toplanma əmsalı)  ətraf 

mühitə nisbətən yüz dəfə, min dəfə (yüz min dəfə) çox olur. B.-in 

orqanizmdə  həddən artıq toplanması toksikozların  əmələ  gəlməsinə  və 

ya hətta orqanizmin məhv olmasına səbəb olur. 

BİOFİLOTA – müəyyən arealın flora və faunası. 

BİOFİLTRATORLAR – öz spesifik üsulu ilə qidalanaraq 

(filtrasiya edərək) su mühitinin təmizlənməsində özünəməxsus rol 

oynayan  su orqanizmləri. Məs. mikroskopik kalapus xərçəngciyi bir 

sutka ərzində 2 l suyu təmizləyə bilir. 



BİOFİZİKA, BİOLOJİ  FİZİKA  – elementar bioloji sistemlərin 

ultrastrukturu və funksiyalarının fiziki analizi haqqında elm. 



BİOGEN AMİL  – Canlı orqanizmin hazırda və keçmiş dövrlərdə 

bilavasitə, həmçinin vasitəli mühitə təsirilə bağlı olan amillər (faktorlar) 

qrupu (bioloji, biotik və biosenotik faktorların cəmi). 

BİOGEN DAĞ SÜXURLARI, BİOGENLƏR, ORQANOGEN 

DAĞ SÜXURLARI – bitki və heyvanların həyat fəaliyyətilə  əmələ 

gələn məhsullardan ibarət çökmə süxurlar və ya onların parçalanmış 

qalıqları (balıqqulağı süxuru, quano, qazıntı kömürləri, yanar şistlər və 


Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

47 


 

s.). 


BİOGEN ELEMENTLƏR – orqanizmlərin tərkibində daim bioloji 

əhəmiyyəti olan kimyəvi elementlər. Başlıca B.e. bunlardır: oksigen 

(canlı orqanizm kütləsinin 70%), karbon (18%-i), hidrogen (10%-i), 

kalsium, azot, kalium, fosfor, maqnezium, kükürd, xlor, natrium, dəmir. 

Bu elementlər bütün canlı orqanizmlərdə var, onların  əsas kütləsini 

təşkil edir və  həyat proseslərində mühüm rol oynayır. Zəruri B.e.-dən 

hər hansı biri orqanizmdə normadan az olduqda müxtəlif xəstəliklər 

(məs. qidada və suda yod çatışmadıqda müxtəlif xəstəliklər) baş verir. 



BİOGEN MADDƏLƏRİN REGENERASİYASI  – saprofitlərin 

həyat fəaliyyəti nəticəsində ölmüş orqanizmlərin toxumalarından suya 

və ya torpağa biogen maddələrin qaytarılması prosesi. 

BİOGEN RELYEF – biosenozların təsiri nəticəsində yaranan 

relyef. Uzun dövr ərzində bitki qruplarının ölü kütləsinin 

akkumulyasiyası (fitogen relyef) nəticəsində yaranın mezorelyef (məs. 

torfun), uzun dövr ərzində duzların yuyulması  nəticəsində bitkilərin 

yaratdığı mikrorelyef (səhra və yarımsəhra zonasında), qum və narın 

torpaq hissəciklərinin bitkilərin ətrafında akkumulyasiyası (məs. yulğun 

kollarının, cilin və s.) nəticəsində yaranan mikro və ya nanorelyef, dağ 

yamaclarında eroziya prosesi nəticəsində kolların  ətrafında yaranan 

təpəciklər və ya bitkisiz sahələrdə  əmələ  gələn çala-çuxurlar, 

heyvanların fəaliyyətilə yaranan (məs. gəmiricilər), cücülərin (qarışqa 

koloniyası) və  məməlilərin yaratdığı (qabanın eşdiyi sahələr) zoogen 

relyeflər. 



BİOGEN STİMULYATORLAR, BİOSTİMULYATORLAR, 

bioloji mənşəli stimulyatorlar –  əlverişsiz  şəraitdə heyvan və bitki 

toxumalarında  əmələ  gələn, orqanizmin həyat proseslərini fəallaşdıran 

maddələr. 

BİOGENETİK TEMPERATUR – həyat prosesləri normal gedən 

temperatur səddləri. 



BİOGENETİKA – Yer üzərində  həyatın yaranmasını öyrənən elm 

sahəsi. 


BİOGENEZ  – Yer üzərində  həyatın, canlı varlıqların cansız 

materiyadan  əmələ  gəlməsi nəticəsində yaranmasını inkar edən 

nəzəriyyələr. 


Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

48 


 

BİOGEOKİMYA  – geokimyanın bir hissəsi. Biosferdə 

orqanizmlərin iştirakı ilə gedən geokimyəvi prosesləri öyrənir. 



BİOGEOKİMYƏVİ DÖVRAN – bioloji dövranın bir hissəsi olub 

kimyəvi maddələrin mübadiləsi dövrəsini təşkil edir; canlı 

orqanizmlərin fəal iştirakı ilə təbiətdə kimyəvi elementlərin dövranı. 

BİOGEOKİMYƏVİ  ƏYALƏT  – biri digərindən torpaq, su, bitki 

və heyvanat aləminin miqdarı  və kimyəvi elementlərin, maddələrin 

tərkibi ilə seçilən Yer səthinin ayrıca sahəsi. Termin və konsepsiyanın 

əsaslandırılması A.P. Vinoqradova (1949) aiddir. 



BİOGEOKİMYƏVİ  XƏRİTƏLƏŞDİRMƏ  – biogeokimyəvi 

rayonlaşdırma xəritə  və  xəritə-sxemlərinin tərtibi. B.x. biosferin 

quruluşunu öyrənmək və biogeokimyəvi rayonlaşdırmada mühüm 

metod sayılır. B.x. konsepsiyası V.V.Kovalski (1957) tərəfindən dəqiq 

işlənib hazırlanmışdır. 

BİOGEOKİMYƏVİ PROSESLƏR  – cansız və canlı sistemlərdə 

(biosenozlarda) və onların arasında gedən proseslər. 



BİOGEOKİMYƏVİ  SİKL  – kimyəvi maddələrin dövranı (qeyri-

üzvi mühitdən canlı orqanizmlər vasitəsilə yenidən qeyri-üzvi mühitə). 

B.s. günəş enerjisi, qismən kimyəvi reaksiyası enerjisindən istifadə 

etməklə başa çatır. B.s.-i konsepsiya aspektində ilk dəfə V.İ. Vernadski 

öyrənmişdir. 

BİOGEOSENOLOGİYA – ekosistem ekologiyasının bir bölməsi 

olub biogeosenozları  və onların birliyinə yerin biosenotik örtüyünü 

öyrənir. B. elminin banisi V.N. Sukaçovdur. B-nın  əsas vəzifəsi 

müxtəlif biosenozların quruluşunu, xassələrini, bioloji məhsuldarlığını, 

sərhədini, dinamikasını, dayanaqlığını, onların maddə  və enerji 

ehtiyatını, biogeosenozların  əmələ  gəlməsində  təbii təsirlərin və 

antropogen amillərin rolunu tədqiq etməkdir. Meşə, kənd və su 

təsərrüfatında, həmçinin təbiətin mühafizəsi probleminin həllində B.-nın 

böyük əhəmiyyəti vardır. 

BİOGEOSENOTİK QABIQ, HƏYAT TƏBƏQƏSİ, BİOFİLM – 

Yer səthinin (qurunun) bütün biogeosenozlarının məcmusu. B.q.-ın 

qalınlığı 200-300 m təşkil edir. Bax. biosfer. 

BİOGEOSENOZ – (Sukaçev, 1942), akosenoz (Kassal, Girgis. 

1965), senoekosistem (Bıkov, 1970), geoekosistem (Soçava, 1970), 



Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

49 


 

geoekobiota (Qerasimov, 1973), bioekos (Nesterov, 1975). V.N. 

Sukaçova görə biogeosenoz Yer səthinin oxşar canlı (bitki örtüyü), 

heyvanat aləmi, mikroorqanizmlər (komponentlərinin və  təbii  şərait, 

geoloji quruluş  və s.) onların qarşılıqlı  əlaqələrinin vahid təbii 

kompleksidir. B.-ların məcmusu Yerin biosenoloji örtüyünü və ya 

biosferi  əmələ  gətirir, ayrı-ayrı B.-lar isə biosferin elementar (sadə) 

vahidi sayılır. 



BİOGEOSENOZUN SƏRHƏDİ  – keçid zolağı olub, kənarlarında 

mühityaradan komponentlərin nisbəti və bununla əlaqədar biosenozun 

strukturu dəyişir. 

BİOGEOSENOZUN STRUKTURU  – biogeosenozun üfüqi və 

şaquli hissələrə (bölmələrə) ayrılması (yarus, konsorsi, sinuziya, parsella 

və s.) 

BİOGEOSFER  – Yer kürəsinin canlı varlıqlar toplanan qabığı. B. 

Yer qabığının üst qatının hava okeanı ilə təmasda olduğu sərhəddə və su 

örtüyünün yuxarı hissəsində yerləşir. B. Yer Kürəsində insanın daim 

yaşaya bildiyi və  hərtərəfli yeganə  təbəqədir.  İnsanlar özlərinə lazım 

olan resursların demək olar ki, hamısını (suyu, oksigeni, yanacağı, 

ərzağı, sənaye və tikinti üçün xammalı və s.ni) B.-dən alırlar. 



BİOHİDROKİMYA – su orqanizmlərinin təsirilə su mühitində 

gedən fiziki-kimyəvi prosesləri öyrənən elm. Ekologiya, hidrokimya, 

hidrobiologiya, okeonologiya və b. elmlərlə sıx əlaqəsi var. 

BİOHORİZONTLAR – biosenoz və ya senoekosistemdə qatların 

funksional bölgüsü. Biohorizonta meşənin çətrini, torpağın genetik 

horizontlarını aid etmək olar. Entomoloqlar B.-a qeobiy (torpağın üst 

hissəsindən altda yaşayan xırda heyvanların məskəni), herpetobiy 

(torpağın səthində yaşayan və fitobiy (yaşıl bitkilər üzərində yaşayan)aid 

edirlər. 



BİOXOR  (bio və yun. Choros -yer) – hakimlik edən müəyyən 

həyatilik formaların müəyyən meteoroloji faktorların birliyinə uy-

ğunlaşan coğrafi mühit;2) həyatın yayıldığı vilayət; 3) oxşar bitmə 

şəraiti qrupu; 4) floristik rayonun iqlim sərhədi; Palmana (1933) görə 

ekosistemin sinonimi. 

BİOİQLİMŞÜNASLIQ  – iqlimin canlı orqanizmlərə  təsirini 

öyrənən təlim. Ekologiya B.-la sıx bağlıdır. B. termini və onun əsası 20-



Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

50 


 

ci əsrin əvvəlində A.Keppen tərəfindən işlənmişdir. 



BİOİQTİSADİYYAT, EKONEKOL  – ekologiya və iqisadiyyatın 

qovuşduğu yerdə yaranan təlim sahəsi, təbii sərvətlərdən istifadə etdiyi 

prosesdə insanın təbiətlə əlaqəsini öyrənir. 

BİOİNDİQATORLAR, BİOLOJİ  İNDİQATORLAR  – öz 

varlığı, miqdarı və inkişaf intensivliyi ilə yaşadığı mühit, orada yaşayan 

canlılar və gedən proseslər (bəzi maddə  və elementlərin olub-

olmamasını və s.) üçün göstərici olan orqanizmlər. 

Növ və cinslərdə ətraf mühitin çirklənməsi dərəcəsinə uyğun olaraq 

əlamət dəyişgənlikləri. Bəzi bitkilərin  əlamətlərinə görə mühitin 

xarakterik xüsusiyyətlərini, orada olan faydalı qazıntıların növlərini 

müəyyənləşdirmək olur. 



BİOKARROZİYA – metalların canlı orqanizmlərin həyat 

fəaliyyətinin təsiri nəticəsində zədələnməsi (dağılması) prosesi. B. su və 

neft borularında baş verir. 

BİOKİMYA, BİOLOJİ  KİMYA  – canlı orqanizmlərin tərkibini, 

onları  təşkil edən birləşmələrin quruluşu və xassələrini,  əmələgəlmə 

yolları  və qanunauyğunluqlarını. çevrilmə ardıcıllığı  və mexanizmini, 

həmin maddələrin bioloji və fizioloji rolunu öyrənən elm. B-nın mühüm 

vəzifələrindən biri, bütün canlıların  əsas xassəsi olan maddələr mü-

badiləsini öyrənməkdir. 



BİOKİMYƏVİ İNDİKATOR  – çirklənmə indiqatoru, biokimyəvi 

proseslərin dəyişilməsi əsasında əldə edilən göstərici. 



BİOKOMPLEKS – kosmik gəmidə həyat üçün əlverişli şəraiti uzun 

müddət və etibarlı təmin etmək məqsədilə süni surətdə seçilmiş ibtidai 

və ali bitkilər, heyvanlar, mikroorqanizmlər. Uçuşda iştirak edən insanın 

özü də B.-ə daxildir. 



BİOKOS MADDƏLƏR – orqanizmlər və abiogen proseslərin birgə 

fəaliyyəti nəticəsində əmələ gələn maddələr. (su, torpaq, aşınma qabığı, 

atmosfer). Termin V.İ.Vernadski (1926) tərəfindən irəli sürülmüşdür. 

BİOKÜTLƏ, BİOLOJİ KÜTLƏ  – bir növə, eləcə  də növlər 

qrupuna daxil olan fərdlərin vahid sahədəki (və ya həcmdəki) kütləsi. 

Çox mühüm ekoloji terminlərdən biri. B. çox zaman yaş və quru maddə 

kütləsi ilə (q/m

2

, q/m


3

, kq-ha, t/ha və s.), yaxud da kütləyə müvafiq 

vahidlərlə (məs. orqanizmlərin üzvi maddələrinin karbon və ya azot 


Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

51 


 

kütləsi və s.) ifadə edilir. Bitki B.-si fitokütlə, heyvan B.-si zookütlə 

adlanır. 

BİOKÜTLƏ  VƏ ÖLÜKÜTLƏNİN EHTİYATI  – biosenozda, və 

ya senoekosistemdə bitkinin (fitokütlə), heyvanların (zookütlə) və 

mikroorqanizmlərin canlı maddəsinin ehtiyatı.  Əsasən fotokütlənin 

ehtiyatı (t/ha), ölü kütlənin ehtiyatı (töküntü, ağac qabığının ölü hissəsi, 

meşə döşənəyi) təyin edilir. 

BİOKÜTLƏNİN EHTİYATI  – müşahidə vaxtı biosenozun (bitki 

və heyvan) bioloji kütləsi. Fitokütlə və ölü kütlə ayrılır. 



BİOKÜTLƏNİN TOPLANMASI SÜRƏTİ  – biokütlənin artımı; 

kütlənin illik məhsula nisbəti ilə ifadə olunur (adətən bitkilər üçün qəbul 

olunmuşdur); bir kütlə (q/sm

2

, kq/m



2

) 



BİOQAZ  – Metan qıcqırma bakteriyalarının iştirakı ilə sellüloz 

anaerob orqanizmlərin təsiri nəticəsində tullantıların (peyin, saman və 

s.) və ya üzvi məişət tullantılarının anaerob parçalanma prosesi zamanı 

əmələ  gələn qaz qarışığı (təxminən tərkibi: metan-55-65%, azot, 

hidrogen, oksigen və hidrogensulfid qarışığı). Enerji krizisi ilə əlaqədar 

nəzəri cəlb etmişdir. Yanacaq kimi istifadə olunur. 



BİOQÜTB YAYILMASI  –  şimal və  cənub yarımkürələrinin 

mülayim enliklərində eyni növdən (cins, ailə) ibarət orqanizmlərin aralı 

yayılması, ancaq onlarda tropik qurşaqda rast gəlinməməsi. Dəniz 

orqanizmləri üçün səciyyəvidir. 



BİOLİTLƏR, ORQANOLİTLƏR  – üzvi aləmin fəaliyyəti 

nəticəsində törənən mineral və süxurlar. B.-ə qabıqlı foraminiferli, mər-

canlı əhəngdaşları, diatomit,sponqolit, qazıntı kömür, torf və s. aiddir. 

BİOLOGİYA – canlı  təbiət haqqında elmlər kompleksi. B. bütün 

həyati hadisələri, canlıların quruluş  və funksiyalarını, onların təbii 

qruplaşmalarını, yayılmasını, mənşəyi və inkişafını, bir-birilə, eləcə  də 

cansız təbiətlə əlaqəsini öyrənir. 



BİOLOJİ AKTİV MADDƏLƏR–Orqanizmlərin fəaliyyətində, o 

cümlədən regenerasiyası  və böyük artımına təkan verən və ya onu 

zəiflədən hər hansı bir maddə. B.a.m.-ə fotohormonlar, hormonlar və bir 

sıra digər maddələr: neft boy maddələri, herbisidlər və s. aiddir. 



BİOLOJİ AKTİVLİK – orqanizm həyatının aktiv (fəal) fazası. 

BİOLOJİ AMİL – Bilavasitə canlı orqanizmin və ya onun istənilən 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

52 


 

birliyinin törətdiyi amil. (məs. yırtıcı  və onun qurbanının  əlaqəsi, 

qurbanın sayının azalması faktorudur). 


Download 3.98 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   60




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling