Ekoloji LÜĞƏt a


Download 3.98 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/60
Sana14.02.2017
Hajmi3.98 Mb.
#384
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   60

BİOLOJİ  AŞINMA  – orqanizmlərin həyat fəaliyyəti nəticəsində 

süxurların, eləcə  də mineralların mexaniki parçalanması  və kimyəvi 

dəyişməsi prosesi. B.a. zamanı orqanizmlər süxurlardan mineral 

maddələri ayıraraq üst qata toplayır və torpaq əmələ  gəlməsinə  şərait 

yaradır. Bitki köklərinin buraxdığı karbon qazı  və mikroorqanizmlərin 

xarici mühitə ifraz etdiyi müxtəlif turşular suxur və mineralların 

parçalanmasına səbəb olur. Torpaqda yaşayan heyvanların ifrazatı 

süxurları mexaniki aşındırır. 



BİOLOJİ BARYER (MANEƏ, SƏDD)  – növ və ya qrupun 

yayılmasına maneçilik göstərən istənilən təbii bioloji sədd. Məs., meşə 

bozqırın yayılmasına maneçilik göstərir; tozlayıcı cücülərin olmaması 

entofil bitkilərin yayılmasına mane olur və s. 



BİOLOJİ  ÇİRKLƏNMƏ  – istismar edilən ekosistemlərə  və ya 

texnoloji qurğulara təsadüfi və insan fəaliyyəti nəticəsində  həmin 

qruplaşma və qurğu üçün yad olan, arzu olunmayan bitki və heyvanat 

növünün müdaxiləsi. 



BİOLOJİ DÖVRAN, KİÇİK MADDƏLƏR DÖVRANI  – Yer 

üzərində  həyat başlanan vaxtdan orqanizmlərin həyat fəaliyyəti ilə 

yerinə yetirilən kimyəvi elementlərin və maddələrin dövranı. B.-d.-da 

əsas rolu ilkin produsentlər (yaşıl bitkilər və xemosintez edən 

mikroorqanizmlər), konsumentlər (heyvanlar) və redusentlər (saprofit 

orqanizmlər, ən çox bakteriyalar) oynayır. 



BİOLOJİ DÖVRANIN SÜRƏTİ  – vahid zamanda yaranan və 

parçalanan canlı maddənin maksimum miqdarı. 



BİOLOJİ DÖVRANIN TUTUMU – kimyəvi elementlərin canlı 

orqanizmlərin tərkibində eyni vaxtda maksimum miqdarı. 



BİOLOJİ FAKTORLAR – canlı orqanizmlərin mühitə bilavasitə 

və vasitəli təsiri ilə əlaqəsi olan faktorlar qrupu. 



BİOLOJİ İNDİQATORLAR – öz iştirakı və ya özünün olmaması 

ilə  ətraf mühitin xarici görünüşünü, kimyəvi tərkibini və davranışını 

dəyişməklə reaksiya göstərən orqanizmlər. 

BİOLOJİ KADASTR – müəyyən ərazinin (akvatoriyanın) fauna və 

florasının sistemləşdirilmiş məlumat toplusu. 



Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

53 


 

BİOLOJİ MELİORASİYA (su obyektlərinin) – bioloji tədbirlərin 

köməyi ilə su obyektlərinin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq. 



BİOLOJİ  MƏHSULDARLIQ  – ekoloji sistemə daxil olan bitki

heyvan və mikroorqanizm biokütləsinin artımını ifadə edən bioloji 

anlayış. B.m. ayrı-ayrılıqda bitki və heyvan növü və populyasiyalarının 

miqdarı ilə müəyyən edilib vahid zamanda sahə, yaxud həcmə düşən 

məhsulla ölçülür. Orqanizmlərin bütün populyasiyalarının vahid sahəyə 

düşən məhsuldarlığı B.m.-ğı xarakterizə edir. B.m. kəmiyyətcə onun 

nəticəsinə  əsasən, quru halda üzvi maddənin illik bioloji 

məhsuldarlığına görə qiymətləndirilir. (t/ha, il, q/m

2

-il).  İki cür B.m. 



ayırırlar:  İlk və ikinci B.m. Avtotrof orqanizmlərin məhsulu ilk 

məhsuldarlıq, özü isə produsentlər (məhsul yaradanlar) adlanır. 

Heterotrof orqanizmlərin məhsulu ikinci məhsuldarlıq, özləri isə 

konsumentlər (ehtiyacı olanlar) adlanır. 



BİOLOJİ  MƏSKUNLAŞMA  – müəyyən sahədə  məskunlaşan bir 

və ya bir neçə növ bitki və heyvan orqanizmlərinin məcmusu. 



BİOLOJİ MÜHİT  – orqanizm qruplaşmaları ilə yaradılan və 

dəyişdirilən mühit. 



BİOLOJİ NƏZARƏT – insandan və ya digər bioloji obyektlərdən 

çirkləndiricilərin konsentrasiyasını, qida mübadiləsini və 

biotransformasiyasını analiz etmək məqsədilə sistematik şəkildə 

nümunələrin götürülməsi. Analiz və onun nəticələri, adətən, nümunə 

götürülən gündən başlayaraq bir həftə davam etdirilir. 

BİOLOJİ NOHUR (SÜNİ GÖL) – kiçik yaşayış  məntəqələrinin, 

sənaye müəssisələrinin (əsasən yeyinti) və s.-nin çirkab sularını 

təmizləmək məqsədilə yaradılan süni nohur. 

BİOLOJİ OPTİMUM  – bax: ekoloji optimum. 

BİOLOJİ ÖZÜNÜTƏMİZLƏMƏ  – biosenozun çirkləndirici 

maddələrin zərərli təsirini neytrallaşdırma qabiliyyəti. Biosenozun bu 

xassəsindən çirkab və içməli suların təmizlənməsində geniş istifadə 

olunur. 


BİOLOJİ PREPARATLAR, BİOPREPARATLAR  –Kənd 

təsərrüfatında istifadə olunan bioloji mənşəli vasitələr (dərmanlar). 

Heyvanlarda parazitar və infeksiya xəstəliklərinin diaqnostikası, 

profilaktikası  və müalicəsi, heyvanların artımı  və  məhsuldarlığını 



Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

54 


 

yüksəltmək, həmçinin bitkilər ziyanverici və  xəstəliklərdən mühafizə 

etmək məqsədilə  işlədilir. B.p.-ra mikrobioloji maddələr (antibiotiklər, 

hormonlar və s.) daxildir. 



BİOLOJİ REKULTİVASİYA – torpaqların münbitliyinin bərpası 

üzrə  tədbirləri özündə birləşdirən və texniki rekultivasiyadan sonra 

həyata keçirilən rekultivasiya mərhələsi. Bura fauna və floranın 

fəaliyyətinin dirçəldilməsinə  və torpaqların təsərrüfat baxımından 

məhsuldarlığının bərpasına aid kompleks aqrotexniki və fitomeliorativ 

tədbirlər daxil edilir. Rekultivasiyanın bütün istiqamətləri bioloji 

mərhələdə başa çatdırılır. 

BİOLOJİ RESURSLAR, BİORESURSLAR – sənaye obyekti olan 

və sayıla bilən orqanizmlər. Tükənən, bərpa oluna bilən təbii resurs 

kateqoriyasına aiddir. B.r. ın mühafizə olunmasının əsas prinsipi onların 

səmərəli istifadəsi üçün təbii  şəraitinin optimal saxlanması  və süni 

istehsalına şərait yaratmaqdır. 

BİOLOJİ  SƏDD  – rəqabət, yırtıcılıq və digər bioloji faktorlarla 

əlaqədar orqanizmlərin yayılması yolunda kənar edilə bilməyən 

müqavimət. 

BİOLOJİ SİSTEMLƏR – canlı sistemlərin quruluş prinsipinə görə 

təkmilləşmə  dərəcəsi: molekul, hüceyrə, toxuma, orqan, orqanizm, 

populyasiya, növ, biosenoz, ekosistem, biosfer. 

BİOLOJİ SPEKTR – hər hansı bir sahədə bitki biomorflarının 

tərkibi (faizlə). Keçmiş Sovetlər  İttifaqında dominant və 

subdominantların B.s.-ri aşağıdakı kimidir:

 

 



 

Ağaclar Kollar 

Otlar 

Yarpağını 



tökən 

Həmişə 


yaşıl 

Yarpağını 

tökən 

Həmiş


ə yaşıl 

Yarım 


kollar 

Çoxillik Birillik 

11 3 14 2 

57 6 



 

 

 



 

 

 



 

BİOLOJİ TARAZLIQ – təbii komplekslərin (biogeosenozların) 

dinamiki stabilliyini saxlamaq. 



BİOLOJİ  TƏKAMÜL  – orqanizmin ən aşağı inkişaf pillələrdən 

hazırkı yüksək təşkil olunmuş formalara kimi inkişafı; növ 

populyasiyalarının növmüxtəlifliklərinin bərpa olunmaz dəyişikliyi və 


Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

53 


 

adaptasiyası; ardıcıl genetik çevrilmələrin (dəyişikliklərin) ifadəsi; canlı 

təbiətin bərpa olunmayan və müəyyən qədər istiqamət almış inkişafı; bu 

inkişaf populyasiyaların genetik tərkibinin dəyişməsi, adaptasiyanın 

formalaşması, növlərin  əmələ  gəlməsi və ölməsı, biogeosenozların və 

bütövlüklə biosferin yenidən dəyişməsi ilə müşayiət olunur (nəticələnir). 

B.t. paleontoloji, fizioloji, biokimyəvi və genetik məlumatlarla təsdiq 

edilir. B.t. nəzəriyyənin ilk elementlərinə Herakl, Demokritin 

əsərlərində rast gəlinir. B.t.-ün ilk daha mükəmməl nəzəriyyəsini J.B. 

Lamark (1809) hazırlamışdır. Sintetik nəzəriyyəyə əsasən B.t. mutasiya 

və təbii seçmənin nəticəsidir. B.t. nəzəriyyəsi (darvinizm) ekologiya ilə 

sıx bığlıdır. B.t. terminini biologiyada ilk dəfə olaraq Fransa təbiətşünası 

Ş.Bone (1762) işlətmişdir. 

BİOLOJİ  TƏMİZLƏMƏ  – su və torpaqdan kənar və ya zərərli 

agentlərin canlı orqanizmlərin köməyilə  təmizlənməsi, onlar bu 

qarışıqların süzülməsinə və ya dığıdılmasına səbəb olaraq mühitin ilkin 

xassələrini bərpa edir. 



BİOLOJİ  TƏNƏZZÜL  – üzvi aləmin təkamülündə ikinci əsas 

istiqamət. B.t. keçirən hər hansı bir növün və ya sistematika qrupun 

(cins, fəsilə, dəstə  və i.a.) fərdləri mühitə uyğunlaşa bilmədiyinə  və 

yaşamaq uğrunda mübarizədə  məğlub olduğuna görə, yayıldıqları sahə 

getdikcə  məhdudlaşır, növün fərdləri və sistematik qrupun miqdarı 

azalır, nəhayət yoxa çıxır. 



BİOLOJİ  TƏRƏQQİ  – üzvi aləmin təkamülündə iki əsas 

istiqamətdən birincisi. B.t. keçirən hər hansı bir növün və ya sistematika 

qrupunun (cins, fəsilə, dəstə  və s.) fərdləri getdikcə çoxalır, onların 

yayılma sahəsi genişlənir; növ daxilində müxtəliflik artır. 



BİOLOJİ TOPLANTI (YIĞINTI)  ƏMSALI  – orqanizmdə 

toplanan maddələrin (radionuklid, pestisid, dərman, mikroelementlər və 

s.) miqdarının ətraf mühitdəki miqdarına nisbəti. 

BİOLOKASİYA  – heyvanların  ətraf mühitdə öz mövqeyi, və öz 

vəziyyətinə  nəzərən hər hansı bir obyektin mövqeyini (istiqamətini, 

məsafəsini və s.) müəyyənləşdirməsi. 

BİOLÜMİNESSENSİYA – canlı orqanizmlərin işıq verməsi. 

BİOM – biosferin müəyyən iqlim və digər  şəraitinə uyğunlaşan 

müəyyən flora və fauna ilə səciyyələnən böyük bir ərazisi. Məs. tundra 



Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

54 


 

B.-u, arid zona B.-u, çöl B.-u və s. Dağlıq ərazidə B.lar şaquli zonallığa 

görə dəyişilir. (əvəz olunur). 

BİOMETEOROLOGİYA  – Yer atmosferində meteoroloji və 

kimyəvi proses və hadisələrlə canlı orqanizmlər arasındakı qarşılıqlı 

əlaqədən bəhs edən elm. B.-da hava və iqlimin bioloji təsirinə xüsusi 

diqqət verilir. 



BİOMETRİYA –biologiyanın bir bölməsi. Heyvan, bitki 

populyasiyalarının, bakteriyaların, virusların və s. orqanizmlərin 

əlamətlərini, keyfiyyət və  kəmiyyət dəyişkənliklərini riyazi (variasiya) 

statistika üsulları ilə təhlil edir. 



BİOMORFLAR – növlərin sistematik vəziyyəti, onların böyümə 

formaları  və bioloji ritmləri ilə müəyyənləşdirilən həyatilik formaları. 

Şibyələr, mamırlar, ayıdöşəyilər, qatır quyruğulular, plaunlar B-ın 

xüsusi qrupuna aid edilir. Ali bitkilər arasında əsas biomorflara ağaclar, 

kollar, kolcuqlar, yarımkollar, otlar və yarımotlar daxildir. 

Heyvanat aləmi üçün B-ın təsnifatı az işlənib. Məs. quşlar, balıqlar, 

otyeyənlər və s. B. 

BİOMORFOGENEZ – filogenez və ya ontogenezdə  həyat  şəraiti 

ilə əlaqədar orqanizmlərin bioloji və morfoloji xüsusiyyətlərinin inkişafı 

prosesi. 

BİONOMİYA – Ekologiyanın sinonimi. E.Hekkel tərəfindən 

«Yestestvennaya istoriya mirotvoreniya”» (1868) əsərində irəli sürül-

müşdür. 

BİOPOLİMERLƏR  – canlı orqanizmlərin  əsası olan yüksək 

molekulyar təbii birləşmələr (zülallar, nuklein turşuları və s.)  



BİOPOLYAR YAYILMA, BİOPOLYARLIQ 

– canlı 


orqanizmlərin coğrafi yayılması – hər iki yarım kürənin soyuq və 

mülayim enliklərində  hər hansı eyni növün (cinsin) məskunlaşması, 

tropik qurşaqda isə onun olmaması (məs., dişsiz kitlər, qulaqlı tülenlər 

və s.). 


BİOPOLYARLIQ NƏZƏRİYYƏSİ  – bu nəzəriyyəyə  əsasən 

arktika və antarktida vilayətlərinin biotaları oxşardırlar (ekvivalentdir-

lər), hər ikisi üçüncü dövr flora və faunasının derivatları sayılır. B.N. 

L.S. Berq tərəfindən geniş hazırlanmışdır. 



BİORİTMOLOGİYA, XRONOBİOLOGİYA  – Biologiyanın 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

55 


 

orqanizmlərin ritm, bioloji proseslər, o cümlədən miqrasiya, böyümə, 

qidalanma proseslərini öyrənən bölməsi. 

BİOSENOLOGİYA – biosenozlar haqqında elm. Biosenozları, 

onların tərkibini, quruluşunu, dinamik inkişafını, yayılmasını, 

mənşəyini, xarici mühit amilləri ilə qarşılıqlı  əlaqəsini və növlər 

arasındakı münasibəti öyrənir. 



BİOSENOLOJİ MÜHİT  – orqanizmlərin xarici mühitə birgə 

təsirilə  əsasən maddələr mübadiləsi vasitəsilə yaranan, biosenozun 

daxili mühiti. B.m.-in əsasını xarici mühitin (hava, mineral, su) 

xüsusiyyətləri təşkil edir. İki hissəyə bölmək olar: humusu, ölü kütləsi 

və digər üzvi maddələri ilə birlikdə torpaq (polipedon) və günəş 

radiasiyasının tərkibi, xüsusi aerozol (tozcuq, biolin, spor), qaz tərkibi 

ilə birlikdə hava (klimatop) dəyişir. 

Dəniz biosenozlarında B.m. öz xüsusiyyətlərilə ayrılır: suda həll olan 

üzvi maddələrin və metobolizmin məhsullarının (zülallar, polisaxaridlər, 

nuklein turşuları, fermentlər) olması biolin rolunu oynayır. 

B.m. biosenozun ayrılmaz hissəsi olub onu senoekosistemə 

(biogeosenoza) çevirir. 



BİOSENOTİK (SENOTİK) AMİL  – mənbəyi yalnız ayrıca 

orqanizm, populyasiya, növ deyil, biosenoz orqanizmlərinin birgə 

fəaliyyətilə bilavasitə və vasitəli mühitə təsiridir. 

BİOSENOTİK REAKSİYA  – ekosistemin suksessiyasının 

sonuncudan əvvəlki mərhələsi. 



BİOSENOTOP  – 1) ekosistemin abiotik tərkibi: biosenozların 

biotopu; ekotopun sinonimi 2) B.Q.İoqanzenə (1966) görə ekosistemin 

sinonimidir. 

BİOSENOZ  – Quru və su hövzəsinin müəyyən, nisbətən eyni 

(oxşar) sahəsini tutan (yaşayan), bir-birilə və abiotik amillərlə müəyyən 

əlaqəsi ilə səciyyələnən bitki, heyvan və mikroorqanizmlərin məcmusu. 

Bioloji dövranda iştirakına görə B.-da əsas üç orqanizmlər qrupu 

ayırırlar: 1. avtotrof orqanizmlər (produsentlər)-qeyri-üzvi maddədən 

üzvi maddə əmələ gətirir. 2. Heterotrof orqanizmlər (konsumentlər). 3. 

redusentlər, orqanizmin parçalanmış qalıqları ilə qidalanan saprofitlər. 

Yerüstü biosenozların biokütləsini  əsasən ali bitkilər (produsentlər) 

təşkil edir. Heyvanat aləminin (konsumentlər) biokütləsi yalnız 0,010-


Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

56 


 

0,001%-dir. Mikroqanizmlər və göbələklərin (redusentlər) biokütləsi bir 

qədər çox olur. 

BİOSENOZ VƏ SENOEKOSİSTEMİN 

İNKİŞAFINDA 

PROQRESSİV VƏ REQRESSİV ƏLAMƏTLƏR – senoekosistemin 

inkişafını və qismən onun demutasiyasını göstərən əlamətlər proqressiv, 

onun əks mənası isə reqressiv əlamətlər sayılır. Proqressiv əlamətlər: 

– Senoekosistemin ümumi quruluşunun və biohorizontlarının 

mürəkkəbləşməsi; 

– biokütlə  və ölükütlənin, həmçinin onların ehtiyat enerjisinin 

artması; 

– fitosenozun məhsulunun biosenozun tənəffüsünə nisbətinin vahidə 

yaxınlaşması; 

– sinoekosistemlərdə məhsulun onun ehtiyatına nisbətinin azalması; 

– xarici mühitin səthindən və ehtiyatlarından maksimum istifadə 

olunması; 

– Daxili sistem və maddələr mübadiləsinin rolunun artması; 

– Senopopulyasiyaların, biosenozların və senoekosistemlərin 

davamlılığının artması. 

BİOSENOZ VƏ SENOEKOSİSTEMLƏRİN SƏRHƏDİ  – ayrı-

ayrı biosenoz qrupları arasında xətt və ya keçid zolaq. 

Kəsgin, mozaik (bir-birilə  sərhədlənən qrupların fraqment 

kompleksləri ilə), haşiyəli (bir və ya bir neçə keçid zolaqlarla və diffuz 

(qarışmış) sərhədlər ayırırlar. Sərhədlərin dəyişməsi ekoton suksessiya 

yolu ilə gedir. Bu zaman sərhədin dəyişməsi diffuz (keçid zolaq toxumla 

məskən salır) və ya frontal (vegetativ yolla artan dominantın sürünərək 

yayılması yolu ilə gedir). Bir çox biosenoz qrupların sərhədi insan 

fəaliyyətinin təsirilə pozulmuşdur. (antropogen sərhədlər). 

BİOSENOZDA BİTKİNİN SIXLIĞI  – Bitkinin boşluğu örtmə 

dərəcəsi. Yarus və biohorizontlarda çətirlərin və kök sisteminin həm 

üfiqi sıxlığı, həm də  şaquli sıxlığı  təyin olunur. Faizlə ifadə olunur. 

Meşəlikdə bu termin çətirlərin birləşmə dərəcəsi adlanır. 



BİOSENOZLARIN AKUSTİKASI  – havanın hərəkəti vaxtı 

(küləkli havada) yarpaq və budaqların  əsməsi və ya tez-tez bir-birinə 

toxunması  nəticəsində  əmələ  gələn səslərin dəyişməsi. Dominantlıq 

edən növün morfologiyası ilə sıx əlaqədardır. Məs. küləyin sürəti 3 m/s 



Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

57 


 

olduqda palıd ağacının orta səs tezliyi 250-400, titrəkyarpaq qovağınki 

630-1200 qs təşkil edir. Tozağacı meşəliyində küləyin sürəti 2 m/s 

olduqda maksimum səsin spektri 166-250 qs, küləyin sürəti 4 m/s 

qalxdıqda bu rəqəm 1000-2500 qs təşkil edir. Bura həmçinin müxtəlif 

heyvanların səsi, o cümlədən quşların oxuması daxil olur. B.a. 

maqnitofon və akustik analizatorların köməyi ilə tədqiq edilir. 

BİOSENOZLARIN DİNAMİKASI – bax: sindinamika. 

BİOSENOZLARIN QURULMASI (YARADILMASI) – yüksək 

məhsuldar biosenozların yaradılması. Onların dominantları  və 

subdominantları  məhsuldarlığına, bəzən dekorativliyinə  və gigiyena 

nöqteyi nəzərincə daha effektli olmalıdır. Fitofaqlardan bura ən öncə 

qiymətli məhsul verənlər (məs. maral, meşə, ev heyvanları) daxil edilir. 

Bütün daxil edilən yeni növlər ekotopun şəraitinə  və formalaşacaq 

biosenotik mühitə qarşı yüksək tolerantlığa (adaptasiyaya) malik 

olmalıdır. 



BİOSENOZUN DOLULUĞU  – Senotopun dominant növlərdən 

istifadə etmə ölçüsü. Dolu ağaclıq, məsələn (meşə dominantının 

müəyyən yaş sinfində) o ağaclığa deyilir ki, o vahid sahədə ən yüksək 

oduncaq ehtiyata malik olsun. Bu rəqəm vahid (1) qəbul olunur. Ondan 

aşağı doluluqlu meşələr onda bir vahidlərlə (0,9, 08, 07, 06, 05, 04, 03) 

göstərilir. Meşənin doluluğu hər hansı bir sahədəki ağacların döş hün-

dürlüyündə  (1,3  m)  en  kəsik sahələri və oduncaq ehtiyatı ilə  təyin 

olunur. 


BİOSENOZUN HOMOTONLUĞU  – biosenoz daxilində 

qruplaşmaların oxşarlıq dərəcəsi. B.h. homotonluq indekslərinə görə 

təyin edilir. 

BİOSENOZUN 

İSTİFADƏSİNİN 

İSTEHSALAT 

EFFEKTİVLİYİ  –  İstismar olunan biosenozun istismarından alınan 

illik gəlir. Aşağıdakı düsturla hesablanır: Nr(%-lə) = 



c

c

B

.  100, B - 



əldə olunan məhsulun qiyməti, C - biosenozu (otlaq, biçənək, meşə) 

saxlamaq və onun məhsuldarlığını yüksəltməyə sərf olunan xərci nəzərə 

almaqla maya dəyəri. 

BİOSENOZUN KONEKSİ  – biosenozun strukturu və ya 


Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

58 


 

proyeksiyası. Termini Q.Tişler (1955) irəli sürmüşdür. 



BİOSENOZUN MƏHSULDARLIĞI  – Vahid zamanda (gün, ay, 

il) biosenozun hasil etdiyi biokütlə. Biosenozun bioloji məhsuldarlığının 

(avtotrofların ilk məhsulunu, heterotrofların ikinci məhsulunu və 

mikroorqanizmlərin biokütləsinin artımını), həcminin məhsulun dəyərli 

hissəsinin təyin olunması xüsusilə mühümdür. Məsələn, 20-30 yaşlı şam 

meşəsi bir ildə 37,8 t/ha quru maddə hasil edir. İkinci məhsul tamamilə 

ilk məhsuldan asılıdır. 

BİOSENOZUN MƏHSULU  – biosenozun ishal etdiyi biokütlənin 

miqdarı. Biosenozun aşağıdakı  məhsul növlərini ayırırlar: ilk ümumi 

məhsul (brutto-məhsul)-fotosintez və xemosintez yolu ilə produsentlərlə 

senoz sisteminə daxil edilən üzvi maddələrin miqdarı, təmiz ilk məhsul 

(netto məhsul)-tənəffüsə və fitotrofun istifadə etdiyi maddəni çıxdıqdan 

sonra qalan ilk məhsul; ümumi ikinci məhsul-fitotrof və zootrofların 

yeni konsumentlərin yaratdığı üzvi maddənin miqdarı; təmiz ikinci 

məhsul-tənəffüsə  və konsumentlərin sərf etdiyi maddələr çıxıldıqdan 

sonra ikinci məhsul; məhsulun ehtiyatı. Təsərrüfat nöqteyi nəzərincə 

aşağıdakı B.m. ayırırlar: qiymətli bitki maddə miqdarının ümumi 

məhsulu: yararlı məhsul, yəni ümumi məhsulun səmərəli istifadə olunan 

hissəsi (məs. istifadə  əmsalı  çıxılmağı  nəzərə alaraq yem məhsulu) və 

yararlı məhsulun ehtiyatı. 

BİOSENOZUN NİZAMLANMASI (TƏNZİMLƏNMƏSİ)  – 

biosenoz qruplarına məqsədyönlü təsirin istiqamətləri: 

1) Biosenozları  məhsuldar vəziyyətdə saxlamaq (qulluq, səmərəli 

istifadə); 2) məhsuldarlığını artırmaq və ya insanın məskən saldığı 

mühiti yaxşılaşdırmaq: a) Sindinamik dəyişilməyə  təsir etmək 

(demutasiya prosesini sürətləndirmək), b) tərkibini dəyişmək (yeni növ 

daxil etmək, məs. bitki səpini və ya əkini, qiymətli heyvanların 

gətirilməsi, az məhsuldar, zərərli və ziyanlı bitkilərin və heyvanların 

məhv edilməsi), biosenotik mühiti yaxşılaşdırmaq (gübrələmə, suvarma, 

yandırma, meşədə xidməti qırma aparmaq). 



BİOSENOZUN SƏRHƏDLƏRİ  – bir növün və ya bir növ 

qrupunun dominantlığı qurtaran, digər növlərin dominantlığı başlandığı 

xətt və ya zolaq. 

BİOSENOZUN TİPİ – bax: assosiasiya. 


Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

59 


 

BİOSFER  (bio və yun. Spharia -kürə)  (Vernadskiy),  ekosfer (bir 

sıra qərb tədqiqatçıları),  biosfer (Dılis) – yer kürəsində canlı  həyatın 

yayıldığı sahə. B-ə ozon səthinə kimi atmosferin bir hissəsi (20-25 km), 

litosferin üst hissəsi, əsasən aşınma gedən qabığı (orta hesabla 2-3 km) 

və bütün hidrosfer (okeanın dibindən 1-2 km aşağı) daxildir. Biosferin 

ümumi qalınlığı 40 km-ə çata bilər. B. digər geosferlərdən  ən yüksək 

kimyəvi çevrilmələr getməsilə  fərqlənir. B. haqda təlimin banisi 

V.İ.Vernadskinin fikrincə B.-in maddəsi müxtəlif, lakin geoloji 

cəhətdən qarşılıqlı əlaqədə olan 7 hissədən (canlı maddə, biogen maddə, 

radioaktiv maddə, kosmik mənşəli maddə, seyrək yayılmış atomlar, atil 

və biatil maddə) ibarətdir. Müasir B. planetimizdə  həyat yaranandan 

sonra uzun müddətli təkamülün nəticəsidir. 



Download 3.98 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   60




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling