Urganch davlat universiteti iqtisodiyot fakulteti


Download 0.66 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/7
Sana16.02.2017
Hajmi0.66 Mb.
#577
1   2   3   4   5   6   7

.

                                                

12

 Население СССР 1988г. Статистический сборник. – М.: Финансы и статистика, 1989. -   187 с. 



 

13

 



Садуллаев  А.  Қуйи  Амударё  минтақасининг  демографик  ривожланиши.  Монография. 

Урганч 2014. 39 б.

.  

 


 

 

 

 

 

 

 

Jadval 1.2.1. 

Xorazm viloyatida 2011 yilda kelinlar va kuyovlar yoshlari bo‘yicha nikohlar soni 

 

  



 

Kelinning  

yoshi                          

kuyovning yoshi 

 

 18 gacha 18-19  16-19  20-24  25-29  30-34  35-39  40-44  45-49  50-54  55-59  60 va               Jami 

 

  yuqori 



  

 

 

  18 gacha 

1 

41 

42 

158 

44 

1 

1 

- 

- 

- 

- 

- 

 

246 

  18-19 

1 

247 

248  1850 

524 

28 

2 

- 

- 

- 

- 

- 

 

2652 

  16-19 

2 

288 

290  2008 

568 

29 

3 

- 

- 

- 

- 

- 

 

2898 

  20-24 

- 

107 

107  6188  3576 

208 

29 

3 

1 

- 

- 

- 

  10112 

  25-29 

- 

1 

1 

300  1596 

409 

71 

10 

2 

- 

- 

- 

 

2389 

  30-34 

- 

- 

- 

6 

89 

221 

86 

23 

10 

3 

- 

- 

 

438 

  35-39 

- 

- 

- 

- 

- 

14 

55 

40 

16 

13 

7 

2 

 

147 

  40-44 

- 

- 

- 

- 

- 

3 

16 

14 

7 

13 

7 

3 

 

63 

  45-49 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

1 

11 

7 

- 

5 

 

24 

  50-54 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

3 

4 

7 

 

14 

  55-59 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

1 

5 

 

  60 va undan yuqori 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

1 

- 

 

   

  Jami 


2 

396 

398  8502  5829 

884 

260 

91 

47 

39 

20 

22 

  16092 

 

 

*Xorazm viloyati mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish boshqarmasi ma’lumotlari asosida 



 

Mustaqillik yillarida Xorazm viloyatidagi nikohga kiruvchilar tarkibini tahlil 

qilish (1.2.1-jadval) ko‘rsatadiki, qizlar ko‘rproq 18-24  yoshlarda,  yigitlar esa 20-

29 yoshlarda turmush quradilar.  

Tug‘ilish  darajasiga  ma’lum  ma’noda  ta’sir  ko‘rsatadigan  yana  bir  sabab, 

nikohga kirish yoshi hisoblanadi. Bola tug‘ish davrining davomiyligi taxminan 30 

yilga  teng  bo‘ladi.  Bundan  tashqari,  ayollarning  yoshi  oshib  borishi  bilan  

homilador bo‘lish ehtimolligi kamayib boradi. SHuning uchun ham nikohga kirish 

yoshining  har  qancha  ko‘tarilishi  ayollar  tomonidan  tug‘adigan  bolalar  soni 

kamayishiga olib keladi. 

Mamlakatimizda oila qurish davrigacha o‘quv yurtini bitirib olish, binobarin 

iqtisodiy  mustaqilligini  oshirishga  intilishi  natijasida  nikohga  kirish  yoshi  ancha 

ko‘tarildi. Agar, o‘tgan asrning 80-yillarida 20 yoshgacha davrda qizlarning yarmi 

turmushga  chiqqan  bo‘lsa,  xozirgi  paytda  bunday  yoshda  faqat  18  %  qizlar 

nikohga kiradilar (1.2.1-jadval). 

Jadval 1.2.2. 

O‘zbekistonda oilalarning bolalar soniga ko‘ra tarkiblanishi 

 

Bola soniga ko‘ra oila turi

 

Bolalar soni

 

Foizda

 

Ko‘p bolali



 

7-8 nafar



 

5,9


 

Ko‘p bolali



 

5-6 nafar



 

17,4


 

O‘rtacha sonli oila



 

3-4 nafar



 

38,1


 

Kam sonli



 

1-2 nafar



 

36,5


 

Manba: O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari bo‘yicha 



 

O‘zbekistonda  oilalarning  bolalar  soniga  ko‘ra  tarkiblanishi  shuni 

ko‘rsatadiki  (1.2.2-jadval)  ko‘p  bolalik  deb  hisoblanadigan  5-8  ta  bolalik  bo‘lgan 

oilalar ulushi kamayib bormoqda, ularning hissasi xozirgi kunda 23,3 foizni tashkil 

qiladi (2008 yil), 3-4 bolalik oilalar esa 38, 1 foizni, 1-2 bolalik oilalar 36,5 foizni 

tashkil qiladi. 

Nikohning  yig‘indi  koeffitsienti  nikohning  yosh  guruhlari  (16-69  yoshdagi 

erkaklar  yoki ayollar)  koeffitsientining  yirindisi bo‘lib, o‘rganilayotgan avlodning 

hayoti davomidagi nikohlar sonini ifodalaydi. Ushbu koeffitsientda o‘lim hollari va 


avlod  soniga  ta’sir  etuvchi  omillar  hisobga  olinmaydi.  Odatda  nikohning  yirindi 

koeffitsienti bir kishiga nisbatan xisoblanadi va ma’lum avlodning nikohda bo‘lish 

holatini  ifodalaydi,  SHuningdek  mazkur  koeffitsient  orqali  o‘rganilayotgan 

avlodda birinchi, ikkinchi nikohga kirish va nikohsizlik holatlari ham o‘rganiladi. 

Ajralish  va  uning  koeffitsientlari.  Ajralish  er-xotinning  hayotlik  davrida 

nikohning bekor etilishidir. Ajralish murakkab soo‘ial jarayon bo‘lib, qator omillar 

ta’sirida  sodir  bo‘ladi.  Ularga  jamiyatda  nikohning  tutgan  o‘rni,  nikoh  turlari,  har 

bir  davlatda  nikoh  va  ajralish  haqidagi  mavjud  qonunlar,  davlat  tomonidan  oila 

mustaxkamligi  borasida  olib  borilayotgan  siyosat,  ayollarning  ijtimoiy  hayotda 

tutgan  o‘rni,  farzandsizlik,  oila  turmush  tarzi,  din,  urf  odatlar.  alkogolizm  va 

narkomaniya  kabilarni  kiritish  mumkin.  Ushbu  omillar  ta’sirida  jamiyat 

taraqqiyotining  gurlicha  bosqichlarida,  davlatlarda,  xalqlarda  va  aholi  guruhlarida 

ajralish  darajasi  turlicha  bo‘ladi.  Ajralish  jarayonini  o‘rganishda  qator 

koeffitsientlardan foydalaniladi. 

Ajralishning  umumiy  koeffitsienti  ma’lum  davrdagi  ajralish  sonini  shu 

davrdagi aholini o‘rtacha soniga nisbatini ifodalaydi, va promileda belgilanadi. 

 

a=

1000


·

Р

А

 

A - ma’lum davrdagi ajralish soni. 



P - o‘rganilayotgan davrdagi aholining o‘rtacha soni. 

SHuningdek,  ajratshshning  yosh  guruhlari  koeffitsienti  (ma’lum  yosh 

guruhlari  erkaklar  va  ayollarda  sodir  bo‘lgan  jami  ajralishlar  sonini  shu  yosh 

guruhidagi  jami  erkaklar  va  ayollarga  nisbatan);  ajralishning  maxsus  koeffitsienti 

(ma’lum  yosh  guruhida  erkaklar  yoki  ayollarda  sodir  bo‘tlgan  jami  ajralishlar 

sonini  shu  yosh  guruhidagi  oilali  erkaklar  va  ayollarga  nisbatan)  va  nikoh 

davomiyligi bo‘yicha ajralishning maxsus koeffitsient (nikohda turishning ma’lum 

davrida  ajralganlar  sonining  ana  shu  davr  boshida  qayd  etilgan  jami  nikohlar 

soniga  nisbati)  lari  ham  mavjud  bo‘lib,  ular  orqali  ajratshsh  jarayonidagi 

o‘zgarishlar mukammal o‘rganiladi. 



Oila  jamiyat  taraqqiyotining  mahsuli  sifatida  o‘zining  paydo  bo‘lishi  va 

rivojlanish  tarixiga  ega.  Oilaning  dastlabki  shakli  ibtidoiy  jamoa  tuzumi  davrida 

paydo  bo‘ldi.  Ma`lumki,  ibtidoiy  jamoa  tuzumining  birinchi  bosqichida  insonlar 

to‘da-to‘da bo‘lib  yashaganlar. Ular orasidagi jinsiy  munosabatlar tartib  - qoidaga 

ega bo‘lmagan. Bir nechta erkak va bir nechta ayol farzandlari bilan bir oila bo‘lib 

yashaganlar,  o‘zaro  turmush  kechirishgan.  Oilaning  bunday  shakli  fanda 

«Poligamiya» - ko‘p nikohlik, deb ataladi. 

Quldorlik  davrida  esa  jamiyat  taraqqiyotida  yuz  bergan  ijtimoiy  -  iqtisodiy 

o‘zgarishlar  asosan,  xususiy  mulkning  paydo  bo‘lishi  natijasida,  oilaning  tarkibi 

xam,  shakli  ham  o‘zgardi.  Dexqonchilik  va  chorvachilikning  rivojlanishi  ijtimoiy 

ishlab chiqarishda erkaklar qadrini oshirdi, moddiy maxsulotlar yaratishda erkaklar 

ulushi  yuqori  bo‘la  boshladi.  Natijada  ota  xuquqiga  asoslangan  patriarhal  oila 

vujudga keldi. 

Endi  bir  erkak  oila  boshlig‘i  bo‘lib,  u  xotinlari,  farzandlari  va  qullari  bilan 

oila  bo‘lib  yashardilar.  Bunday  oilalar  ko‘pxotinlik,  ya`ni  «poliginiya»  asosida 

tashkil bo‘lgan poligamiya oila shakli bilan monogam - bir nikohli oila o‘rtasidagi 

oraliq oilalarni tashkil etganlar. 

Quldorlik  davridan  feodalizmga  o‘tish,  hamda  feodalizm  ishlab  chiqarish 

munosabatlarining  rivojlanishi  oilaning  «monogam»,  ya`ni  yakka  nikohlilik 

ko‘rinishining  paydo bo‘lishiga asos bo‘ldi. Ushbu davrda  xo‘jalik  yuritishda ota-

ona  farzandlari,  nabira  -  chevaralari  bilan  birga  ishtirok  etishgan.  Ular  birgalikda 

ekin ekib, xosil  yig‘ib,  moddiy  boylik yaratishgan. Ushbu davrda ota -ona, o‘g‘il-

qiz, kelin -kuyov, nabiralari birga bir nechta bo‘g‘inli oila bo‘lib yashashgan. 

Kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari sharoitida esa, yirik -yirik sanoat 

korxonalarining  paydo  bo‘lishi  natijasida,  mayda  dexqon  xo‘jaliklar,  mayda 

hunarmand  oilalar  inqirozga  uchradi.  Bolalarning  mehnatidan  foydalanish,  ularga 

ishchi  kuchi  sifatidagi  talab  asta  -sekin  kamayib  boradi.  Ko‘p  bo‘g‘inli  katta  oila 

bo‘lib  yashash  hollari  yo‘qola  boshladi  va  oilaning  yangi  tuzilishi  -  er  -xotin  va 

bolalardan iborat bo‘lgan nuklear - yadro oila yuzaga keladi. 


Oila  paydo  bo‘lishi  va  rivojlanishini  ilmiy  o‘rganish  shuni  ko‘rsatadiki, 

oilaning tashkil bo‘lishida asosiy omil-nikoh va qarindoshlik munosabatlari bo‘lib, 

bu hol oilaga berilgan ilmiy ta`rifda o‘z ifodasini topgan1. 

Oila-insonlarning  tabiiy  biologik,  nikoh.  Qon-qarindoshlik,  iqtisodiy, 

xuquqiy,  ma`naviy  munosabatlarda  asoslangan,  turmush  birligi  va  o‘zaro 

javobgarlik orqali bog‘langangan ijtimoiy guruhidir. 



Jadval 1.2.3 

O‘zbekiston aholisida nikoh va ajrimlar soni, ming kishi  

Yillar 

Nikohlar 

Ajralishlar 

Soni 

koeffitsienti 

Soni 

Koeffitsienti 

1991 

16,3 

7,8 

0,8 

0,4 

1995 

9,6 

4,1 

0,5 

0,9 

2000 

10,6 

4,3 

0,7 

0,8 

2005 

11,2 

7,7 

0,7 

0,7 

2010 

15,3 

7,1 

0,9 

0,4 

2014 

17,0 

5,6 

1,0 

0,3 

Manba: O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari bo‘yicha 

 

Mustaqillik 



yillarida  O‘zbekistonda  oilalar  tarkibida 

yuz  bergan 

o‘zgarishlarni  tahlil  qiladigan  bo‘lsak,  nikohga  kirganlar  soni  yildan  yilga  oshib 

bormoqda.  Buni  1.2.3-jadval  ma’lumotlaridan  ko‘radigan  bo‘lsak,  nikohlarning 

mutloq  soni  oshib  borayotganligiga  qaramasdan,  har  yuz ming  aholiga  nikohga 

kirganlar  koeffitsienti  bilan  hisoblaydigan  bo‘lsak,  nikoh  koeffitsienti  1995  va 

2000  yillarda  kamayib,2005  yilga  kelganda  osha  boshlagan,  va  2014  yilga  kelib 

yana  kamaygan.  Buni  aholi  o‘rtasida  tug‘ilish  darajasining  o‘zgarib  turishi, 

tug‘ilganlarning ma’lum yillardan keyin nikoh yoshiga kirib kelishi bilan izohlash 

mumkin.  20g‘25  yil  oldin  tug‘ilish  darajasi  yuqori  bo‘lgan  bo‘lsa,  nikohga 

kiruvchilar soni ham oshib boradi va aksincha. 

Oilalarning  ajralishiga  keladigan  bo‘lsak,  Oilaning  bugungi  shaklida  oila 

a`zolari  bir-birlari  bilan  umumiy  turmush,  ma`naviy  xuquqiy,  psixologik 


munosabatlar  va  o‘zaro  javobgarlik  xis-tuyg‘ulari  bilan  boglanib  turadilar.  Oilada 

har bir oila a`zosining o‘z ijtimoiy o‘rni bordir. Oila asosini er - xotin tashkil etadi. 

Lekin  oilada  er-xotin  uning  farzandlari,  ota-onasi,  aka-uka,  opa  -singil  va  boshqa 

qarindosh-urug‘lar xam yashashlari mumkin. 

Demak oila turli mezonlar asosida tashkil topar ekan, ushbu mezonlarni o‘z 

mazmuniga  ko‘ra,  shartli  ravishda  demografik,  ijtimoiy  va  iqtisodiy  mezonlarga 

ajratish mumkin. 

Oila   xaqidagi    statistik    ma`lumotlar,    ularning tuzilish tizimi jaxondagi 

hamma davlatlarda ham aynan bir xil emas. U xar bir davlat statistikasi uchun qayd 

etilgan  oilaning  statistik  tushunchasiga  va  o‘tkazilayotgan  aholi      ro‘yxati   

dasturiga   bog‘liqdir.   Dastur   tuzishda aholining oilaviy tarkibi, oilaviy yashash 

turlari asos qilib olinadi. Qator iqtisodiy rivojlangan davlatlarda oiladagi farzandlar 

kamolot  yoshiga etib  oila qurgach,  ular  iqtisodiy jixatdan  mustaqil  yashaydilar  va 

aloxida oila hisoblanadilar. Ba`zi davlatlarda esa 20 yoshdan oshgan xar bir   yigit   

qiz   oila   qurmasa   xam,   o‘zi   aloxida   oila xisoblanadi.   YAna  boshqa  davlat  

statistikasida    turmush  qurib  ota  -  onasi  oilasiga  qaytib  kelsa  xam  ularni  aloxida 

oila  yoki  yolg‘iz  yashovchilar    qatorida  hisoblanadi.    Ba`zi  xollarda  qarindosh, 

qondosh bo‘lmagan begona kishilar ham bir oila bo‘lib yashaydilar. 

 

 

1.3 O‘zbekistonda axolining migratsion ko‘payish xususiyatlari 



Migratsiya  so‘zi  lotincha    so‘zidan  olingan  bo‘lib,  ko‘chish  degan  ma`noni 

bildiradi. Kishilarning yashash, ishlash, o‘qish maqsadida, ma`muriy chegaralardan 

o‘tgan  holda,  bir  manzilgoxdan  ikkinchi  manzilgohga  doimiy  yoki  ma`lum 

muddatga  ko‘chishi  migratsiya  deyiladi.  Demak,  ayholining  xududlar  bo‘ylab 

harakati aholi  migratsiyasini  ifodalaydi. Migratsiyada  ishtirok etgan kishilarni esa 

«migrantlar» deb ataladi. 

Migratsiya yo‘nalishiga binoan tashqi va ichki migratsiyaga bo‘linadi. 


Tashki  migratsiya-bir  davlatdan  ikkinchi  davlatga,  bir  qit`adan  ikkinchi 

qit`aga aholining ko‘chishidir. Bu jarayonda davlatlar aholisi qayta taqsimlanadi va 

ularda aholining kamayishi va ko‘payishi ko‘zatiladi. 

Ichki  migratsiya  bir  davlatning  ichida  aholining  hududlar  bo‘ylab 

ko‘chishidir.  Bunday  migratsiyada  ma`lum  davlat  ichida  shahar  va  qishloq, 

tumanlar  bo‘ylab  aholining  qayta  taqsimlanishi  sodir  bo‘ladi.  Lekin  shu  davlat 

aholisining  umumiy soni o‘zgarmaydi.  Aholi  migratsiyasi o‘z  mohiyatiyaga  ko‘ra 

uch  turga,  ya`ni  doimiy,  vaqtincha  (mavsumiy)  va  tebranma  (mayatniksimon) 

migratsiyaga bo‘linadi. 

Doimiy  migratsiya    BMT  ta`rifiga  binoan  aholining  bir  joydan  ikkinchi 

joyga  ko‘chib,  bir  yildan  ko‘p  yashab  qolishidir.  Vaqtincha  migratsiya  esa 

aholining  bir  joydan  ikkinchi  bir  joyga  ko‘chib,  ma`lum  muddat  yashab 

qaytishidir.  Vaqtincha  migratsiyaga  aholinng  o‘qish,  armiya  xizmati,  shartnoma 

asosida  ishlash  uchun  vaqtincha  yashash  joyini  o‘zgartirishini  kiritish  mumkin. 

Tebranma migratsiyada kishilar bir  manzilgohdan boshqa bir manzilgoxga ishlash 

yoki  o‘qish  maqsadida  xar  kuni  yoki  bir  xaftada  qatnashidir.  Ushbu  migratsiya 

aksariyat  hollarda  urbanizatsiya  sharoitida  rivojlanib  boradi.  Tebranma 

migratsiyani  asosiy  yo‘nalishi  qishloqdan  shaharga,  kichik  shaharlardan  katta 

shaharlarga tomon bo‘ladi. 

Iqtisodiy  erkinlikka  va  raqobatga  asoslangan  bozor  munosabatlari  sharoiti 

aholininig  ijtimoiy  -  iqtisodiy  va  hududiy  harakatchanligi  oshib  borishiga  o‘z 

ta’sirini  ko‘rsatadi.  Respublikamiz  mehnat  bozorida  talab  va  taklifning 

nomutanosibligi  sharoitida,  ya’ni  ishchi  kuchining  taklifi  umuman  yuqori  bo‘lgan 

bir  vaziyatda  tarmoq  va  hududiy  tuzilmalarda  unga  bo‘lgan  talabning  turlichaligi 

mavjuddir. SHuning uchun ham, oqilona va tartibga solinadigan migratsiya mehnat 

bozorida talab va taklif muvozanatiga erishishda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. 

O‘zbekistonda  mustaqillik  sharofati  bilan  bozor  munosabatlarining 

istiqboldagi  rivojlanish  yo‘li  qilib  belgilanishi  aholi  migratsiyasi  jarayonlarida 

o‘ziga  xos  o‘zgarishlarni  keltirib  chiqardi.  Ilgari  aholi  ko‘chib  yurishini  keltirib 

chiqaruvchi  sabablar  quyidagi  ketma-ketlikda:  iqtisodiy,  ijtimoiy,  ekologik  va 



siyosiy  sabablar  ko‘rinishida  bo‘lgan  bo‘lsa,  1991  yildan  keyin  bu  sabablarning 

yuzaga chiqishi davrlar o‘tishi bilan o‘zgarib bordi.  

Ma’lumki,  sobiq  ittifoq  parchalanishi  arafasida  O‘zbekistonda  yashayotgan 

ko‘pgina  millatlarning  tarixiy  vatanlariga qaytib ko‘chib ketishi  jarayoni kuchaya 

boshlagan  edi.  Mustaqillikning  dastlabki  yillarida  ham  bu  jarayonning  jadalligi 

natijasida aholining migratsiya harakatlari ko‘rsatkichlari yuqori darajada saqlanib 

turdi.  YUqori  migratsion  jadallik  butun  respublika  bo‘yicha  1991-1994  yillar 

davomida  yuz  berib  turdi.  Bu  davrda  O‘zbekistonga  ko‘chib  keluvchilar  ham, 

ko‘chib  ketuvchilar  ham  ko‘p  bo‘lgan.  Masalan,  1991-1994  yillar  davomida 

mamlakatimizda  har  yili  600  ming  kishi  atrofida  o‘z  yashash  joyini  o‘zgartirib 

turganlar.  Bunda  rusiy  zabon  millatlar  o‘z  tarixiy  vatanlariga  ko‘chib  ketgan 

bo‘lsalar,  O‘zbekistondan  tashqarida  yashayotgan  o‘zbeklar  o‘z  vataniga  qaytib 

kelganlar. Xuddi shunday Qoraqalpog‘iston Respublikasida yashayotgan qozoqlar 

va  turkmanlar  ham  qo‘shni  Qozog‘iston  va  Turkmaniston  davlatlariga  ko‘chib 

o‘tgan  bo‘lsalar,  boshqa  joylarda  yashayotgan  o‘zbeklar  va  qoraqalpoqlar  o‘z 

yurtlariga  qaytib    kelganlar.  Migratsiya  aylanmasi,  ya’ni  ko‘chib  keluvchilar  va 

ko‘chib  ketuvchilar  yig‘indisi  1993  yilgacha  Qoraqalpog‘istonda  har  yili  60-80 

ming kishi atrofida bo‘lgan bo‘lsa, undan keyingi yillarda bu ko‘rsatkich 50 ming 

kishidan  oshmadi.  Xorazm  viloyatida  ko‘chib  yurishlar  eng  yuqori  bo‘lgan 

davrlarda  (1991-1993), bu jarayonda  har  yili 20-30  ming qatnashgan edi, keyingi 

yillarda ko‘chib yuruvchilar soni 20 ming kishi atrofida bo‘ldi.  

Jadval 1.3.1 

O‘zbekistonda aholi migratsiyasidagi o‘zgarishlar 

(1991-2013 yillar)

 

yillar

 

O‘zbekiston respublikasi

 

Xorazm viloyati

 

kelgan 

ketgan 

saldo 

kelgan  ketgan 

Saldo 

1991 


371054 

401285 


-30231 

16695 


11810 

4885 


1992 

349374 


424086 

-74712 


13281 

10713 


2568 

1993 


302440 

356470 


-54030 

13859 


11035 

2824 


1994 

221747 


360661 

-138914 


9046 

8972 


74 

1995 


167829 

256800 


-88971 

5849 


6545 

-696 


2000 

145880 


212472 

-66592 


7182 

8565 


-1383 

2005 


144778 

246386 


-101608 

6433 


9981 

-3548 


2006 

144038 


209227 

-65189 


5743 

8134 


-2391 

2007 


151172 

214310 


-63138 

5768 


8732 

-2964 


2008 

149732 


195836 

-46104 


5989 

7526 


-1537 

2009 


138077 

187710 


-49633 

6250 


7852 

-1602 


2010 

139775 


183858 

-44083 


7239 

8315 


-1076 

2011 


136565 

184149 


-47584 

7737 


7781 

-44 


2012 

169701 


210653 

-40952 


7192 

9511 


-2319 

2013 


155084 

189650 


-33846 

7333 


7655 

-322 


Manba: O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari. 

 

Keyingi  yillardagi  aholining  migratsiya  xarakatlari  mazmuni  shuni 



ko‘rsatadiki (1.3.1-jadval), 2008  yildan boshlab ko‘chib  yuruvchilar soni (ko‘chib 

keluvchilar  soni  ham,  ko‘chib  ketuvchilar  soni  ham)  yildan  yilga  kamayib  bordi. 

2013 yilda 2012 yilga nisbatan ko‘chib ketuvchilar soni 21,0 ming kishiga, ko‘chib 

keluvchilar  soni  esa  14,7  ming  kishiga  kamaygan.  Migratsiya  saldosida  ham 

o‘zgarishlar  yuz  berib,    2005  yildagi  –  101,6  ming  kishi  saldodan,  2013  yilda  - 

33,8 ming kishi saldogacha qisqargan.  

O‘zbekiston  Respublikasining  tarkibiy  qismi  bo‘lgan  Xorazm  viloyati 

aholisining migratsiya xarakatlarida ham shunday tendensiya namoyon bo‘lmoqda. 

Faqat, farq qiluvchi tomoni shundaki, ko‘chib keluvchilar soni 90-yillarga nisbatan 

kamaygan bo‘lsada, 2005 yildan keyingi davrda viloyatga ko‘chib keluvchilar soni 

5,7  ming  kishidan  7,3  ming  kishigacha  ko‘paygan.  Migratsiyaning  minus  saldosi 

ham  viloyat  uchun  kamayib  bormoqda.  Masalan,  2013  yilda  2012  yilga  nisbatan 

minus  saldo  –  2319  dan  –  322  gacha  kamaygan.  Bu  holat  shu  bilan  izohlanadik, 

xozirgi  kunda  ko‘chib  yuruvchilarning  ko‘pchiligi  ishchi  kuchi  migrantlar 

hisoblanib,  mamlakat  va  viloyat  iqtisodiyotida  ishchi  o‘rinlari  ko‘plab 

ochilayotganligi tufayli ilgari ish izlab MDH mamlakatlariga ko‘chib o‘tganlar, o‘z 

yurtlarida ishlash uchun qaytmoqdalar.  


Aholining  ma’lum  bir  hududga  kirib  kelishi  yoki  chiqib  ketishi  joylardagi 

aholi  sonining  o‘sishi  dinamikasiga,  aholini  ish  bilan  ta’minlash  darajasiga  o‘z 

ta’sirini  o‘tkazadi.  SHu  bilan  birgalikda,  mintaqalarning  ijtimoiy-iqtisodiy 

sharoitlari  aholi  migratsiya  ko‘rstakichlarini  belgilab  beruvchi  omillardan  biri 

bo‘lib hisoblanadi. 

Aholining  ko‘chib  yurish  faolligi  darajasini  migratsiya  intensivligi 

ko‘rsatkichi  orqali  aniqlashimiz  mumkin.  Ma’lumki,  migratsiya  intensivligi  bilan 

butun  aholiga  nisbatan  ko‘chib  yuruvchilar  darajasi  aniqlanib,  har  ming  aholiga 

qancha kishi ko‘chib kelgan yoki ko‘chib ketganligin bilishimiz mumkin bo‘ladi.  

Mamlakatimizda 

aholi 

ko‘chib 


yurishining 

kamayishi 

dastlabki 

davrlardanoq  siyosiy  barqarorlikning  ta’minlanishi,  1995  yildan  keyingi  davrda 

iqtisodiy  barqarorlikka  erishilishi,  2000  yillarda  esa  ekologik  holatni  yaxshilash 

borasida olib borilgan chora-tadbirlar tufayli yuz berdi.  

Ekologik  vaziyatning  aholi  ko‘chib  yurishiga  ta’sirini  Quyi  Amudaryo 

mintaqasi  misolida  yaqqol  ko‘rishimiz  mumkin.  Orol  dengizining  qurib  borishi 

bilan yuzaga kelgan ekologik tanglik ko‘pchilik aholining dengizga yaqin bo‘lgan 

hududlardan  Qoraqalpog‘istonning  janubiy  hududlariga,  Xorazm  viloyatiga  va 

boshqa  viloyatlarga,  respublikadan  tashqariga  ko‘chib  ketishlariga  sabab  bo‘ldi. 

Ko‘chib  keluvchilarga  nisbatan  ko‘chib  ketuvchilarning  ko‘pligi,  ya’ni  manfiy 

saldo  butun  O‘zbekiston  bo‘yicha  ham  kuzatilayotgan  bo‘lsada,  2003-2006 

yillarda  bu  ko‘rsatkichning  Qoraqalpog‘iston  bo‘yicha  oshib  ketganligi  (1.3.1-

jadval)  Amudaryoda  suvning  kamayib  ketishi  (2001-2002  yillar)  tufayli  yuz 

bergan  qurg‘oqchilik  natijasida  ekologik  vaziyatning  yana  biroz  og‘irlashganligi 

bilan izohlanadi.                

Migratsiya  sohasida  olib  borilgan  ayrim  tadqiqotlar

14

  natijasiga  ko‘ra 



mintaqalar  bo‘yicha  aholining  harakatchanligi  oshgan  sari  ularning  ijtimoiy-

iqtisodiy  farovonlik  darajasi  ham  oshishi  kuzatilgan.  Jumladan,  migratsion 

intensivligi  yuqori  bo‘lgan  mintaqalar  Navoiy  viloyati  hamda  Toshkent  shahrida 

                                                

14

 

Джунайдуллаев  Д.А.  Ўзбекистон  минтақаларида  аҳоли  миграцияси  ва  уни  тартибга  солишни 



такомиллаштириш. Иқтисод фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертация 

автореферати. Тошкент, 2012. 24 б.

 


YAHM  (yalpi  hududiy  mahsulot)  ning  jon  boshiga  nisbatan  ulushi  ham  yuqori 

ekan. Lekin, Qoraqalpog‘iston Respublikasida 2010 yilga kelib aholining ko‘chish 

darajasi   yuqori bo‘lsada, YAHMning aholi jon boshiga  nisbatan darajasi pasayib 

ketishi  u  erda  iqtisodiy  faol  aholining  ko‘p  qismi  iqtisodiyotning  norasmiy 

sektorida  bandligini,  mintaqada  ish  joylarining  etishmasligi,  shuningdek,  tabiiy-

ekologik  vaziyatning  keskinlashuvi  oqibatida  aholini  respublikaning  boshqa 

mintaqalariga  hamda  uning  tashqarisiga  bo‘lgan  mehnat  migratsiyasiga 

moyilligining oshishiga asosiy sabablardan biri bo‘lmoqda.  

Aholining  migratsiya  intensivligi  ko‘rsatkichi  ko‘chib  yuruvchilar 

hissasining  2012  yilda  1991  yilga  nisbatan  butun  O‘zbekiston  aholisi  bo‘yicha 

ham, shu jumladan Quyi Amudaryo mintaqasining hududlarida ham 2,5 barobarga 

kamayganligini  ko‘rsatadi  (2.1.3-jadval).  Agar,  1991  yilda  butun  O‘zbekiston 

bo‘yicha  xar  ming  kishiga  37,0  kishi  yashash  joyini  o‘zgartirgan  bo‘lsa,  bu 

ko‘rsatkich  2012  yilga  kelib  12,8  kishigacha  kamaydi.    Xorazm  viloyatida  bu 

davrda migratsiya aylanmasining intensivligi, mos ravishda 26,7 va 10,2 ni tashkil 

qildi.  Qoraqalpog‘istonda  har  ming  kishiga  ko‘chib  yuruvchilar  soni  bu  davrda 

49,6 dan 20,7 gacha, deyarli ikki yarim barobarga kamaydi. 

O‘zbekiston 

Respublikasi 

va 


uning 

tarkibiy 

qismlari 

bo‘lgan 


Qoraqalpog‘iston  Respublikasi  va  Xorazm  viloyati  aholisining  2012  yildagi 

mamlakatdan  tashqari  hududlarga  bo‘lgan  migratsiya  harakatlarida  quyidagi 

holatlar  kuzatiladi.  Umuman  O‘zbekiston  respublikasi  bo‘yicha  tashqi  migratsiya 

jarayonlari 2012 yilda 40,9 ming kishiga manfiy saldo kuzatilgan (1.3.2 jadval).  

1.3.2-jadval. 


Download 0.66 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling