Urganch davlat universiteti iqtisodiyot fakulteti
O‘zbekiston va Quyi Amudaryo mintaqasida tashqi migratsiya
Download 0.66 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- XUSUSIYATLARI (XORAZM VILOYAT MISOLIDA) 2.1 Viloyat aholisining ko‘payib borish xususiyatlari
- 1991-2011 yillarda aholi sonining o‘sishi xususiyatlari.
- Tug‘ilish jarayonidagi tendensiyalar.
- 2.1.1-jadval. O‘zbekiston va Quyi Amudaryo mintaqasida aholi sonining o‘sishi dinamikasi*
|
O‘zbekiston va Quyi Amudaryo mintaqasida tashqi migratsiya yo‘nalishlari tarkibi, 2012 yil
Hududlar O‘zbekiston Respublikasi SHu jumladan: Qoraqalpog‘iston Respublikasi Xorazm viloyati Kel-
gan- lar
Ket- gan-
lar Migra
tsiya sal-
dosi Kel-
gan- lar
Ket- gan-
lar Migra
tsiya sal-
dosi Kel
gan- lar
Ket- gan-
lar Migr
atsiya sal-
dosi Umumiy
migratsiya 169701 210653 -40952 12091 23099 -11008 7192 9511 -2319
Respublikaning boshqa
hududlari 165206 165206 0,0 11578
12480 -902
104 8727 -1639 Respublikadan tashqari 4495 45447 -40952 513 10619 -10106 7088 784 -680
MDH mamlakatlari 4369 44811 -40442 135 10614 -10101 104 776
-672 Boshqa
mamlakatlar 126
636 510
- 5 -5 - 8 -8 *Jadval O‘zbekiston Respublikasi davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan hisoblab chiqilgan.
Jami tashqi migratsiyaning 98,8 foizi MDH mamlakatlari bilan amalga oshirilgan. Qoraqalpog‘iston Respublikasi aholisi migratsiyasining 53,7 foizi mamlakat ichidagi aholi ko‘chib yurishiga to‘g‘ri keladi. Mamlakatdan tashqariga bo‘lgan migratsiyada Qoraqalpog‘iston ancha katta manfiy saldo migratsiyaga ega (-10,1 ming kishi). Ularning deyarli hammasi MDH mamlakatlariga to‘g‘ri keladi. Xorazm viloyatida aholi migratsion aloqalarining asosiy qismi, ya’ni 94,7 foizi mamlakat ichidagi, 5,3 foizigina respublikadan tashqari hududlarga to‘g‘ri keladi. Quyi Amudaryo mintaqasi aholisining istiqlol yillaridagi migratsiya harakatchanligini o‘rganish quyidagi xulosalar chiqarish imkonini beradi: - mustaqillikning dastlabki yillaridagi kuchli migratsion harakatlar keyingi yillarda ancha pasaydi; - qishloq aholisining migratsion faolligi oshib bormoqda; - tashqi migratsiya yo‘nalishlarida asosan Rossiya Federatsiyasi va Qozog‘iston Respublikasi bilan migratsiya almashinuvlari yuqoridir; - Qoraqalpog‘istogn Respublikasida aholi migratsiyasiga ekologik vaziyatning ta’siri saqlanib qolmoqda. Migrantlar oqimi aholining yosh jinsiy tarkibida o‘z aksini topadi. Mehnat resurslari ortib boradi. Natijada qator muammolar yuzaga keladi yoki aksincha mehnat resurslarining kamayib ketish hollari ham yuzaga kelishi mumkinki, bu ham muammolarga sabab bo‘ladi Aholining shakllanish jarayoni, uning takror barpo bo‘lishi va aholi migratsiyasi o‘rtasidagi aloqalar bilan bog‘liq. Aholining takror barpo bo‘lishi,
uning tabiiy harakatini o‘z ichiga olsa, migratsiya bu aholining xududiy harakatidir. Migratsiya aholi soniga, uning milliy tarkibiga va turli ijtimoiy guruhga xos aholi shakllanishiga o‘z ta`sirini ko‘rsatadi. Ma`lumki, O‘zbekiston qadimda Buyuk ipak yo‘lida joylashganligi, CHor Rossiyasining va sho‘rolar tuzumining Turkistonda olib borgan xalqlarni aralashtirib yuborishdek mustamlakachilik siyosati va qolaversa, respublikamizning boy tabiiy resurslarini o‘zga xalqlar tomonidan bosib olishga urinishlar kabi tarixiy voqealar bu erga ko‘plab evropalik (asosan rus) xalqlarning ko‘chib kelishiga qulay sharoit yaratdi.
1.3.3-jadval
Quyi Amudaryo mintaqasi aholisi migratsiya intensivligi (har ming kishiga) Yillar O‘zbekiston Respublikasi SHu jumladan Qoraqalpog‘iston Respublikasi Xorazm viloyati Ko‘chib
kelgan Ko‘chib
ketgan Migra-
siya saldosi
migratsiya aylanma-si Ko‘chib kelgan
Ko‘chib ketgan
Migra- siya
o‘sishi migratsiya aylanma-si Ko‘chib
kelgan Ko‘chib
ketgan Migra-
siya o‘sishi
migratsiya aylanma-si 1991 17,8
19,2 -1,5
37,0 24,7
24,8 -0,1
49,6 15,7
11,1 4,6
26,7 1992
16,2 19,7
-3,5 35,9
24,5 27,1
-2,6 51,6
12,1 9,8
2,3 21,9
1993 13,7
16,2 -2,5
29,9 28,1
30,2 -2,1
58,3 12,2
9,7 2,5
22,0 1994
9,9 16,0
-6,2 25,9
15,8 17,1
-1,3 32,9
7,8 7,7
0,1 15,4
1995 7,3
11,2 -3,9
18,5 9,5
13,5 -4,0
23,0 4,9
5,5 -0,6
10,4 1996
6,4 8,5
-2,2 14,9
8,1 12,1
-4,0 20,2
4,3 4,8
-0,5 9,1
1997 6,2
8,2 -2,0
14,4 7,4
10,8 -3,4
18,1 4,9
5,5 -0,7
10,4 1998
5,9 8,0
-2,1 13,9
7,0 10,3
-3,3 17,3
4,6 5,5
-0,9 10,1
1999 6,6
9,2 -2,5
15,8 9,3
11,1 -1,9
20,4 6,5
7,2 -0,7
13,7 2000
5,9 8,6
-2,7 14,5
8,6 11,2
-2,6 19,8
5,4 6,5
-1,0 11,9
2001 6,0
9,1 -3,1
15,1 7,9
15,3 -7,4
23,2 4,7
6,3 -1,6
11,0 2002
6,0 9,3
-3,3 15,3
11,2 19,7
-8,5 30,9
4,1 6,1
-2,0 10,2
2003 5,4
9,1 -3,6
14,5 7,3
16,9 -9,5
24,2 3,8
5,9 -2,1
9,7 2004
5,7 9,4
-3,7 15,1
9,4 20,5
-11,1 30,0
4,5 6,6
-2,1 11,1
2005 5,5
9,4 -3,9
14,9 8,1
21,7 -13,6
29,9 4,5
7,0 -2,5
11,5 2006
5,5 8,0
-2,5 13,5
7,9 17,9
-10,0 25,8
4,0 5,6
-1,6 9,5
2007 5,8
8,2 -2,4
14,0 9,6
19,4 -9,8
29,0 3,9
5,9 -2,0
9,8 2008
5,8 7,6
-1,8 13,4
8,6 14,8
-6,2 23,4
4,0 5,0
-1,0 9,0
2009 5,7
7,7 -2,0
13,4 7,9
17,5 -9,7
25,4 4,1
5,1 -1,0
9,2 2010
6,6 8,6
-2,1 15,2
8,7 16,5
-7,8 25,3
4,6 5,3
-0,7 10,0
2011 4,7
6,3 -1,6
11,0 8,3
17,7 -9,4
26,0 4,8
4,8 0,0
9,6 2012
5,7 7,1
-1,4 12,8
7,1 13,6
-6,5 20,7
4,4 5,8
-1,4 10,2
2013
Jadval O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. Tashqaridan O‘zbekistonga ko‘chib keluvchi migrantlarning miqdori 1917 yildan keyin yana ham ko‘paydi. Ikkinchi jahon urushi yillarida ko‘plab evropaliklar evakuatsiya qilindi. Bundan tashqari 1966 yilda Toshkent zilzilasi talofatlarini bartaraf etish maqsadida Rossiya, Ukraina, Belorussiya davlatlaridan keluvchi yosh migrantlar oqimi yanada kuchaydi. Ularning bir qismi o‘z yurtlariga ma`lum vaqdan keyin qaytib ketgan bo‘lsa, ma`lum qismi shu erda qolib yashadilar. Bularning hammasi respublikada aholining etnik tarkibida keskin o‘zgarish yasadi. SHu bilan birga mahalliy millatlarning turmush tarziga, ularning kiyinish va urf-odatiga, qadriyatlariga ta`sir ko‘rsatdi. Aholining bir joydan ikkinchi joyga ko‘chib yurishiga avvalambor iqtisodiy- ijtimoiy omillar, jumladan ishsizlik, ya`ni ish qidirish, madaniy-maishiy sharoitdan qoniqmaslik, o‘qish va boshqalar sabab bo‘ladi. 2006 yilda respublikada jami 391.2 mingdan ortiq kishi o‘z yashash joyini o‘zgartirdi. Bu ko‘rsatkich 1990 yilda 864 ming kishini tashkil etgan. 1991 yilda sobiq Ittifoqning parchalanib ketishi sababli O‘zbekistonda yashovchi nomahalliy millatlarning ko‘pchiligi tarixiy vatanlariga qaytdilar. 1991-2006 yillar mobaynida O‘zbekiston aholisi soni tashqi migratsiya hisobiga 1,5 million kishiga kamaydi.Albatta, bu hol aholi soning o‘sish sur`atlariga ham ta`sir ko‘rsatdi. 90-nchi yillarning o‘rtalaridan boshlab mamlakatda iqtisodiy-ijtimoiy vaziyatning barqarorlashuvi natijasida migratsiya hajmi ancha kamaydi. Migratsiyada ishtirok etuvchilarning asosiy qismi shahar aholisiga to‘g‘ri keladi. Agar 1000 ta shahar aholisining 23,7 tasi o‘z yashash joyini o‘zgartirgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich qishloq aholisi orasida 9,2 tani tashkil etdi. Ko‘rinib turibdiki, qishloq aholisining migratsion intensivligi shahar aholisiga nisbatan deyarli 3 marta kam. Qishloq aholisining sust darajada migratsiya jarayonida ishtirok etishida qarindosh-urug‘chilik aloqalarining mustahkamligi va tug‘ilib o‘sgan erida yashashni afzal ko‘rishi bilan izohlanadi. Biroq, keyingi yillarda ko‘chib yuruvchilar orasida shaharliklar salmog‘i qisqarib qishloq aholisining ulushi ortib bormoqda.
Iqtisodiyotdagi isloxatlarning chuqurlashuvi hamda bozor munosabatlarining shakllanishi qishloqdan shaharga bo‘lgan migratsiyaning o‘sishiga obyektiv sharoit yaratdi. Lekin, buning uchun shahar joylar ham katta migratsion oqimini qabul qilishga «tayyor» bo‘lishlari talab etiladi. Hozirgi kunda qishloqlardan asosan hech qanday malakaga ega bo‘lmagan ishchilar kelmoqda. SHahardagi mavjud ish o‘rinlari esa kasbiy tayyorgarlikka ega bo‘lgan kadrlarni talab etadi. Hozirgi kunda eng dolzarb muammolardan biri qishloq joylarida ortiqcha ishchi kuchining to‘planib qolishidir. O‘zbekiston iqtisodiyotining hozirgi taraqqiyotida ishlab chiqaruvchi kuchlardan oqilona foydalanishning zarurligi, kichik va o‘rta shaharlarni har tomonlama rivojlantirishni taqozo etadi. Kichik va o‘rta shaharlarda mahalliy hom-ashyo hisobiga yangi sanoat tarmoqlarini tashkil etish yoki xalq hunarmandchiligining umuman xalq iste`moli buyumlari ishlab chiqarishning xilma-xil tarmoqlarini rivojlantirish asosida yangi ish joylarini tashkil qilib, ortiqcha mehnat yoshidagi aholini ish bilan ta`minlash muammolsini ma`lum darajada hal qilish mumkin. Kichik va o‘rta shaharlarda ishlab chiqarishni rivojlantirish hisobiga u erga qishloq joylaridagi ortiqcha ishchi kuchlari jalb qilish maqsadga muvofiq bo‘lur edi. Aholini ish o‘rinlari bilan ta`minlashni yaxshilashda, ularni nafaqat ish joyi ko‘p bo‘lgan xududlarga ko‘chirib o‘tishga yordamlashish, balki ishlab chiqarishni, jumladan sanoat tarmog‘ining mehnatni ko‘p talab qilib, hom-ashyo, suv va elektr energiyasini kam iste`mol etuavchi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarni, maishiy hizmat ko‘rsatish sohalarini aholi zich joylashgan xududlarda keng ko‘lamda rivojlantirishni amalga oshirish lozim. Aholining bir ijtimoiy-iqtisodiy muhitdan ikkinchi muhitga o‘tishi uning demografik mayliga (nikohga kirish va oila qurishiga, oiladagi farzandlar soniga, oila mustahkamligiga munosabati va h.k.) bevosita ta’sir etadi. SHuningdek, aholi migratsiyasi mehnat resurslari shakllanishida ham muhim omillardan hisoblanadi. Migrantlar oqimi aholining yosh jinsiy tarkibida o‘z aksini topadi. Mehnat resurslari ortib boradi. Natijada qator muammolar yuzaga keladi yoki aksincha
mehnat resurslarining kamayib ketish hollari ham yuzaga kelishi mumkinki, bu ham muammolarga sabab bo‘ladi.
2-BOB. MINTAQADA DEMOGRAFIK RIVOJLANISHNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI (XORAZM VILOYAT MISOLIDA) 2.1 Viloyat aholisining ko‘payib borish xususiyatlari Mustaqillik yillarida mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlar iqtisodiyotning hamma jabhalarida ijobiy natijalarni keltirib chiqazmoqda. Moddiy boyliklar ishlab chiqarishning o‘sib borishi bilan birgalikda aholining turmush farovonligi ham asta-sekinlik bilan ko‘tarilib bormoqda. Turmush farovonligining eng asosiy ko‘rstakichlaridan hisoblangan aholi salomatligini muhofaza qilish Prezidentimiz va hukumatimizning diqqat markazida bo‘lib, mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq sog‘liqni saqlash sohasiga alohida e’tibor qaratib kelinmoqda. Aholining salomatligini yaxshilash demografik vaziyatni qulaylashtirishning eng muhim omillaridan hisoblanadi. Tug‘ilish darajasi barqarorlashib, va hatto pasayib borayotgan bir sharoitda aholi o‘rtasida kasallanish va o‘lim hodisalarini kamaytirish demografik rivojlanishning oqilona yo‘nalishiga imkoniyat yaratadi. Mamlakatimizning demografik xususiyatlarini e’tiborga olgan holda «Sog‘lom ona – sog‘lom bola» dasturini izchil amalga oshirish bilan sog‘lom avlodni voyaga etkazish, onalar va bolalarning reproduktiv salomatligini muhofaza qilish, tibbiy xizmat sohasi moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, sog‘lom bolalar tug‘ilishi va ularni tarbiyalash bilan bog‘liq masalalar yuzasidan aholi o‘rtasida tushuntirish hamda maslahat ishlarini kuchaytirish uchun yanada qulay shart-sharoitlar yaratish mustaqillik yillarida O‘zbekiston demografik siyosatining asosiy maqsad va yo‘nalishlaridan hisoblanadi. 1991-2011 yillarda aholi sonining o‘sishi xususiyatlari. Mamlakatimizda istiqlol yillaridagi iqtisodiy va ijtimoiy sohada yuz berayotgan ijobiy o‘zgarishlar aholi soni va tarkibining holatiga ham ta’sir ko‘rsatmasdan qolmadi. Ushbu yillarda mamlakat aholisi 20,6 mln kishidan 29,1 mln kishigacha ya’ni, 141,3 foizga ko‘paydi. Quyi Amudaryo mintaqasida Xorazm viloyati aholisi esa 1066,0 ming kishidan 1601,0 ming kishigacha (150,2 foizga) ko‘paydi. Mamlakatimizda aholining mutloq soni o‘sib borayotganligiga qaramasdan, yillik o‘sish sur’atlari pasaymoqda. Agar, 1991 yilda yillik o‘sish 2,4 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, 2011 yilda faqat 1,5 foizga teng bo‘ldi. Aholi sonining yillik o‘sish sur’atlari pasayishi Quyi Amudaryo mintaqasi hududlarida ham namoyon bo‘lib bordi. Masalan, Xorazm viloyatida ushbu davrda yillik o‘sish sur’atlari, mos ravishda 3,1 dan 2,1 foizgacha pasaydi. Aholining yillik o‘sish sur’atlari Xorazm viloyatida 32,5 foizga pasaygan (2.1.1-jadval) 15 . Natijada Xorazm viloyati aholisining butun O‘zbekiston aholisidagi ulushi 5,2 dan 5,5 foizgacha ko‘paydi.
sur’atlarining nafaqat Quyi Amudaryo mintaqasida balki butun O‘zbekiston miqyosida kamayib borishi birinchi navbatda tug‘ilish ko‘rsatkichlarining pasayishi bilan bog‘liqdir. Tug‘ilish ko‘rsatkichlarining pasayishi 90-yillar avvalida boshlanib, hozirgi paytgacha davom etib kelmoqda. Masalan, 1991 yilda butun O‘zbekiston bo‘yicha har ming aholiga 34,68 ta tug‘ilish qayd qilingan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich xozirgi kunga kelib (2013 yil) 22,51 tagacha pasaydi, pasayish darajasi ushbu davrda -35,1 foizni tashkil qildi. Tug‘ilishning pasayish tendensiyasi Quyi Amudaryo mintaqasida ancha yaqqolroq namoyon bo‘ldi.
15
китобларнинг янада аниқлаштирилганлиги, яъни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2011 йил 14 мартдаги 71-сонли Қарори асосида ўтказилган танлама статистик кузатуви натижасида олинган.
2.1.1-jadval. O‘zbekiston va Quyi Amudaryo mintaqasida aholi sonining o‘sishi dinamikasi*
Respublikasi Qoraqalpog‘iston Respublikasi Xorazm viloyati Yillar
Doimiy aholi soni, yil boshiga, ming kishi Axolining yillik o‘rtacha o‘sishi, foizda Doimiy aholi soni, yil boshiga, ming kishi Axolining yillik o‘rtacha o‘sishi, foizda Qoraqalpo- g‘iston
aholisining respublika aholisidagi hissasi
Doimiy aholi soni, yil boshiga, ming kishi Axolining yillik o‘rtacha o‘sishi, foizda Viloyat
aholisining respublika aholisidagi hissasi 1991 20607,7
2,4 1270,6
2,9 6,2
1066,0 3,1
5,2 1992
21106,3 2,3
1307,5 2,5
6,2 1097,8
3,1 5,2
1993 21602,2
2,3 1339,6
2,2 6,2
1133,0 3,1
5,3 1994
22091,9 1,7
1368,5 1,8
6,2 1167,0
2,7 5,3
1995 22461,6
2,0 1393,5
1,5 6,2
1195,9 2,4
5,3 1996
22906,5 1,9
1414,9 1,5
6,2 1223,5
2,2 5,4
1997 23348,6
1,8 1435,9
1,6 6,1
1249,7 2,1
5,4 1998
23772,3 1,5
1459,1 1,4
6,1 1276,5
2,0 5,4
1999 24135,6
1,5 1478,8
1,7 6,1
1298,7 1,8
5,4 2000
24487,7 1,3
1503,3 1,6
6,1 1323,9
1,9 5,4
2001 24813,1
1,2 1527,0
0,9 6,2
1347,7 1,7
5,4 2002
25115,8 1,2
1540,1 0,7
6,1 1369,3
1,6 5,5
2003 25427,9
1,1 1551,6
0,6 6,1
1390,9 1,5
5,5 2004
25707,4 1,2
1560,3 0,6
6,1 1410,3
1,5 5,5
2005 26021,3
1,1 1569,9
0,1 6,0
1432,8 1,5
5,5 2006
26312,7 1,3
1571,9 0,7
6,0 1453,9
1,6 5,5
2007 26663,8
1,5 1582,7
0,8 5,9
1477,8 1,7
5,6 2008
27072,7 1,7
1595,4 1,3
5,9 1504,2
1,8 5,6
2009 27533,4
1,7 1615,7
1,0 5,9
1530,8 1,9
5,6 2010
28001,6 4,0
1632,0 3,0
5,8 1561,6
2,3 5,5
2011 29123,4
1,5 1680,9
0,7 5,8
1601,0 2,1
5,5 2012
29555.4 1,0
1692.8 1,0
5,7 1629,1
1,0 5,5
2013 29993.5
1,1 1711,8
1,0 5,7
1653,8 1,0
5,5 Ushbu davrda Xorazm viloyatida tug‘ilish darajasi - – 36,6 foizga (36,05 dan 22,84 promillegacha) kamayish tendensiyasini namoyon qildi (1.1.2-jadval). 2.1.2-jadval. Download 0.66 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|